علی‌اکبر دهخدا ؛ ادیب و سیاستمدار معاصر ایران

علامه علی اکبر دهخدا در ادبیات و سیاست ایران چهره‌ای آشنا است. او نویسنده، شاعر، مترجم، محقق و سیاست‌مدار عصر خود بود. بیشترین شهرت او در زمینه ادبیات و شعر است. پژوهشگران زبان فارسی علامه دهخدا را پیشرو در ایجاد سبکی نو در شعر معاصر قلمداد می‌کنند. برخی براین عقیده هستند که نخستین فردی که نمونه‌ای از شعر نو را ارائه داد، علی اکبر دهخدا بود.

آنچه باید درباره علی اکبر دهخدا بدانید:

• علی اکبر دهخدا کیست؟
• زندگی‌نامه علی اکبر دهخدا
• آثار علی اکبر دهخدا
• اشعار علی اکبر دهخدا
• دستاوردهای علمی و چهره مطبوعاتی علامه دهخدا
• مسئولیت‌ها و مقام‌های علی اکبر دهخدا
• علت مرگ علی اکبر دهخدا
• آرامگاه علی اکبر دهخدا

علی اکبر دهخدا کیست؟

_{منبع عکس:arga-mag}

علی اکبر دهخدا شاعر، لغت‌شناس، مصحح، نویسنده، مترجم، طنزپرداز و روزنامه‌نگار عصر خود بود. او چندین دوره سمت نمایندگی مجلس شورای اسلامی را داشت و در این جایگاه، نقش موثری در شکل دادن به افکار عمومی عصر خود بر جای گذاشت. علی اکبر دهخدا هم‌زمان با دوره مشروطه، همکاری خود را با روزنامه صوراسرافیل آغاز کرد و در این روزنامه مقالاتی نوشت. بعد از اینکه محمدعلی‌شاه قاجار مجلس را به توپ بست، علی اکبر دهخدا که جزو آزادی‌خواهان بود به سفارت انگلستان پناه برد و بعد از آن به خارج از ایران تبعید شد. او مدتی در ترکیه به سر برد؛ اما در تبعید نیز از انتشار روزنامه خود دست برنداشت.

بعد از فتح تهران، محمدعلی‌شاه خلع شد و علی اکبر دهخدا دوباره به تهران بازگشت و فعالیت‌های خود را از سر گرفت. از سمت‌ها و کارهای علی اکبر دهخدا، می‌توان به فعالیت مطبوعاتی در ترکیه، نمایندگی مجلس، کار در وزارت عدلیه و وزارت معارف ایران، نوشتن مقاله در روزنامه‌ها، ریاست مدرسه علوم سیاسی، عضویت در فرهنگستان، تاسیس نهاد مردمی مبارزه با بی‌سوادی و همکاری با مصدق اشاره کرد. بزرگترین خدمت علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه او است که گنجینه‌ای ارزشمند و از مهم‌ترین آثار او محسوب می‌شود.

زندگی‌نامه علی اکبر دهخدا

_{منبع عکس:wikiwand}

علی اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در محله سنگلج تهران متولد شد. نام پدرش خان باباخان بود. خان بابا از زمین‌داران متوسط در قزوین به شمار می‌رفت که پیش از تولد علی اکبر دهخدا، به تهران آمده بود. دهخدا ۱۰ سال داشت که پدرش را از دست داد. او بعد از پدر، با هدایت مادر خود به نزد روحانی به نام شیخ غلامحسین بروجردی که در مدرسه علمیه حاج شیخ هادی نجم‌آبادی حجره داشت، به تحصیل مشغول شد. دهخدا در آن مدرسه به فراگیری علوم حوزوی پرداخت و زیر نظر او، دوره جوانی را طی کرد. علی اکبر دهخدا از شخصیتی کنجکاو برخوردار بود و با وجود سن کمی که داشت، در محضر درس مرحوم شیخ هادی نجم‌آبادی، عالم مشهور و آزادی‌خواه تهران، برای کسب علوم عقلی حاضر می‌شد.

