مسجد جامع سنندج

سنندج از شهرهای غربی کشور است که به‌عنوان دومین شهر بزرگ کرد‌نشین و یکی از کلان‌شهرهای ایران شناخته می‌شود. این شهر با گستره‌ای متنوع از دیدنی‌ها، یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگران در کردستان به شمار می‌آید. از جمله مکان‌های دیدنی این شهر، مسجد جامع است، مسجدی تاریخی که در طول سالیان بسیار، همواره میزبان نمازگزاران بوده است. با کجارو همراه شوید و بیشتر درباره مسجد جامع سنندج بخوانید.

در ابتدا سنندج با نام «سینه دژ» و پس از آن با نام «سنه‌دژ»، نامیده می‌شد که با گذشت زمان، این نام تغییر کرد و به‌شکل امروزی آن رسید. این شهر دارای بافت سنتی بسیار ارزشمندی است که میراثی گران‌بها از عمارات، حمام، مساجد و بازار را به یادگار دارد.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

علاوه بر لقب «هزار تپه» که به این شهر داده شده، حضور مساجد بسیار آن را به شهر مساجد نیز شهره کرده است. از معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی سنندج، مسجد جامع آن است که در بین مردم به «مسجد دارالاحسان» نیز شناخته می‌شود.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

این مسجد از ارزشمندترین دیدنی های استان کردستان است و چه در دوران ساخت و چه در عصر حاضر به‌عنوان «قلب مذهبی سنندج» شهرت داشته است.

مسجد جامع سنندج در ضلع شمالی خيابان امام قرار دارد. با استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی می‌توانید به این مکان دسترسی داشته باشید. پایانه اتوبوس‌رانی ناصر خسرو در فاصله کمتر از یک کیلومتری مسجد قرار دارد. در فواصل حدودا یک کیلومتری مسجد جامع نیز پارکینگ‌های عمومی واقع شده‌ است که در صورت استفاده از خودروی شخصی می‌توانید در آن‌ها پارک کنید. (مشاهده روی نقشه)

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

به نظر می‌رسد مسجد جامع سنندج در سال ۱۲۲۸ هجری، در دوران فتحعلی شاه قاجار و به دستور امان الله خان اردلان، از والیان بزرگ کردستان، احداث شده است.

با توجه به برخی متون تاریخی، هنگامی که حکومت مرکزی ایران به‌دلیل ضعف و ناتوانی، احاطه‌ کاملی بر اوضاع کردستان نداشت، خانه پاشا، از حاکمان تحت سلطه‌ دولت عثمانی، از کرکوک به کردستان آمد. وی حاکم وقت آن زمان، علی قلی خان را مجبور ساخت به اصفهان نقل مکان کند.

خانه پاشا هنگام حضور در کردستان، عماراتی از جمله مسجد، مدرسه، دو منار بلند و سازه‌های دیگری را در سنندج احداث کرد. پس از اتمام حکومت وی، این بناها به دست والیان پادشاهان صفوی در کردستان ویران شد و از بین رفت. امان‌الله خان نیز دو منار رفیع بازمانده از مسجد دوران صفویه را تخریب کرد و بنای آن به‌طور کامل از بین رفت. بدین‌ترتیب به نظر می‌رسد مسجد جامع سنندج بر شالوده‌ همان مسجد عهد صفویه، ساخته شده است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

تمامی هزینه‌های مربوط به تعمیرات و نگهداری مدرسه، هزینه‌ تحصیلی طلبه‌ها و دستمزد مدرسین مسجد جامع سنندج به دستور امان‌الله خان اردلان، با استفاده از درآمد باغ‌های روستای خلیچیان واقع در شمال سنندج، تامین و پرداخت می‌شد.

پس از گذشت بیش از یک قرن از ساخت مسجد، قسمت‌هایی از آن تخریب شد که استادکارانی از جمله حسن میناچی، با کاشی‌کاری زیبا و هنرمندانه‌ خود، به تعمیر و مرمت آن پرداختند. مصالح این بنا عمدتا شامل لاشه، لوکه، باربر و کلنگی می‌شود که از آن‌ها در پی، کف، ازاره‌ها و همچنین ستون‌ها استفاده شده است. همچنین از آجر لعابدار، بدون لعاب، سنگ‌، کاشی لعابدار و چوب، در تزیینات مسجد بهره برده‌اند.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

نوع کاربری بنا به‌عنوان مسجد مدرسه شناخته می‌شد. این بنا دارای حجره‌های طلاب علوم دینی است و درمجموع ۱۲ حجره در اطراف مسجد وجود دارد. در واقع سه ضلع شمال، جنوب و شرق میانسرا را حجره‌های مدرسه‌ دربرگرفته است که از این تعداد پنج حجره در ضلع شمالی، چهار حجره در قسمت شرقی و سه حجره در جنوب و در دو طرف ورودی مسجد قرار دارد. در نمای تعدادی از این حجره‌ها ایوان‌های کوچکی ساخته شده است که با استفاده از کاشی‌کاری، سطح آن‌ها را تزیین کرده‌اند.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

