- مدت زمان بازدید از این جاذبه: بین ۱ تا ۲ ساعت
- ایران، استان مرکزی، شهرستان خمین، بلوار شهید منتظری، کوچه حکمت
شهرستان خمین بسیاری از جاذبه‌های فرهنگی و مکان های دیدنی استان مرکزی را دل خود جای داده است. قلعه سالار محتشم یکی از این نمونه‌ها است.
قلعه سالار محتشم از ساخته‌های میرزا علی خان سالار محتشم است که تاریخ ساخت آن به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد. این قلعه در زمان ساخت و استفاده اولیه، در محله سرسبز و خرم و در میان باغ‌های خمین واقع بوده است اما بعدها به‌ویژه در طی بیست سال اخیر با توسعه محیط نامبرده دستخوش تغییر و تحول شده است.
قلعه سالار محتشم یکی از جاهای دیدنی خمین است که در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
میرزا علی خان کمره‌ای ملقب به سالار محتشم فرزند علی قلی‌خان سرهنگ است. وی از صاحب منصبان دوره قاجار بوده که به جهت پیروزی‌های نظامی و ایجاد امنیت در سرحدات کشور و نیز به‌واسطه پایداری در مقابل قوای روسی از طرف دولت وقت و احمدشاه قاجار و به پیشنهاد علاءالسلطنه وزیر داخله وقت ملقب به سالار محتشم می‌شود. قلعه سالار محتشم از ساخته‌های اوست که تاریخ ساخت آن، اواخر دوره قاجاریه می‌رسد. قلعه سالار مامن و پناهگاه مردم هنگام هجوم دزدان و اشرار به شهر بوده است و از نظر سبک معماری تلفیقی از معماری کلاسیک اروپا و معماری سنتی و ایران است.
این بنا در خرداد ماه سال ۱۳۸۵ توسط اداره‌کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی تجهیز و مرمت شده و به‌عنوان اولین موزه شهرستان خمین افتتاح شد. در حال حاضر به‌عنوان موزه شهر خمین در بر گیرنده آثار فرهنگی در زمینه مردم شناسی استفاده می‌شود. لوازم و ابزار معیشتی مردم خمین عمده آثار این موزه را تشکیل می‌دهد. همچنین پیکره‌هایی که نمایانگر آیین‌های محلی استان مرکزی هم‌چون شب چله ، کردعلی به کو و کوسه ناقالدی در این موزه به نمایش درآمده است.
این قلعه در شمال غربی شهر خمین و در محله قدیمی شهر واقع شده است و شامل یک هزار متر مربع عمارت‌های اشرافی و بزرگ در درون یک باغ است. این قلعه یک پدیده شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و سردر باشکوه و جالب توجهی دارد. سابقه کارکرد حکومتی این قلعه قدمتی طولانی دارد ولی برخی خصوصیات آن مثل مشرف نبودن به شهر و دوری نسبی آن از مراکز اصلی شهر معایبی برای این مرکز حکومتی بوده و به‌دلیل مجاورت با کوچه‌های بن بست و خانه‌های متعدد، قلعه‌ای نفوذناپذیر بوده است. در این خانه‌ها مردم عادی و بی بضاعت زندگی می‌کرده‌اند، اصطلاحا این قلعه‌ها را می‌توان محله قلعه نامید.
قلعه سالار محتشم یکی از عمارت‌های نادر ایران محسوب می‌شود که ۱۷۰ سال پیش دارای سیستم برق‌کشی بوده که تاکنون منبع تامین نیروی برقی این سیستم مشخص نشده است، قلعه سالار محتشم دارای عکاسخانه اختصاصی نیز بوده است و اکنون عکس‌های بسیاری از این قلعه به جا مانده که علاوه بر ارزش هنری از نظر شناخت تاریخ خمین نیز حایز اهمیت است.
این قلعه از دو طبقه ساخته شده و از نوع ساختمان‌های ایوان‌دار است مصالح ساختمانی عبارت‌اند از کاشی، سنگ، آجر، چوب، گل، خشت، گچ و آهک. یک ایوان سراسری اولین بخش از ساختمان طبقه هم کف را تشکیل می‌دهد، ستون‌های آجری این ایوان نسبت به ایوان طبقه دوم، کوتاه و ضخیم‌تر ساخته شده است تا بتواند بار و سنگینی طبقه دوم ساختمان را زودتر و آسانتر به پایه‌ها منتقل کنند.
این ستون‌ها دارای طاق‌های هلالی عریض بوده که در پیشانی آن‌ها جهت تزیین، تصویر و شکل‌هایی نظیر یک بشقاب که در آن سه انار وجود دارد گل، شاخه درخت، برگ‌های گیاهان و نیز پرندگان که آن‌ها را از تراشکاری آجر و نیز آجرهای قالبی بسیار ظریف به وجود آورده‌اند، بیشتر این تزیینات آجری با کاشی‌های رنگارنگ خرده‌ای تلفیق یافته بوده است که به مرور زمان و بی‌توجهی اکثر کاشی‌ها از بین رفته است. در این طبقه در سمت غرب یک حوضخانه وجود دارد که دارای چهار ورودی بوده و فعلا یکی از آن‌ها باز است. از مختصات این حوضخانه سقف آن تخت است، محور طول و عرض این حوضخانه حدود ۵۰/۸ در ۵۰/۷ است.
عنصر قابل‌توجهی که در حیاط قلعه به چشم می‌خورد حوضی است که به‌صورت دو لنگه با طرحی کاملا اروپایی در راستای شرقی و غربی ساخته شده است. طرح این حوض هندسی نامنظم است و شکل و ساختار این حوض یکی از خصایص منحصربه‌فرد این بنا محسوب می‌شود. دور چین این حوض طوری طراحی شده است که بتوان گلدان‌هایی را در دورتادور آن قرارداد و با تلفیق این دو عنصر یعنی آب و گل یک فضای بصری و عرفانی زیبایی را به وجود آورد. شکل کلی حوض برخلاف حوض‌های ایرانی که حالت سکون را تداعی می‌کنند دارای جهت و القا کننده یک نوع حرکت بصری قوی از طرف بنا به سوی محیط و باغچه‌های درون حیاط است.
طبق گفته ساکنان محل نوادگان سالار محتشم، آب حوض ساکن نبوده بلکه این حوض توسط کانال آبی از ضلع غربی حیاط پر شده و توسط همان کانال از ضلع شرقی حوض خارج می‌شده است و به بیان دیگر آب حوض مدام در جریان بوده است و این خود از خصایص شاخص این حوض است. در حال حاضر اثری از جوی آب در محوطه حیاط دیده نمی‌شود اما اثر آن در خارج از بنا، پشت دیوار غربی دیده می‌شود. ساختار حوض از آجر و ملاط، ماسه، آهک با اندود ساروج است. نکته قابل‌توجه اینکه محوطه سازی حیاط تلفیقی از سبک ایرانی و اروپایی است. در قسمت جنوبی حوض طرح باغچه‌ها به سبک باغ‌های ایرانی است یعنی تشکیل شده از دو راهرو متقاطع صلیبی شکل است که چهار باغچه در گوشه‌های آن قرار دارد که اصطلاحا چهار باغ نامیده می‌شود. در ضلع شمالی حوض حد فاصل حوض و بنای اصلی، سبک باغچه سازی متفاوت بوده و به سبک اروپایی ساخته شده است و از چند قطعه مجزا که شکل قلب را تداعی می‌کند تشکیل شده است.
از دیگر خصیصه‌های شاخص عمارت سالارمحتشم دیوارهای محاطی حیاط است این دیوارها با سبکی معروف به زین اسبی ساخته شده‌اند به این صورت که شکل دیوارها تداعی گر زین اسب است که به‌صورت ریتمیک به‌دنبال هم تکرار شده‌اند و در حد فاصل این زین اسبی‌ها یک لغاز آجری قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام دیوار، یکنواختی را از دیوارها گرفته و منظره آجری زیبایی را القا می‌کند.
به گفته ساکنان محل و طبق شواهد موجود در وسط هرکدام از زین اسبی‌ها و همچنین بالای هر یک از لغازها ستونک‌های آجری قرار داشته که روی آن‌ها مجسمه‌های گچی با اشکال برگرفته از هنر مجسمه سازی غربی قرار داشته است البته به‌دلیل گذشت زمان و فرسودگی مصالح و همچنین تعمیر و بازسازی قسمت فوقانی دیوار اطراف حیاط تمامی این مجسمه‌ها از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها بر جا نمانده است. همچنین مقابل ساختمان یک فضای سر پوشیده از چوب و حلبی دیده می‌شود که بر فراز آن یک بادنما نصب شده است و هنوز هم آثاری از آن باقی مانده است. در اطراف و زیر همین فضای سرپوشیده آینه‌هایی تعبیه شده بوده که در شب‌های مهتابی نور را به داخل ساختمان منعکس می‌کرد.
نویسنده: بهاره غنچه