مطالعه نوشته‌های علی اکبر دهخدا نشان می‌دهد که او نقش سه نفر از اطرافیانش را در زندگی و شکل‌گیری شخصیت خود، بسیار پر رنگ دانسته است. دهخدا در این زمینه آورده است که تربیت، اخلاق و وجدانیات خود را مدیون آموزش‌های مادرش می‌داند. او عقیده داشت که علم و دانش رسمی خود را برگرفته از تعلیمات کلاس‌های شیخ غلامحسین بروجردی و تقویت عقل و رسیدن به مقام اندیشمندی و دانشمندی خود را از تعلیمات در کلاس‌های شیخ هادی نجم‌آبادی گرفته است.

آثار علی اکبر دهخدا

_{منبع عکس: irna}

علی اکبر دهخدا آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف و متنوع از خود به‌جای گذاشت که برخی از آن‌ها به‌واسطه اهمیت زیاد و کاربرد فوق‌العاده‌ای که داشتند به شهرتی قابل‌ملاحظه‌ رسیدند و برخی نیز هنوز ناشناخته هستند. دهخدا نویسنده و مترجمی چیره‌دست بود و آثار او زمینه‌های سیاسی، ادبی، قانون و فرهنگ را شامل می‌شدند.

لغت‌نامه دهخدا

لغت‌نامه دهخدا، اثر اصلی او بود. این لغت‌نامه که اثری بی‌بدیل در ادبیات فارسی محسوب می‌شود و تا به امروز منتشر شده، حدود ۴۵ سال از عمر دهخدا را به خود اختصاص داده است. لغت‌نامه دهخدا شامل ۴۰۰ هزار لغت، ترکیبات و اصطلاحات است. تلاش‌های دهخدا برای نگارش این اثر سترگ با تلاش‌های حکیم ابوالقاسم فردوسی در سرودن شاهنامه برای حفظ، استحکام و نگهداری زبان فارسی برابر است. دوستان دهخدا تلاش‌های زیادی برای تکمیل لغت‌نامه او انجام دادند. دهخدا در این زمینه تلاش و دقت فراوان به کار برد تا بتواند لغت‌نامه خود را بر پایه‌ای علمی استوار کند و آن را با کمترین نقص بنویسد.

امثال و حکم

_{منبع عکس:iranketab}

دومین اثر مشهور دهخدا، کتاب امثال حکم او است. دهخدا در ابتدا تصمیم داشت امثال و حکم را نیز در مجموعه لغت‌نامه جای دهد و آن را به شیوه لاروس بنگارد؛ اما به پیشنهاد وزیر معارف وقت، آن را از لغت‌نامه جدا کرد. دلیل جدا کردن امثال و حکم این بود که با طبع زمانه دهخدا چندان سازگار نبود. علی اکبر دهخدا از بین یادداشت‌های خود، امثال، حکمت، اخبار و احادیث را بیرون کشید و مجموع آن‌ها را با نام «امثال و حکم» در چهار جلد منتشر کرد و با کمک قراگوزلو که در آن زمان وزیر معارف بود، آن را به چاپ رساند.

ترجمه‌های علی اکبر دهخدا

• ترجمه کتاب عظمت و انحطاط رومیان، تالیف منتسکیو
• ترجمه کتاب روح القوانین، تالیف منتسکیو
• فرهنگ لغت فرانسه به فارسی

تصحیحات علی اکبر دهخدا

• تصحیح دیوان سید‌حسن قزوینی.
• تصحیح دیوان حافظ.
• تصحیح دیوان منوچهری.
• تصحیح دیوان فرخی.
• تصحیح دیوان مسعود سعد.
• تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی.
• تصحیح لغت فرس اسدی.
• تصحیح صحاح الفرس.
• تصحیح دیوان ابن یمین
• تصحیح کتاب یوسف و زلیخا

تالیفات و کتاب‌های دهخدا

• کتاب در شرح حال ابو‌ریحان بیرونی
• کتاب در تعلیقات بر دیوان ناصر‌خسرو
• کتاب مجموعه مقالات دهخدا
• پسند‌ها و کلمات قصار دهخدا
• دیوان شعر دهخدا
• کتاب چرند و پرند
• نامه‌های سیاسی دهخدا

