شیر ایرانی | معرفی زیستگاه و علت انقراض + عکس

معصومه صادقپور دوشنبه، ۲۷ تیر ۱۴۰۱ ساعت ۱۸:۰۵

شیر ایرانی | معرفی زیستگاه و علت انقراض + عکس

شیر ایرانی حیوانی است که در طبیعت ایران منقرض شده‌ است و در حیات وحش هندوستان با نام‌های شیر آسیایی و شیر هندی زندگی می‌کند.

شیرهای ایرانی که از سالیان‌ دور در سراسر دشت‌ها و جنگل‌های ایران پراکنده بودند، بر اثر عوامل محیطی و انسانی از حدود ۱۵۰ سال پیش در گروه حیوانات در حال انقراض ایران قرار گرفتند، کم‌کم در طبیعت ایران ناپدید شدند و حدود یک قرن است که نامی از آن‌ها در ایران شنیده نمی‌شود. نژاد این حیوان در برخی از کشورهای مدیترانه و به‌ویژه در هندوستان محافظت می‌شود و با نام شیر آسیایی و شیر هندی در حیات وحش به زندگی خود ادامه می‌دهد.

معرفی شیر ایرانی

_{منبع عکس: zoomadrid.com، عکاس: ناشناس}

شیر ایرانی، سال‌ها با نام علمی پانترا لئو پرسیکا (Panthera leo persica) خوانده می‌شد. از آنجا که شیر ایرانی، شیر هندی و شیر آسیایی از نظر نژادی با یکدیگر تفاوتی ندارند، این عنوان از سال ۲۰۱۷ به پانترا لئو لئو (Panthera leo leo) تغییر یافت. علت این تغییر نام، شباهت بسیار زیاد این شیر با زیرگونه‌ای معروف به «شیر بربری» یا «شیر اطلس» بود که در قرن ۲۰ به‌طور کامل منقرض شد. امروزه هر سه نام شیر ایرانی، شیر هندی و شیر آسیایی برای این‌گونه از شیرها به‌کار می‌رود.

مشخصات ظاهری شیر ایرانی

_{منبع عکس: arga-mag.com، عکاس: ناشناس}

شیرهای ایرانی یا آسیایی در مقایسه با شیرهای آفریقایی جثه کوچک‌تر، دست و پای کوتاه‌تر و بدن تنومندتری دارند. یک شیر آسیایی بالغ نر، بین ۱۶۰ تا ۱۹۰ کیلوگرم و یک شیر بالغ ماده، بین ۱۱۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم وزن دارد. طول سر و بدن شیر نر بین ۱۷۰ تا ۲۲۰ سانتی‌متر و شیر ماده ۱۴۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر است. این شیرها دمی به‌طول ۷۰ تا ۱۰۵ سانتی‌متر دارند. درمجموع، طول بدن شیرهای ایرانی با احتساب دم بین ۲۰۰ تا ۲۸۰ سانتی‌متر است. بزرگ‌ترین شیر ایرانی ثبت‌شده در تاریخ ۲۹۲ سانتی‌متر بلندی داشته است.

یکی از مشخصات ظاهری شیر ایرانی، پوست آویزانی است که در تمام طول بدن از میان دست‌ها تا میان پاها وجود دارد که این ویژگی در شیرهای ماده‌ واضح‌تر و در شیرهای آفریقایی بسیار نادر است. رنگ بدن شیرهای آسیایی ممکن است کهربایی روشن، قهوه‌ای مایل به سرخ، شنی، خاکستری دارچینی یا حتی سیاه باشد. یال این شیرها نسبت به شیرهای آفریقایی کم‌پشت‌تر است و تا روی پیشانی امتداد نمی‌یابد. گوش‌های جانور مشاهده می‌شود؛ اما یال سطح شکم و پهلوها را می‌پوشاند. رنگ این یال معمولا قهوه‌ای زنگاری با مخلوطی از موهای سیاه و سفید است. شیرهای آسیایی دمی بلند با منگوله‌ای از موهای بلند سیاه در انتهای آن دارند.

دلیل انقراض شیر ایرانی چیست؟

_{منبع عکس: tabnakkohkiluye.ir، عکاس: ناشناس}

بر اساس اطلاعات ذکرشده در سفرنامه‌ها و گزارش‌های محققان، تا حدود ۱۵۰ سال پیش پراکندگی وسیعی از شیرهای ایرانی در دزفول، مسجد سلیمان، شوش، رامهرمز، بوشهر، کازرون، کامفیروز و به‌ویژه دشت ارژن وجود داشته است. بر اساس نوشته «بلنفورد»، جانورشناس معروف قرن نوزدهم، هر سال حداقل چهار تا پنج قلاده شیر در منطقه دشت ارژن شکار می‌شد و در بازار شیراز به‌فروش می‌رسید.

