پارک ملی سیاه کوه

پارک ملی سیاه کوه از بکرترین پارک‌های ملی کشور و از جاهای دیدنی اردکان به‌ شمار می‌رود که با وجود ده‌ها گونه نادر جانوری و گیاهی، از ناشناخته‌ترین مناطق حفاظت‌شده دنیا است. این منطقه به‌عنوان تنها پارک ملی استان یزد و بکرترین پارک ملی کشور محسوب می‌شود. از مهم‌ترین گونه‌های جانوری سیاه کوه می‌توان به یوزپلنگ آسیایی، آهو، جبیر، کاراکال، شاه روباه، شغال، گرگ، کفتار، تشی، بالابان، دلیجه، عقاب طلایی، کبک تیهو، هوبره و... اشاره کرد. ضمن اینکه گونه‌های گیاهی متنوعی همچون گز، تاغ، بنه، بادام کوهی، گون، درمنه، قیچ، اسکنبیل، پرند، آویشن شیرازی و... در پارک ملی وجود دارند.

پارک ملی سیاه‌ کوه در جوار منطقه حفاظت‌شده سیاه‌ کوه در محدوده بین استان‌های یزد و اصفهان واقع شده است؛ به‌طوری که بخش‌های جنوبی این منطقه در استان یزد و بخش‌های شمالی آن در استان اصفهان قرار دارد. در واقع، این پارک در حدفاصل مختصات 32°41'25"N 53°47'51"E و 33°30'35.6"N 54°9'26.8"E جای گرفته است.

• آدرس: استان یزد، اردکان، ورودی جنوب‌شرقی در کیلومتر ۴۰ جاده اردکان-چوپانان/ ورودی شمال‌شرقی در کیلومتر ۱۱۵ همین جاده (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

با توجه به قرارگیری کویر سیاه کوه در حاشیه جنوبی منطقه حفاظت‌شده و پارک ملی سیاه‌ کوه، دسترسی به پارک ملی صرفا از طریق منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه امکان‌پذیر است. از این‌رو دو ورودی اصلی در شمال‌شرقی و جنوب‌شرقی منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه که هر دو از جاده آسفالته اردکان-چوپانان منشعب می‌شوند، به‌عنوان راه‌های دسترسی اصلی به منطقه محسوب هستند. ورودی جنوب‌شرقی در کیلومتر ۴۰ جاده اردکان-چوپانان و ورودی شمال‌شرقی در کیلومتر ۱۱۵ همین جاده قرار دارد.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

پارک ملی سیاه کوه با مساحت ۸۰,۷۸۶ هکتار در کنار منطقه ۱۲۴,۹۹۶ هکتاری حفاظت‌شده سیاه کوه قرار دارد. در مهر سال ۱۳۸۰ هجری شمسی منطقه‌ای به وسعت ۲۰۰ هزار هکتار به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده معرفی شد و پس از آن با توجه به ویژگی‌های شاخص بخش‌های غربی منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه و قابلیت‌های حفاظتی آن، پیگیری‌های لازم از سوی اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد انجام شد و ۸۰ هزار هکتار از اراضی غربی منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی به پارک ملی ارتقا یافت.

جالب است بدانید که اولین گزارش جهت ثبت سیاه کوه به‌عنوان منطقه ممنوعه از سال ۱۳۷۷ هجری شمسی توسط دکتر اقبالی و تعدادی از حافظان محیط زیست به سازمان محیط زیست ارائه شد.

منبع عکس: عکس از پی‌دی‌اف سایت yazd.doe.ir (عکاس: ناشناس)

پارک ملی سیاه کوه در استان یزد یکی از ۳۰ پارک ملی کشور است که گونه‌های نادر و در حال انقراضی را در دل خود جای داده است. این پارک بخشی از تشکیلات فلات مرکزی ایران است و سازندهای سنگ‌شناسی این پارک از نظر سن، تمامی دوران‌های زمین‌شناسی را در بر می‌گیرند. از قدیمی‌ترین تشکیلات منطقه می‌توان به تشکیلات پرکامبرین اشاره کرد و در مقابل جوان‌ترین تشکیلات این عرصه، رسوبات کواترنری هستند.