اشعار علی اکبر دهخدا

_{منبع عکس:kalazone}

از دهخدا اشعار زیادی به‌جای مانده که آن‌ها را به سبک شاعران پیش از خود سروده است. بعضی از سروده‌های او از استحکام بسیار زیادی برخوردار هستند و نزدیکی زیادی با شعر شاعران بزرگ ایران دارند. سبک اشعار دهخدا را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. دسته‌ای از آن‌ها به شیوه قدما و با قالب‌های کلاسیک سروده شده‌اند. دسته دوم اشعار دهخدا به سبک تجدد نوشته شده‌اند و از لحاظ ظاهر و مضمون کاملا نو هستند. یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار او در این زمینه، «شعر یادآر ز شمع مرده یادآر» او است که شهرت زیادی کسب کرد. دسته سوم اشعار او به زبان عامیانه نوشته شده‌اند و مضمون آن‌ها فکاهی و طنز است.

نگاهی به قالب‌های شعری علی اکبر دهخدا نشان می‌دهد که او آثارش را در قالب مثنوی، مسمط، قطعه، رباعی و دوبیتی می‌سرود. مضمون اشعار دهخدا بیشتر زمینه‌های سیاسی و اجتماعی دارد. او در اشعارش از ظلم حاکمان زمانه، نادانی حکام و بی‌تدبیری آن‌ها، وطن‌پرستی، عدالت‌خواهی و دوری از ریاکاری سخن می‌گوید. او در اشعار طنز خود زبانی تلخ و گزنده دارد و آن را با تحلیلی قوی همراه می‌کند.

_{منبع عکس:hastan}

پژوهشگران زبان و ادب فارسی بر این عقیده‌اند که دهخدا جایگاه والایی در ادبیات عصر مشروطه دارد و او را باهوش‌ترین طنزنویس زمانه می‌دانند. او هر حادثه سیاسی را بهانه‌ای برای نگارش قرار می‌داد تا به استبداد عصر خود اعتراش کند. مهم‌ترین نکته در اشعار طنز دهخدا همراهی با مردم طبقات پایین است. معروف‌ترین شعر دهخدا شعری بود که برای سوگ جهانگیرخان صوراسرافیل سرود و تا به امروز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شد.

ای مرغ سحر! چو این شب تار، بگذاشت ز سر سیاهکاری

وز نفحه روح‌بخش اسحار، رفت از سر خفتگان خماری

بگشود گره ز زلف زرتار، محبوبه نیلگون عماری

یزدان به کمال شد پدیدار، و اهریمن زشتخو حصاری

یاد آر ز شمع مرده یاد آر

دستاوردهای علمی و چهره مطبوعاتی علامه دهخدا

_{منبع عکس: torob}

علی اکبر دهخدا دستاوردهای علمی بسیاری دارد. او در طول ۴۵ سال، بیش از سه میلیون فیش از نوشته‌های اساتید زبان فارسی و ادبیات عرب در زمینه‌های علمی مختلف جمع‌آوری کرد. او در هنگام جمع‌آوری لغت‌نامه، کتاب‌هایی را تصحیح کرد که برخی از آن‌ها چاپ شده است. لغت‌نامه دهخدا بخش اعظم عمر او را در برگرفت. دهخدا در جنگ جهانی اول در دزک که یکی از روستاهای چهارمحال و بختیاری بود به سر می‌برد و در آنجا با کناره‌گیری از مشاغل سیاسی، گوشه تنهایی گرفت تا کار خود را آغاز کند. او نگارش لغت‌نامه را با منابع بسیار کم آغاز کرد و پس از خارج شدن از چهارمحال و بختیاری، با دست‌یابی به منابع بیشتر، کار را به‌صورت جدی دنبال کرد.

