پناهگاه حیات وحش میاندشت

در دنیای امروز گسترش جوامع سرعت بی‌سابقه‌ای گرفته است و انسان‌ها برای تامین نیازهای زندگی‌شان منابع طبیعی و جانداران زنده را خواسته یا ناخواسته تهدید می‌کنند. چنین شرایطی انسان‌ها را به این فکر انداخت که محیط‌هایی را برای حیات گونه‌های جانوری و گیاهی مهیا کنند تا به بقای نسل آن‌ها کمک شود؛ بنابراین ایده ایجاد پناهگاه‌های حیات‌وحش شکل گرفت. پناهگاه‌های حیات‌وحش زیستگاه‌های نمونه برای گونه‌های جانوری محسوب می‌شوند و اهمیت زیست‌محیطی بسیار ویژه‌ای دارند. یکی از پناهگاه‌های حیات‌وحش شناخته‌شده و پراهمیت کشورمان پناهگاه حیات وحش میاندشت جاجرم در استان خراسان شمالی است. با ما همراه باشید تا بیشتر با این جاذبه آشنا شویم.

• آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان جاجرم، جنوب شرقی جاجرم (مشاهده روی نقشه)

پناهگاه حیات وحش میاندشت در شهرستان جاجرم و بین ۳۷/۵۶ درجه عرض جغرافیایی و ۲۵/۵۶ درجه طول جغرافیایی واقع شده است. پناهگاه در جنوب شرقی شهر جاجرم قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: اکبر نعمتی

برای دسترسی به پناهگاه حیات وحش میاندشت چند مسیر وجود دارد که بهترین آن‌ها مسیر جاده جاجرم- امیرآباد است. برای این منظور باید از خیابان مصلا به میدان ورودی شهر جاجرم بروید و وارد جاده جاجرم-امیرآباد شوید. جاده جاجرم-امیر آباد از کنار پناهگاه حیات وحش میاندشت عبور می‌کند؛ بنابراین شما از حوالی کیلومتر ۱۸، این جاذبه طبیعی را در سمت چپ جاده خواهید دید.

پناهگاه‌های حیات‌وحش در سراسر دنیا محیط‌های مناسبی برای فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی هستند. فعالیت‌های بهره‌برداری مصرفی و سازگار با محیط‌زیست و همچنین گردشگری کنترل‌شده در این نواحی مجاز است. پناهگاه حیات وحش میاندشت با وسعت ۸۴ هزار و ۴۳۵ هکتار، از مناطق حفاظت‌شده و جاذبه های گردشگری استان خراسان شمالی است که در جنوب شرق جاجرم و جنوب سنخواست قرار دارد. این پناهگاه حیات‌وحش از جاهای دیدنی جاجرم و مناطق استپی این شهرستان است و زیر نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران قرار دارد. این منطقه یکی از بهترین و مهم‌ترین زیستگاه‌های آهو و یوزپلنگ محسوب می‌شود و دارای پوشش گیاهی و جانوری متنوع و منحصربه‌فردی است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Dani C

پناهگاه حیات وحش میاندشت شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک دارد. تابستان‌ها در این منطقه، گرم و خشک و زمستان‌ها، سرد و خشک است. در تابستان حداقل دما ۳۵+ درجه سانتی‌گراد است؛ در حالی که این دما در زمستان گاه به ۱۰- درجه سانتی‌گراد خواهد رسید. متوسط بارندگی سالانه در این ناحیه ۲۵۰ میلی‌لیتر است و وجود رودخانه کال شور باعث شده است تا این منطقه با مشکل کم‌آبی جدی مواجه نشود.

قله خواجه در جنوب شرقی منطقه، بلندترین نقطه پناهگاه حیات وحش میاندشت به شمار می‌آید و ارتفاعی حدود ۱,۲۵۰ متر دارد. اطراف کال شور جاجرم که در شمال غربی منطقه قرار دارد، با ارتفاع حدود ۹۵۰ متر پست‌ترین نقطه محسوب می‌شود. منطقه حفاظت‌شده میاندشت دارای گونه‌های متنوع جانوری و گیاهی است و بدون شک یکی از غنی‌ترین مناطق استپی کشور تلقی می‌شود.