بر اثر شکارها، نژاد شیر ایرانی در رده حیوانات در حال انقراض ایران قرار گرفت. قبل از سال‌ ۱۳۲۰ شمسی، مرحوم فیلی از افراد سرشناس و معتمد شوش، از مشاهده یک گروه‌ چهار تا پنج‌تایی از شیرها در محل پناهگاه حیات وحش کرخه خبر داده بود؛ اما پس از این سال دیگر اثری از شیر ایرانی در طبیعت ایران مشاهده نشد.

از عوامل انقراض شیر ایرانی می‌توان به شکار بی‌رویه توسط شاهزادگان قجری برای نشان‌دادن مهارت شکار، شکار شیرها توسط عشایر و افراد محلی به روش جرگه کردن (راندن حیوانات به‌سمت شکارچیان استتار شده)، تخریب زیستگاه‌های این حیوانات، سمی کردن لاشه جانواران شکار شده و همچنین کم‌شدن طعمه‌هایی مانند گوزن زرد اشاره کرد.

باور نادرستی درباره شیرهای ایرانی وجود دارد که این شیرها به‌طور کلی در حیات وحش منقرض شده‌اند؛ اما در واقع شیرهای ایرانی یا آسیایی حدود یک قرن است که فقط در حیات وحش ایران منقرض شده‌اند و با وجود تمام رفتارهای نامناسبی که با این‌گونه از شیرها در تاریخ انجام شده است، امروزه ۵۲۳ قلاده در پارک ملی جنگل گیر (gir)، واقع در گجرات هند زندگی می‌کنند؛ در همه کشورهای دنیا به‌غیر از ایران، نامیدن این گربه‌سان به نام شیر ایرانی منسوخ شده است و در جهان بیشتر با عنوان شیر هندی و شیر آسیایی شناخته می‌شوند.

زیستگاه شیر ایرانی

_{منبع عکس: wikiwand.com، عکاس: ناشناس}

شیرهای ایرانی در نیزارهای انبوه، بیشه‌ها، جنگل‌های کنار رودخانه‌، دشت‌های ساحلی و جنگل‌های بلوط، پسته و بادام رشته‌کوه زاگرس زندگی می‌کردند. تا قرن ۱۸ میلادی تعداد این شیرها در ایران بسیار زیاد بودند و پراکندگی گسترده‌ای در سراسر ایران در استان‌هایی مانند آذربایجان غربی، لرستان، مرکزی، اصفهان، کردستان، کرمانشاه، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری و هرمزگان داشتند. در میان این زیستگاه‌ها، دشت ارژن از بهترین زیستگاه‌های شیر ایرانی به شمار می‌رفت. با کاهش تعداد شیرها، زیستگاه شیر ایرانی به استان‌های خوزستان، فارس و بوشهر در جنوب غربی کشور محدود شد تا اینکه در قرن بیستم نژاد این شیر در ایران منقرض شد.

شیرهای ایرانی یا آسیایی در گذشته به‌غیر از ایران از شمال یونان و ترکیه تا خاورمیانه و مناطق مرکزی هند پراکنده بوده‌اند؛ اما در حال حاضر، بازمانده‌های شیر آسیایی فقط در گجرات هندوستان وجود دارند که بیشتر آن‌ها در منطقه حفاظت‌شده جنگل گیر (gir)، در شمال غربی هندوستان زندگی می‌کنند.

آخرین شیر ایرانی مشاهده شده در ایران

_{منبع عکس: ایران آنلاین، عکاس: ناشناس}

آخرین شیر ایرانی مشاهده شده در ایران، در سال ۱۳۲۰ شمسی ک شیر ماده در حدود ۶۵ کیلومتری دزفول بوده است؛ از این تاریخ، حدود ۸۰ سال می‌گذرد و در این مدت طبیعت ایران نشانی از وجود شیر ایرانی نداشته است.

شیرهای ایرانی که تا دو قرن پیش در بسیاری از دشت‌ها و جنگل‌های شهرهای مختلف ایران پراکنده بودند، امروزه تعداد آن‌ها به دو قلاده در پارک ارم تهران خلاصه می‌شود. در اردیبهشت و خرداد سال ۱۳۹۸ شمسی دو قلاده شیر نر و ماده ایرانی به‌ نام‌های «هیرمان» و «ایلدا» به‌ترتیب از بریستول انگلیس و دوبلین ایرلند به باغ وحش ارم منتقل شدند تا احیای نژاد این شیرها در کشور آغاز شود.