بلامعارض بودن، عاری از تعارضات انسانی و نبود توسعه شهری و روستایی و آبادی تا فاصله ۵۰ کیلومتری، این منطقه را از نظر حفظ، نگهداری و احیای جمعیت گونه‌های حیات‌وحش ممتاز ساخته است. به‌عبارتی، ارتفاعات سیاه کوه در کنار سایر ناهمواری‌های تپه‌ماهوری، از مطلوب‌ترین زیستگاه‌های حیات‌وحش علف‌خوار کشور محسوب می‌شود و جمعیت مناسبی از گونه‌های ارزشمند نظیر کل، بز، قوچ و میش را در خود جای‌ داده است. ارتفاعات منطقه به‌صورت تقریبا پیوسته در امتداد محور طولی منطقه گسترده شده‌اند؛ اما مرتفع‌ترین بخش عرصه با عنوان قله کافرکوه در نیمه جنوبی منطقه قرار دارد.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

بخش‌های دشتی پارک ملی سیاه کوه غالبا در مجاورت ارتفاعات موجود و در حاشیه شرقی و غربی منطقه واقع شده‌اند و علاوه بر آن، در فواصل موجود بین ارتفاعات نیز دشت‌های کوچکی با ضخامت کم‌خاک مشاهده می‌شود.

این منطقه از نظر تراکم پوشش گیاهی شرایط مطلوبی برای زیست جانوران حاشیه کویر دارد. ضمن اینکه به‌‌علت بعد مسافت تا مکان‌های مسکونی و فقدان تعدد راه‌های ارتباطی، از دستبرد شکارچیان و اشکال مختلف توسعه مصون مانده و دستیابی به اهداف حفاظتی و اجرای برنامه‌های مدیریتی آسان‌تر شده است.

پارک ملی سیاه کوه نیز همانند پناهگاه نایبندان و منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار است که می‌توان از آن در بخش گردشگری به بهترین نحو استفاده کرد.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

به‌طور کلی در پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه ۱۹ گونه پستاندار شناسایی شده است که از این تعداد هشت گونه به‌عنوان اولویت‌های حفاظتی مطرح شده‌اند؛ اما در بین‌ آن‌ها یوزپلنگ، کاراکال و شاه روباه اهمیت بیشتری دارند.

پستانداران پارک ملی و منطقه حفاظت شده سیاه کوه عبارت‌اند از کل و بز، قوچ و میش، جبیر، گرگ، شغال، روباه معمولی، شاه روباه، پلنگ، یوزپلنگ آسیایی، کاراکال، کفتار، خرگوش، تشی، خارپشت ایرانی، هامستر خاکستری، موش خانگی، دوپای کوچک، پامسواکی بزرگ و روباه شنی.

نکته قابل‌توجه این است که این منطقه، یکی از سه سایت اصلی پرورش یوزپلنگ ایرانی محسوب می‌شود و در کنار منطقه دره انجیر خرانق، ۶۰ درصد جمعیت یوز ایرانی را به خود اختصاص داده است.

زیستگاه کل و بز در ارتفاعات سیاه کوه و زیستگاه‌ قوچ و میش در ارتفاعات و دامنه‌های قاسم وزیر و یارعلی از شرایط مطلوبی برخوردار هستند. جبیر (غزال ایرانی) از دیگر گونه‌های برجسته پارک ملی به‌ شمار می‌رود که دامنه انتشار آن در عرصه‌های دشتی شرق پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه گسترده شده و جمعیت آن روند روبه رشدی به‌ خود گرفته است.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

۳۴ گونه پرنده در سیاه کوه شناسایی شده که ۱۱ گونه واجد ارزش‌های حفاظتی است. در میان پرندگان این منطقه عقاب شاهی، بالابان، شاهین، بحری و هوبره بر اساس قوانین کشور در معرض خطر انقراض قرار دارند. سایر پرندگان این منطقه شامل سارگپه پا بلند، زاغ بور، باقرقره شکم سیاه، باقرقره گندمی، چکاوک بیابانی، تیهو، کبک، زنبور خوار معمولی و انواعی از گنجشک سانان می‌شود.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

هوبره از پرندگان مهاجری است که در دشت‌های اطراف سیاه کوه، یارعلی و قاسم وزیر در زمستان دیده می‌شود و پرندگان مهاجری از راسته شاهین‌سانان و پرندگان کنار آبزی نیز در منطقه دیده شده‌اند.