علامه علی اکبر دهخدا علاوه بر داشتن توانایی علمی و ادبی، چهره‌ای مطبوعاتی نیز داشت. او حتی بعد از تبعید به ترکیه از انتشار روزنامه دست نکشید و مقالاتی به زبان طنز با عناوین دخو، چرند و پرند، خرمگس و غلام‌گدا و... را در روزنامه صوراصرافیل نوشت و چاپ کرد. دهخدا مقالات چرند و پرند را به‌شکل داستان کوتاه می‌نوشت، در صورتی که قصد او نگارش داستان کوتاه نبود. در این نوشته‌ها از شخصیت‌پردازی و گفت‌وگو با لحنی خاص استفاده شده است. پژوهشگران ادبی بر این عقیده هستند که محمدعلی جمالزاده برای نگارش داستان‌های خود از نوشته‌های دهخدا الهام گرفته و اثر پذیرفته است.

_{منبع عکس:irna}

علی اکبر دهخدا با عنوان محقق نیز شناخته می‌شد. او همچنین شاعری چیره‌دست بود. دهخدا برخی اشعار خود را در قالب کلاسیک می‌سرود و از اشعار گذشتگان تقلید می‌کرد از این جهت می‌توان او را با اسدی توسی که صاحب کتاب لغت فرس بود مقایسه کرد. شعری که با عنوان «کنسرت ایرانی به اشتراک دوشیزگان قوچانی» شهرت یافت از اشعاری بود که نخستین بار در روزنامه صوراسرافیل چاپ شد. این شعر را میرزا جهانگیرخان، چاپ و منتشر کرد.

ادوارد براون محقق انگلیسی این شعر جدید را در کتاب مطبوعات ایران در عصر مشروطه آورده است. مضمون شعر در ارتباط با حادثه‌ای است که در سال ۱۳۲۳ در قوچان رخ داد. در این سال در پی اتفاقی که در قوچان افتاد، تعدادی از دختران شهر دزدیده شدند. دهخدا با سرودن این شعر قصد نشان دادن اعتراض ایرانیان نسبت به این قضیه را داشت.

مسئولیت‌ها و مقام‌های علی اکبر دهخدا

تهران در سال ۱۳۲۷ توسط نیروهای بختیاری و تبریز فتح شد. محمدعلی‌شاه به سفارت روسیه پناه برد و او را از سلطنت خلع کردند. احمدمیرزا پسر ۱۲ ساله شاه مخلوع، جانشین او شد و عضدالملک نیابت سلطنت او را به عهده گرفت. وقتی محمدعلی‌شاه فرار کرد، آزادی‌خواهان و مدیران جراید به‌تدریج به کار خود بازگشتند و علی اکبر دهخدا که در آن زمان نماینده مردم کرمان و تهران در مجلس دوم شورای ملی بود با درخواست مشروطه‌خواهان به تهران بازگشت.

دهخدا تا شروع جنگ جهانی اول علاوه بر اینکه نماینده مجلس بود، مقالات سیاسی و انتقادی را نیز تحریر می‌کرد. او در این دوره، با روزنامه مجلس به مدیریت طباطبایی، روزنامه آفتاب که مدیر آن سید یحیی دشتی بود، روزنامه شوری به مدیریت عبدالوهاب، روزنامه پیکار با مدیریت کمالی و روزنامه ایران با مدیریت مدبرالممالک، همکاری می‌کرد.

در مجلس دوم شورای ملی با اخراج شوستر و اولتیماتوم روسیه، مجلس سه سال تعطیل شد. در این دوره ناصرالملک که مقام نائب‌السلطنه را عهده‌دار بود، زمام ایران را به دست گرفت. با آغاز جنگ جهانی، بی‌طرفی ایران به‌دلیل ضعف دولت مرکزی مورد توجه قرار نگرفت و انگلستان و روسیه از دو طرف وارد ایران شدند. در این زمان، دهخدا به ایل بختیاری پناه برد.

با ورود دهخدا به چهارمحال و بختیاری، او به روستای دزک و قلعه امیرمفخم بختیاری رفت. وقتی از چهارمحال و بختیاری بازگشت در وزارت معارف مشغول به کار شد. او مدتی  در وزارت عدلیه ایران، اداره تفتیش را عهده‌دار شد. سپس در سال ۱۳۰۳ شمسی، رئیس مدرسه علوم سیاسی شد. بعد از اینکه مدرسه به دانشکده حقوق و علوم سیاسی تهران تبدیل شد، تا سال ۱۳۲۰ رئیس دانشگاه بود.