امکان بازدید از پناهگاه حیات وحش میاندشت در همه ایام سال وجود دارد. برای بازدید از پناهگاه حیات وحش میاندشت احتیاج به مجوز معتبر خواهید داشت. برای دریافت مجوز کتبی می‌توانید به اداره حفاظت محیط‌زیست خراسان شمالی، واحد جاجرم مراجعه کنید. مدت‌زمان موردنیاز برای بازدید از این منطقه حدود سه تا چهار ساعت است که با توجه به وقفه‌هایی که در طول مسیر بازدید خواهید داشت متفاوت خواهد بود.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: شهاب چراغی

۱۲۰ گونه گیاهی در پناهگاه حیات وحش میاندشت شناسایی شده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان به بابونه سفید، خارشتر، کاکوتی، اشنیان، اسپند، گل جالیزی، درختچه‌های گز و طاق، شور، زنبق، درمنه، ریش بز، تاغ و ‌گون اشاره کرد. بیشتر این منطقه را گیاهان هالوفیت مانند گز، خارشتر، ریش بز، تاغ و ‌گون پوشانده است.

جمعیت زیادی از دام‌های اهلی که تعداد آن‌ها تا ۵۰ هزار راس نیز تخمین زده شده است، از منابع پناهگاه حیات وحش میاندشت استفاده می‌کنند. این موضوع باعث وارد آمدن آسیب شدید به این منطقه می‌شود. خوشبختانه در سال‌های اخیر مسئولان راهکارهایی برای کاهش تعداد دام‌ها اندیشیده‌اند.

پناهگاه حیات وحش میاندشت زیستگاه جانورانی مانند روباه معمولی، خرگوش، آنقوت، هوبره، مار، گوسفند وحشی، گرگ، گراز، طرلان، سارگپه پابلند، عقاب شاهی، دلیجه، انواع موش دوپا، سیاه‌گوش، گربه دشتی، گربه پالاس، پلنگ، کفتار راه‌راه، شغال، تشی، زرده ‌بر و خارپشت برانت است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Smn Mrtz

پناهگاه حیات‌وحش میاندشت در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران تحت حفاظت قرار گرفت. در آن زمان بر اساس برآوردها این منطقه زیستگاه ۳,۵۰۰ راس آهوی ایرانی و تعدادی یوزپلنگ بود. متاسفانه این پناهگاه دارای ویژگی دشتی و هموار است و این موضوع آسیب‌پذیری این منطقه در مقابل شکارچیان را زیاد می‌کند. در نتیجه این موضوع ما شاهد کاهش جمعیت آهوها (از ۳,۵۰۰ راس در دهه پنجاه به حدود ۳۰۰ راس در اواخر دهه ۸۰) هستیم.

چهار زیرگونه یوزپلنگ در جهان وجود دارد که همه آن‌ها به‌جز یوز آسیایی در کشورهای آفریقایی زندگی می‌کنند. بر اساس تحقیقات، قاره آفریقا نخستین زیستگاه یوز آسیایی محسوب می‌شده است؛ تا اینکه حدود ۳۰ تا ۷۰ هزار سال قبل این حیوان به‌سوی قاره آسیا مهاجرت کرد. یوزپلنگ آسیایی در حال حاضر یکی از کمیاب‌ترین گربه‌سانان جهان است و به‌دلایل مختلف اصلا وضعیت خوبی را سپری نمی‌کند. بارزترین ویژگی ظاهری این گربه‌سان یال تیره روی سر و گردن است؛ به‌نحوی‌که این حیوان را به تنها زیرگونه یال‌دار یوزپلنگ تبدیل می‌کند.

یوزپلنگ آسیایی به‌طور عادی در پناهگاه حیات وحش میاندشت زندگی می‌کند. از دهه ۱۳۶۰ هجری شمسی یوزپلنگی در این منطقه مشاهده نشده بود و همچنین جمعیت آهوهای این منطقه به‌شدت کاهش یافته بود. این عوامل باعث شدند تا چنین تصور شود که یوزپلنگ در این منطقه رو به انقراض رفته است؛ اما از سال ۱۳۸۲ هجری شمسی یوزهای بالغ و توله‌های آن‌ها چندین بار در این پناهگاه مشاهده و تصویربرداری شدند. انجمن یوزپلنگ ایرانی با تحقیقاتی که انجام داد، چنین نتیجه گرفت که در طول این سال‌ها نسل یوزپلنگ ایرانی در این منطقه هرگز نابود نشده بود. بر اساس آمارها حداقل چهار یوز در دو دهه اخیر در این پناهگاه کشته شده‌اند.