تغذيه و طعمه شيرهای ايرانی در ايران

شیرهای ایرانی معمولا به‌صورت دسته‌جمعی شکار می‌کنند و طعمه اصلی آن‌ها در ایران، گرازها بودند؛ در گذشته‌های دورتر گور، قوچ، گوزن‌ زرد میانرودان، آهو و جبیر نیز طعمه شیرهای ایرانی می‌شدند. با کاهش این طعمه‌ها درطبیعت، شیرها از حیوانات اهلی مانند گاو، گاومیش و سگ نیز تغذیه می‌کردند.

رفتار و عادات شير ايرانی

_{منبع عکس: istockphoto.com، عکاس: ناشناس}

شیرها تنها گربه‌سانانی هستند که به‌صورت گروهی یا گله‌ای زندگی می‌کنند و زندگی اجتماعی دارند. در هر گله از شیرهای آسیایی معمولا دو شیر ماده یا بیشتر وجود دارد. شیرهای ماده به گله بسیار وفادار هستند و از لحظه تولد تا مرگ، گله خود را ترک نمی‌کنند؛ اما شیرهای نر معمولا پس از رسیدن به سن بلوغ از گله جدا می‌شوند و برای شکار و جفت‌گیری به گله‌های دیگر می‌پیوندند. شیرهای ماده در یک گله معمولا رابطه خونی و رابطه اجتماعی بهتری با یکدیگر دارند.

شیر آسیایی مانند دیگر گربه‌سانان شب‌گرد است؛ صبح زود و در غروب فعالیت بیشتری دارد و معمولا ۲۰ ساعت در روز به استراحت می‌پردازد. این شیر در حالت عادی با سرعت چهار کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند و قادر است مسافت کوتاهی را با سرعت ۵۶ کیلومتر در ساعت بدود و تا ۱۲ متر بپرد؛ از این‌رو شیر آسیایی جزو بهترین شکارچی‌های حیات وحش شناخته نمی‌شود. درصد موفقیت یک شیر ایرانی ماده در شکار طعمه ۳۰ درصد است و در بیشتر مواقع، طعمه می‌تواند از دست آن‌ها فرار کند؛ به همین دلیل شیرها اغلب به‌صورت گله‌ای به طعمه حمله می‌کنند تا شانس موفقیت آن‌ها در شکار افزایش یابد.

شیر ایرانی معمولا به‌صورت سینه‌خیز به طعمه خود نزدیک می‌شود و سپس با دویدن و یک پرش سریع روی طعمه می‌پرد. حیوانات کوچک را معمولا با ضربه دست یا از طریق گازگرفتن گلو می‌‌کشد و حیوانات بزرگ‌تر را با گازگرفتن سوراخ‌های بینی خفه می‌کند. اگر محل زندگی شیر، پوشش گیاهی انبوهی داشته باشد، امکان شکار طعمه برای شیرها در طول روز نیز وجود دارد. شیرهای ایرانی نسبت به شیرهای آفریقایی پرخاشگری کمتری دارند.

طول عمر شير ايرانی

شیر ایرانی یا همان شیرآسیایی در طبیعت تا ۲۱ سال عمر می‌کند؛ اما در اسارت تا ۳۰ سالگی نیز زنده می‌ماند.

توليد مثل شير ايرانی

_{منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان، عکاس: ناشناس}

شیرهای ایرانی همانند نژاد آفریقایی خود، چندین همسر دارند و معمولا یک شیر نر برتر با تمام شیرهای ماده گله جفت‌گیری می‌کند. در گله‌هایی که تعداد شیرهای ماده بیشتر است، امکان جفت‌گیری دو یا سه شیر نر نیز وجود دارد. شیرهای نر آسیایی می‌توانند در هر فصلی از سال جفت‌گیری کنند؛ در صورتی‌که شیرهای آفریقایی بیشتر در فصول بارانی جفت‌گیری می‌کنند.

جفت‌گیری در شیرها در یک بازه زمانی مشخص انجام می‌شود تا در زمان به دنیا آمدن بچه شیرها، تمام شیرهای ماده در نگهداری و مراقبت از بچه شیرها به یکدیگر کمک کنند. دوره هر بارداری شیر حدود ۱۰۰ تا ۱۱۹ روز طول می‌کشد و هر شیر آسیایی ماده در هر زایمان خود می‌تواند یک تا ۶ بچه به دنیا آورد. بچه شیرها به‌مدت ۶ ماه از شیر تغذيه می‌كنند و می‌توانند از شیر هر ماده‌ای در گله که شیر کافی داشته باشد، استفاده کنند؛ اما از سه ماهگی گوشت نیز در کنار شیر مادر می‌خورند

بچه شیرهای آسیایی از ۱۰ یا ۱۱ ماهگی برای همکاری در شکار آماده می‌شوند و پس از یک سالگی می‌توانند مستقل زندگی کنند؛ در صورتی‌که شیرهای آفریقایی پس از دو سال از مادر خود جدا می‌شوند. شیرهای ماده پس از سه تا چهار سالگی و شیرهای نر پس از پنج سالگی به بلوغ می‌رسند.