قانون تاسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی تصویب شد. بعد از احراز رتبه استادی در دانشگاه تهران، عنوان دکتری لازم بود. در این زمان در جلسه شورای دانشگاه، موضوع رساله‌های ۱۵ نفر از اساتید تصویب شد که یکی از آن‌ها علی اکبر دهخدا بود. موضوع رساله دهخدا «تحقیقات درباره فرهنگ‌نویسی فارسی» بود. بعد از آن، وی به فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیوست.

علت مرگ علی اکبر دهخدا

_{منبع عکس:naghshinehpars}

بعد از کودتای ۲۸ مرداد، علامه علی اکبر دهخدا در مرکز توجهات قرار گرفت. روزنامه اطلاعات در زمان پرواز محمدرضاشاه، مطلبی را نوشت و در آن اشاره کرد که شورای سلطنت به ریاست علی اکبر دهخدا تشکیل می‌شود. عده‌ای براین عقیده هستند که اگر کودتای ۲۸ مرداد رخ نمی‌داد، دهخدا جایگاه والایی در دولت به دست می‌آورد.

بعد از کودتای ۲۸ مرداد، دهخدا را بازخواست کردند. او را درباره رفتن شاه از ایران، اداره کشور توسط مصدق و نوع حکومت، مورد سوال قرار دادند و سپس او را به دادگاه احضار کردند و در محل دادستانی نگه داشتند تا شب از او بازجویی کنند.

علی اکبر دهخدا که در آن زمان سال‌خورده بود، به سرتیپ آزموده اعتراض کرد؛ اما آن‌ها دهخدا را در دالان خانه رها کردند. دهخدا تا صبح در حیاط مانده بود. وقتی خدمتکارش او را پیدا کرد، بیمار در گوشه‌ای افتاده بود. بعد از آن، مستمری او را قطع کردند و نام خیابان‌هایی که تا آن روز به اسم دهخدا بود را تغییر دادند.

_{منبع عکس:farsnews}

دهخدا در نامه‌ای که به حبیب یغمایی نوشته است درباره احوالات خود، توضیح می‌دهد. او از ابراز علاقه برای نگارش مطلب در مجله می‌گوید؛ که ضعف و بیماری به او اجازه نمی‌دهد. دهخدا علت ناراحتی خود را سرماخوردگی می‌داند که به‌دلیل چهار ساعت انتظار در اتاقی سرد به آن دچار شده است. سپس توضیح می‌دهد که دلیل استنطاق او، مطالب چاپ شده در روزنامه اطلاعات بود که در آن پیش‌بینی شده بود که ریاست شورای سلطنت را دهخدا به عهده می‌گیرد. علامه علی اکبر دهخدا با ضربه‌های روحی شدید و به‌دلیل بیماری، از پای درآمد و بعد از ۷۷ سال عمر در ۱۷ اسفند ماه سال ۱۳۳۴ جهان را بدرود گفت.

آرامگاه علی اکبر دهخدا

• آدرس قبرستان: تهران، سه راه ورامین، خیابان فدائیان اسلام، قبرستان ابن بابویه (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس:jadeh}

علی اکبر دهخدا در سن ۷۷سالگی در خانه خود در تهران جان به جان آفرین تسلیم کرد. جسد او را به مقبره خانوادگی وی در شهر ری بردند. در قبرستان ابن‌بابویه، که آرامگاه بسیاری از مشاهیر ایران است، برای دهخدا اتاقکی مجزا ساختند که آرامگاه خانوادگی دهخدا شد.

علی اکبر دهخدا که لقب علامه گرفت، نابغه‌ای تاثیرگذار در جهان ادب و سیاست معاصر ایران بود. از او آثار و تالیفات زیادی به‌جای مانده است که برخی از آن‌ها شهرت زیادی دارند و ادبیات ایران به آن‌ها مدیون است. دهخدا ۴۵ سال از عمر خود را صرف جمع‌آوری و نگارش لغت‌نامه که مهم‌ترین اثر او بود کرد. شما نیز نظر خود را درباره علی اکبر دهخدا با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: حقوق نیوز}