ایوان جنوبی که به نام ایوان روبه قبله نیز شناخته می‌شود، بسیار باشکوه است. روی بدنه‌ داخل و خارج ایوان جنوبی همانند ایوان شرقی، آیاتی از قرآن دیده می‌شود. در این قسمت از مسجد، کتیبه‌ای منقوش به سوره‌ مبارکه‌ انسان به خط ثلث به چشم می‌خورد که به رنگ سفید بر زمینه‌ کاشی‌کاری شده آبی هفت‌رنگ و به‌صورت نواری حک شده است. استفاده از تزیینات زیبا با آیات قرآن در دیوارها، پایه‌ها، سرستون‌ها و فضاهای داخلی مسجد از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجد جامع سنندج به شمار می‌رود.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

در چهار طرف مسجد راه‌های عبور و نیز خیابان‌هایی ساخته شده است که به‌وسیله آن‌ها می‌توان بدون هیچ مشکلی و به آسانی به مسجد دسترسی یافت. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، این مسجد به‌دلیل بهره‌مندی از تزیینات کاشی‌کاری وسیع، بسیار زیبا و تماشایی در بین گردشگران و کارشناسان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در واقع به نظر می‌رسد سازنده و طراح بنا نه‌تنها کاشی‌کاری این مسجد را به‌عنوان تزیین به‌کار برده است، بلکه از این هنر ارزشمند همانند عایقی کاملا امن و قابل‌اعتماد بهره گرفته است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

پنجره‌ها نیز با چوب‌های تزیینی و به‌صورت فخر و مدین در حجره‌ها اجرا شده است که توجه هر گردشگر و بازدیدکننده را به خود جلب می‌کند.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

تزیینات سنگی ستون‌ها از شاخص‌ترین قسمت‌های تزیینی به‌کار رفته در بنای مسجد است؛ چراکه حجاری سنگ‌ها و مقرنس‌های سنگی سرستون‌ها زیبایی وصف‌ناشدنی را به مسجد بخشیده و با تزیینات گچبری قوسی، جلوه‌ای ناب از هنر ایرانی را به نمایش گذاشته است. تزیینات گچبری در مسجد دارالاحسان تنها در حاشیه‌ی کتیبه‌های سنگی ایوان شرقی و محراب دیده می‌شود.

در وصف معماری مسجد جامع سنندج، نوشته‌های متعددی در کتب تاریخی ثبت شده که در بین آن‌ها مولف کتاب «حدیقه ناصریه»، از متون تاریخی محلی دوران قاجاریه، شنیدنی است. وی در مورد مسجد چنین نوشته است:

امان الله خان ... مسجدی را در نهایت شکوه و استحکام بنا کرد. اسم این مسجد دارالاحسان و بسیار عالی و ممتاز و در و دیوار آن کاشی‌کاری است. شبستانی دارد كه بیست و چهار عدد ستون سنگی در آن نصب شده، در كتیبه‌ی چهار دیوار این شبستان و كتیبه‌های اطراف ستون‌ها سه ثلث قرآن مجید را با كاشی به خطی كه شبیه به خط كوفی است، نوشته‌اند كه نهایت امتیاز را دارد و دو ایوان بزرگ كه یكی رو به قبله دیگری رو به طرف مشرق در این مسجد بنا شده كه خیلی بر رونق مسجد افزوده است. در نمای بیرونی مسجد ایوان‌های شرقی و جنوبی مسجد آیات بسیاری به كار برده شده كه نشان از توجه سفارش‌دهنده، خطاط و كاشی‌كار است.

شبستان مسجد ۲۴ ستون سنگی در چهار ردیف ۶تایی دارد. ردیف این ستون‌ها در جهت محراب واقع شده و به‌طور کلی پنج دهانه با عرض‌هایی یکسان را به‌وجود آورده است. نور فضای شبستان نیز با استفاده از هفت پنجره تامین می‌شود که همگی در دیوار غربی شبستان جای گرفته است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

تنوع و گوناگونی عناصر و اجزای هنری مسجد تحسین‌برانگیز است. همچنین نمی‌توان از قرینه‌سازی تزیینات بنا مخصوصا تزیینات کاشی‌کاری و آجرکاری، به همین سادگی گذشت؛ چراکه در هیچ بخش از مسجد دارالاحسان، نمی‌توان تزیینی را بدون قرینه‌سازی مشاهده کرد. بیش از ۱۵۰ بیت قصیده که شرح حال کاملی از این بنای ارزشمند را در زمان ساخت و پس از آن بیان می‌کند، در قالب کتیبه‌های زیبا در این مسجد حک شده، امری که در دوره ساخت مسجد جامع و پس از آن تکرار نشده است.

عکس‌های گالری از خبرگزاری تسنیم (عکاس: کیوان فیروزه‌ای)

مسجد جامع سنندج همچنان به‌عنوان محل برگزاری نماز‌‌های روزانه و نماز جمعه استفاده می‌شود. علاوه بر ساعات برگزاری نماز، درهای این مسجد همیشه به روی عموم باز است. بازدید از این مکان ارزشمند هزینه‌ای در بر ندارد و رایگان است.

نویسنده: محبوبه حسنی