شیر در ادبیات، فرهنگ و تاریخ ایران

_{منبع عکس: راسخون، عکاس: ناشناس}

شير مانند ساير حيوانات از نظر نمادین معانی مختلفی در طول تاریخ داشته و سمبل آتش، پارسایی، پرتو خورشید، پیروزی، دلاوری و شجاعت، عدالت و قدرت، سلطان جانوران، سلطنت و پادشاهی، عقل و قدرت الهی بوده است.

شیر در بین ایرانیان باستان از احترام و اهمیت خاصی برخوردار بوده و از نظر سمبلیک نقش پر رنگی در ادبیات، فرهنگ، تاریخ و هنر ایرانی داشته است؛ به‌طوری که در بسیاری از اشعار و نوشته‌های شاعران از شیر به‌عنوان نماد قدرت، شجاعت، دلیری، سلطنت و نیروی خورشید یاد می‌شود.

در بسیاری از بناهای باستانی ایران مانند تخت جمشید، نقش‌برجسته‌هایی از شیر ایرانی در حال شکار گاو نر و تصاویر پادشاه هخامنشی در حال شکار شیر ایرانی روی سنگ‌ها حجاری شده است. در شهر اردبیل در ورودی مقبره شیخ جبرائیل، پدر شیخ صفی اردبیلی، نقوشی از شیر ایرانی مشاهده می‌شود. در گورستانی در منطقه زلقی در شرق لرستان، سنگ قبرهایی با مجسمه شیر ایستاده و غران موسوم به شیر سنگی وجود دارد که تحت حفاظت میراث فرهنگی استان لرستان قرار گرفته است.

از دیگر آثار باستانی می‌توان به آثاری اشاره کرد که از تاریخ تمدن ایران در موزه‌های مختلف سراسر دنیا نگهداری می‌شوند؛ سرستون سنگی به‌شکل شیر دو سر در تخت جمشید، نماد حکومتی با نقش شیر دال در موزه هنر شیکاگو، شیر افسانه‌ای در موزه لوور، جام طلای عهد هخامنشی مکشوفه در موزه هگمتانه، سگک کمربند مسی با نقش شیر بال‌دار در موزه بريتانيا، لوح سنگی با نقش دو شیر و گلدان حاوی برگ گل نیلوفر در موزه متروپولیتن از این دسته هستند.

تصویر شیر ایرانی در بسیاری از آثار ایرانی مانند صنایع دستی، کاشی، ابزارآلات (تبر و شمشير) و اشیای تزیینی دیده می‌شود. در مینیاتورهای خمسه نظامی، بهرام گور در حال شکار شیر ایرانی به تصویر کشیده شده است. نقش شیر در فرش دستبافت ایرانی به‌صورت شیر در شکارگاه، شیر تنها در جنگل، شیر در حال شکار شدن یا شیر در حال شکار کردن به‌وفور مشاهده می‌شود.

نماد شیر (شیر و خورشید)

_{منبع عکس: wikiquote، عکاس: ناشناس}

شیر، حیوانی است که از نظر سمبلیک نقش پر رنگی در تاریخ ایران داشته و نمادهای مختلفی از آن روی پرچم و سازه‌های باستانی ایران دیده می‌شود. شير در آیین میترایی يا مهرپرستی در نقش نگهبان ميترا، نماد ایزد خورشید و اقتدار شاهی بوده است.

شباهت سر و یال‌های برافراشته شیر به خورشید و پرتوهای نور آن، این باور را به‌وجود آورده که شیر نماد ایزد خورشید است. نماد شير و خورشيد در دوره‌های مختلف تاريخی ايران در پرچم ايران نقش بسته بود و نماد ملی ايران محسوب می‌شد. فردوسی شاعر بزرگ ایران، شير و خورشيد را نماد شهرياری و سلطنت می‌دانست. از نمادهای شير و خورشيد به‌جای‌مانده می‌توان به نقش شير و خورشيد در موزه كاخ سعدآباد و بر ديوار کاخ گلستان یا سكه شير و خورشيد از دوره سلجوقی و دوره قاجار و... اشاره كرد.

اگر تاکنون تجربه بازدید از شیرهای ایرانی را داشته‌اید یا اطلاعات خاصی در خصوص این‌گونه از شیرها دارید، تجربه‌ها و پیشنهادهای خود را در خصوص حمایت از حیات وحش ایران در بخش دیدگاه‌های مقاله با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.