بزمجه بیابانی، سوسمار خاردم ایرانی، آگامای سروزغی خاکستری، آگامای چابک، مار شاخدار، شترمار شیرازی، لاک‌پشت مهمیزدار و جکوی دم پخ کایزرلینگ از جمله خزندگان شناسایی‌شده در پارک ملی سیاه کوه محسوب می‌شوند.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

تاکنون ۴۷ گونه گیاهی در پارک ملی سیاه کوه شناسایی شده است که چهار گونه شامل کلاه‌ میرحسن دم‌عقربی، شور یزدی، آویشن شیرازی و گل زوفا دارای ارزش حفاظتی هستند و دو گونه نیز از نظر ارز‌ش‌های اکولوژیکی باید مورد توجه قرار بگیرند.

رویشگاه‌های طبیعی منطقه شامل انواعی از تیپ‌های گیاهی است که از آن جمله می‌توان به تیپ درمنه-قیچ، تیپ قیچ، تیپ پرند، تیپ رمس، تیپ رمس-قیچ، تیپ جفنه-درمنه، تیپ گز، تیپ تاغ، تیپ کسیدان و تیپ بادام کوهی اشاره کرد.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

بر اساس تحلیل آمار ایستگاه‌های اقلیمی (کلیماتولوژی) اطراف پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده سیاه کوه، متوسط بارندگی سالانه منطقه ۴۸ میلی‌متر برآورد شده است که حداکثر بارندگی در فصل زمستان در دی ماه و حداقل در فصل تابستان اتفاق می‌افتد. تغییرات دمایی شبانه‌روز در این منطقه شدید است؛ به‌گونه‌ای که زمستان‌های سرد و خشک و تابستان‌های بسیار گرم و خشک دارد.

با توجه به اقلیم و موقعیت جغرافیایی منطقه، هیچ‌گونه رودخانه دائمی در پارک ملی سیاه کوه وجود ندارد و تنها در زمان بارندگی‌های شدید، رودخانه‌های فصلی و موقت منطقه آبدار می‌شوند. مهم‌ترین منابع تامین‌کننده نیاز آبی حیات وحش شامل چشمه‌ها و سنگ‌آب‌ها است و منبع اصلی تامین آب مورد نیاز گونه‌های کوه‌زی ارتفاعات سیاه کوه، به‌ویژه کل و بز، نیز سنگ‌آبها هستند. از منابع دیگر آب در این منطقه می‌توان از چشمه قاسم وزیر، چشمه یارعلی، چشمه‌خلق، دوگنبد، چاه ریزآب خرما، سبز‌چاه، قناتوک، ریزآب صالحی، ریزآب معراجی و چشمه تیهو نام برد.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

همچنین برای رفع مشکل‌ کم آبی در سال‌های اخیر تعدادی آب‌انبار توسط اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد ساخته شده است که در خشکسالی‌ها نقش بسیار مهمی در ماندگاری حیات وحش در منطقه ایفا کرده‌اند. از جمله این آب‌انبارها می‌توان به آب‌انبار لای‌معدن، ریزآب‌خرما، چهل‌تغار، قاسم‌وزیر و آب‌انبار حوض‌ ابریشم اشاره کرد.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

• متاسفانه امکانات و تجهیزات این پارک ملی بسیار ضعیف‌تر از استانداردهای کشور است و زیرساخت‌‌های لازم برای بازدید مردم و علاقه‌مندان با توجه رویکردهای محیط زیستی وجود ندارد.
• پارک ملی سیاه ‌کوه یکی از پهناورترین و بکرترین پارک‌های ملی ایران محسوب می‌شود که تنها چهار محیط‌‌بان با امکانات بسیار کم دارد.
• دکتر محمدرضا اقبالی پزشکی بود که با عشق به طبیعت و در کنار دیگر دوستانش، حدود یک دهه از عمر خود را برای ثبت منطقه سیاه کوه به‌عنوان یکی از ۳۰ پارک ملی کشور سپری کرد. ایشان بیش از ۱۵ سال از پایان عمر خود را برای احیا، حفاظت و نگهداری از گونه‌های‌ ‌نادر و در حال انقراض منطقه سیاه کوه اردکان صرف کرد.

نویسنده: بهنام شکوری/ بازنویسی: صدیقه شجاعی