در سال‌های اخیر زمزمه خطر انقراض این حیوان بیشتر شنیده می‌شود. اگر بخواهیم نگاه دقیق‌تری به‌علت انقراض یوزپلنگ آسیایی داشته باشیم، باید از آمارهای زاد و ولد شروع کنیم. این حیوان در حالت عادی به‌دلایل ژنتیکی، نرخ زاد و ولد پایینی دارد. علاوه بر این پس از جنگ جهانی دوم، ورود خودروهای جیپ که برای آفرود و سواری‌های خارج از جاده مناسب بودند، به کشورمان افزایش پیدا کرد. این موضوع دست شکارچیان را برای شکار یوزپلنگ ایرانی بیش از پیش باز کرد.

با این اوصاف تعداد یوزهای ایرانی در کشور و در سال ۱۳۹۷ هجری شمسی حدود ۴۷ قلاده برآورد شده است که با وجود نرخ مرگ‌ومیر یک و نیم یوز در سال، این حیوان یک موجود درخطر انقراض است.

بر اساس آمار و ارقام، از سال ۱۳۸۰ هجری شمسی تا به امروز حداقل ۷۵ قلاده یوزپلنگ ایرانی در مناطق مختلف کشور متولد شده‌اند. در اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۱ هجری شمسی خبر تولد سه توله یوز ایرانی در پارک ملی توران سر و صدای زیادی به پا کرد. مادر توله یوزها که ایران نام داشت، توله‌هایش را به روش سزارین به دنیا آورد. ایران بعد از سزارین حاضر به مراقبت از توله‌ها نشد؛ بنابراین کارشناسان که چگونگی نگهداری یوزپلنگ از بچه‌هایش را دیده بودند، تصمیم گرفتند تا خودشان از توله‌ها مراقبت کنند.

توله‌های اول و دوم یکی پس از دیگری تلف شدند و تنها توله سوم باقی ماند. به پیشنهاد معاونت محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی، این توله پیروز نام‌گذاری شد. روز سه‌شنبه ۹ اسفند ۱۴۰۱ هجری شمسی خبر تلف شدن پیروز، تنها توله باقی‌مانده از ایران منتشر شد و همه دوستداران حیات‌وحش و محیط‌زیست را در بهت و اندوه فرو برد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: آزاده ترکمان

• آدرس: استان خراسان شمالی، جاجرم، خیابان ۱۵ خرداد (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید: رایگان
• فاصله از پناهگاه حیات وحش میاندشت: حدود ۲۲ کیلومتر (۳۰ دقیقه با ماشین)

نارین قلعه جاجرم یکی از قدیمی‌ترین قلعه‌های شمال شرقی فلات ایران است و با قدمت پنج‌هزارساله خود مهر تاییدی بر پیشینه تاریخی این منطقه از کشورمان می‌گذارد. این بنای تاریخی که از جاهای دیدنی جاجرم به شمار می‌آید، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است؛ اما به‌دلیل بی‌تدبیری‌ها رو به نابودی می‌رود. بقایای این قلعه تاریخی گاه تا ۲۵ متر از سطح زمین ارتفاع دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمد جهانبخشی

• آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان جاجرم، کیلومتر ۶ جاده جاجرم- گرمه (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید: رایگان
• فاصله از پناهگاه حیات وحش میاندشت: حدود ۳۰ کیلومتر (۴۰ دقیقه با ماشین)

قلعه جلال الدین که در مسیر جاجرم- گرمه قرار دارد، یک دژ باشکوه به‌جامانده از دوره‌های تاریخی پس از اسلام است. این بنا روی تپه‌ای مرتفع ساخته شده است تا نفوذ به آن تقریبا غیرممکن باشد. در ساخت این دژ مستحکم از سنگ و آجر و گچ استفاده شده است. قلعه جلال الدین پلان ۶ گوشه دارد و ۶ برج مدور اطراف آن را احاطه کرده‌اند. این بنای تاریخی در سوم بهمن ۱۳۵۶ هجری شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمد جهانبخشی

نویسنده: فرناز رهبران رنجبر / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی