باغ موزه قصر

زندان قصر یکی از اولین زندان‌های تهران است که تاریخچه‌ای جالب و طولانی دارد. این زندان در ابتدا قصری برای فتحعلی شاه قاجار بود و سپس کاربرد نظامی پیدا کرد. امروزه این مجموعه با عنوان باغ موزه قصر پذیرای بازدیدکنندگان است. با کجارو همراه باشید.

باغ موزه قصر از جاهای دیدنی تهران است و اولین صفحات تاریخچه آن به فتحعلی شاه قاجار مربوط می‌شود. این زندان که در سال ۱۳۰۸ توسط رضاشاه بازسازی شد، یکی از مهم‌ترین زندان‌های دوره پهلوی به شمار می‌رفت. پس از کودتای ۱۳۳۲، بخش‌های مخصوص به زندانیان سیاسی به زندان قصر اضافه شد.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

تعداد زیادی از افراد انقلابی و سیاسی در این زندان اسیر بوده‌اند. این بنای تاریخی با پیشینه‌ای تامل‌برانگیز در ۲۶ آبان ۱۳۷۵، با شماره ۱۷۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

باغ موزه قصر در انتهای خیابان شهید مطهری، خیابان شهدای ناجا، میدان پلیس قرار دارد (مشاهده روی نقشه). برای دسترسی می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل حمل‌و‌نقل عمومی استفاده کنید:

دسترسی با خودروی شخصی

• اتوبان شهید صیاد شیرازی، خروجی پلیس شریعتی، میدان پلیس، باغ موزه قصر
• انتهای خیابان شهید مطهری، بعد از تقاطع دکتر شریعتی، میدان پلیس، باغ موزه قصر

دسترسی با مترو:

• ایستگاه مترو شهید مفتح (خط شماره یک/تجریش-کهریزک)، انتهای خیابان مطهری، بعد از تقاطع دکتر شریعتی، باغ موزه قصر

دسترسی با اتوبوس:

• پایانه امام خمینی (ره)، اتوبوس میدان معلم، ایستگاه رو‌به‌روی باغ موزه قصر
• پایانه میدان رسالت، اتوبوس پیچ شمیران، ایستگاه میدان پلیس، باغ موزه قصر
• پایانه میدان امام حسین (ع)، اتوبوس شهید بهشتی، ایستگاه تقاطع پلیس شریعتی، خیابان پلیس، باغ موزه قصر
• پایانه اتوبوس پیچ شمیران، اتوبوس رسالت، ایستگاه تقاطع پلیس شریعتی، خیابان پلیس، باغ موزه قصر
• پایانه شهید بهشتی، اتوبوس میدان امام حسین (ع)، ایستگاه انتهای خیابان مطهری تقاطع شریعتی، باغ موزه قصر

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: سید مهدی شوریده)

فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۱۷۷ هجری شمسی، مصادف با دومین سال سلطنت خود دستور ساخت قصری خارج از تهران را داد. با صدور این دستور در مکان فعلی موزه قصر، عمارتی بزرگ متشکل از اندرونی، کلاه فرنگی و استخر ساخته شد. اما ناصرالدین شاه چندان علاقه‌ای به این قصر نداشت و با دستور وی این مکان جایی برای اردوی سالانه قوای قزاق شد و این اقدام شروعی برای کاربرد نظامی این منطقه به‌ حساب می‌آید. در دوران مظفرالدین شاه نیز این باغ به دست اداره ژاندارمری افتاد و کاربردش را از دست داد و تبدیل به ویرانه‌ای شد که باران و اتفاقات طبیعی به نابودی آن دامن می‌زدند.

آلاچیق و باغ قصر قاجار در سال ۱۸۴۰/عکس از ویکی‌پدیا (اثر اوژن فلاندن)

زندان شهربانی یا همان نظمیه در تهران، در دوران ریاست سوئدی‌ها بر این اداره، در محل شهربانی قرار داشت که موقعیت فعلی آن بخشی از وزارت امور خارجه کنونی در میدان توپخانه است. این زندان از دو یا سه اتاق کوچک به‌همراه چند اتاق و زیرزمین برای زندانیان عمومی تشکیل شده بود. با شروع به کار حکومت رضا شاه این زندان‌ها کافی نبودند و به همین دلیل رئیس شهربانی آن زمان، سرتیپ درگاهی، دستور داد تا مکانی برای تأسیس زندان جدید در نظر گرفته شود. قصر قاجار که در آن زمان تبدیل به خرابه شده بود، برای این کار انتخاب شد.

عکس‌های گالری از آژانس عکس تهران (عکاس: سید مهدی شوریده)

در آن زمان فرآیند ساخت این زندان شروع شد و در ۱۱ آذر ۱۳۰۸ زندان قصر توسط رضا شاه افتتاح شد. زندان مذکور تا زمان ساخت زندان اوین، اولین و تنها زندان متمرکز در تهران بود. در طول دوره پهلوی توسعه زندان قصر ادامه داشت تا اینکه در دوران پس از انقلاب اسلامی، زندان مذکور تبدیل به مکانی برای نگهداری زندانیان غیرسیاسی شد.

معمار مشهور روسی با نام نیکولا مارکوف طراحی زندان قصر را به عهده گرفت. در این زندان ۱۹۲ اتاق برای نگهداری زندانیان وجود داشت که در این بین ۹۶ اتاق پنج نفره بودند و باقی ساختاری انفرادی داشتند. البته در این مجموعه مریضخانه نیز واقع شده بود که از ۶ اتاق ۶ تخته و ۱۶ اتاق ۱ تخته تشکیل می‌شد.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

نکته جالب در خصوص تاریخچه این زندان به مؤسس آن بازمی‌گردد. سرتیپ درگاهی کسی بود که نیاز به زندان جدید را مطرح کرد و در زمان افتتاح آن توسط رضا شاه، از شاه کشور دعوت کرد تا درون یکی از سلول‌های زندان بیاید و همین عاملی شد تا رضا شاه به‌مدت دو روز وی را در زندان ساخته خودش زندانی کند و سرتیپ درگاهی یکی از اولین زندانیان زندان قصر به حساب می‌آید.

زندان قصر شکلی دایره‌ای دارد و دارای سه طبقه است. بالکن‌های آن با نرده پوشانده شده و مکانی برای ورود هوا به داخل زندان بودند. همین موضوع عاملی می‌شد تا هوای داخل زندان در زمستان‌ها بسیار سرد و در تابستان‌ها بسیار گرم باشد.

عکس‌های گالری از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

این مجموعه دارای چندین بخش است:

موزه مارکوف دارای فضاهای متنوعی نظیر مرکز اسناد، تصاویر و اشیاء تاریخی، نمایشگاه، گالری موسمی، کافه گالری و سالن اجتماعات چند منظوره است. از دیگر بخش‌های آن می‌توان به کتابفروشی دائمی (با مضامین تاریخ انقلاب و مبارزات سیاسی و کتب مرتبط با زندان) و زورخانه اشاره کرد.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

سالن آمفی تئاتر فرخی یزدی در ضلع غربی مجموعه قرار دارد و گنجایش آن از ۱۰۰ تا ۲۰۰ نفر قابل افزایش است. با برخورداری از سیستم‌های صوتی و تصویری، از این سالن برای برگزاری رویدادهایی مانند همایش، نمای نامه خوانی، اجرای زنده موسیقی، تئاتر و نمایش فیلم استفاده می‌شود.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

زندان سیاسی مساحتی معادل پنج هزار متر مربع دارد و روایتگر تاریخ انقلاب و مبارزان انقلاب اسلامی است. بخش‌های گوناگون ساختمان شامل زندان‌ها، کتابخانه، مرکز مطالعات، موزه، حسینیه و هتل زندان می‌شود.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

برج‌های دیده‌بانی در گوشه‌های محوطه جای گرفته‌اند. برج جنوب شرقی محوطه دارای تلسکوپ و دوربین دوچشمی برای رصد نجومی و شهری است.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

نیایشگاه با بنایی تاریخی و کاشی‌کاری زیبا، در برهه‌ای از حیات خود به‌عنوان محل برگزاری دادگاه‌های اوایل انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار گرفت.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

باغ ایرانی با پنج هزار متر مربع پوشیده از گیاهان متنوع است که از جمله آن‌ها می‌توان به درختان نارون، كاج، انگور، چنار، توت، بيدمجنون، تبريزی و سروناز اشاره کرد. همچنین سروستانی در ضلع شرقی آن قرار دارد.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

در زندان قصر افراد مشهور زیادی زندانی شده‌اند که در این بین می‌توان به قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی و علیمردان خان بختیاری، محمد فرخی یزدی و دکتر تقی ارانی زندانی اشاره کرد. بزرگ علوی نیز سرگذشت سال‌های اسارت خود و دیگر زندانیان را در کتابی به نام «۵۳ نفر» به رشته تحریر درآورده است.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

در دوره پهلوی، چهره‌های اسلامی بسیاری نظیر آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، آیت‌الله طالقانی، مهدوی کنی، محمدتقی شریعتی، اکبر هاشمی رفسنجانی، مرتضی مطهری و شهید باهنر در این مکان زندانی بودند. البته برخی از اخبار حاکی از این هستند که امام خمینی نیز چند روزی را در این زندان سپری کرده است. در دوران بعد از انقلاب اسلامی این مکان همچنان کاربرد قبلی (زندان)‌ را داشت و امیر‌عباس هویدا یکی از زندانیان آن بود. بسیاری از زندانیان اعدامی رژیم پهلوی نیز در این مکان نگهداری می‌شدند.

عکس از سایت باغ موزه قصر (عکاس: نامشخص)

سید فرهاد نامی‌، یکی از مخالفان شاه، توانست بزرگ‌ترین و البته معروف‌ترین فرار را از این زندان در سال‌های پیش از انقلاب داشته باشد و در زمان محمدرضا شاه، اشرف دهقان نیز توانست از زندان مذکور فرار کند. مدتی پیش از انقلاب اسلامی نیز در‌های زندان قصر توسط زندانیان باز شدند و زندانیان بخشی از دیوار‌های آن را نیز تخریب کردند. دو آمریکایی متهم به اختلاس نیز در بین فراری‌های زندان قصر بودند که داستان فرارشان را نویسنده آمریکایی با نام کن فالت نوشته و البته فیلمی از روی این داستان با نام فرار عقاب‌ها ساخته شده است.

نویسنده: سعید میرزاپور