عید پاک چه روزی است؟ | تاریخچه + نماد و رسوم ایستر

نخستین مسیحیان که در جامعه‌ای یهودی زندگی می‌کردند، بر این باور بودند که حضرت عیسی (ع) پس از اینکه توسط حاکمان رومی به‌ صلیب‌ کشیده‌ شد، به اراده خداوند دوباره جان گرفت و برخاست؛ واقعه‌ای که مسیحیان از آن به‌عنوان رستاخیز مسیح یاد می‌کنند. مسیحیان به مناسبت این روز مقدس جشنی برپا می‌کنند که به آن «عید پاک» یا «عید قیام» می‌گویند. کلمه پاک برگرفته از کلمه فرانسوی Paques به‌معنای قیام است و ارتباطی با پاکی و پاکیزگی ندارد. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با تاریخچه، نمادها، رسوم و آیین عید پاک در کشورهای مختلف آشنا کنیم.

درباره عید پاک بیشتر بدانید:

• عید پاک چه روزی است؟
• تاریخچه عید پاک
• فلسفه عید پاک چیست؟
• نمادهای عید پاک
• رسوم و آیین عید پاک
• عید پاک در ایران

عید پاک چه روزی است؟

_{منبع عکس: mehrnews.com، عکاس: Mohammadreza Abbasi}

عید پاک (Easter) از مهم‌ترین اعیاد دینی مسیحیان است به مناسبت رستاخیز حضرت عیسی است و یکی از روزهای تعطیل در تقویم میلادی است که برخلاف دیگر اعیاد، روز ثابتی ندارد و در اولین یکشنبه پس از اعتدال بهاری (۲۱ مارس) و بعد از اولین ماه کامل یعنی در فاصله ۲۲ مارس تا ۲۵ آوریل برگزار می‌شود. اولین مراسم ثبت‌شده برای جشن عید پاک به قرن دوم میلادی بازمی‌گردد؛ اگرچه بزرگداشت رستاخیز عیسی احتمالا پیش‌تر از آن نیز انجام می‌شده است.

تاریخچه عید پاک

_{منبع عکس: mehrnews.com، عکاس: Mohammadreza Abbasi}

تعیین تاریخ رستاخیز حضرت عیسی و روز برگزاری جشن عید پاک مناقشه بزرگی را در بین کلیساهای غربی و شرقی به راه انداخت. این اختلافات که به «مناقشات پاسکال» معروف است تا قرن هشتم به‌طور قطعی حل نشد. اولین مسیحیان در جامعه‌ای یهودی زندگی می‌کردند و مصلوب شدن حضرت عیسی نیز در هفته‌‌ای اتفاق افتاد که یهودیان اورشلیم در حال قربانی‌کردن بره برای عید پِسَح و جشن‌گرفتن این عید بودند. 

کلیساهای شرقی، روز مصلوب‌شدن عیسی را هم‌زمان با جشن عید پسح یهودیان، یعنی در چهاردهمین روز از اولین ماه کامل بهار (۱۴ نیسان رومی) برگزار می‌کردند؛ در صورتی‌که روز رستاخیز، سومین روز پس از مرگ عیسی مسیح، یعنی در ۱۶ نیسان بوده است.

در کلیساهای غربی اولین روز هفته، به‌عنوان نماد اولین روز زندگی دوباره مسیح برای جشن رستاخیز انتخاب شد؛ در نتیجه عید پاک همیشه در اولین یکشنبه پس از روز چهاردهم نیسان برگزار می‌شد. بیشتر کلیساها جشن روز یکشنبه را انتخاب کردند و طرفداران جشن روز چهاردهم در اقلیت باقی ماندند.

سرانجام در سال ۳۲۵ و پس از رسمی‌شدن دین مسیحیت توسط رومی‌ها، شورای نیکیه (نیقیه) تصویب کرد که جشن عید پاک باید از جشن عید پسح جدا باشد و در اولین یکشنبه پس از اولین ماه کامل پس از اعتدال بهاری (۲۱ مارس) برگزار شود؛ بنابراین عید پاک می‌تواند در روز یکشنبه بین تاریخ‌های ۲۲ مارس تا ۲۵ آوریل قرار بگیرد. جشن عید پاک در کلیساهای ارتدکس به‌دلیل استفاده از تقویم ژولیانی به‌جای تقویم میلادی معمولا دیرتر از کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها برگزار می‌شود.

فلسفه عید پاک چیست؟

_{منبع عکس: mehrnews.com، عکاس: Mohammadreza Abbasi}

عید پاک یا عید قیام، از مهم‌ترین جشن‌های مسیحیان است که در اولین یکشنبه‌ پس از اولین ماه کامل اعتدال بهاری (۲۱ مارس) بين ۲۲ مارس و ۲۵ آوريل برگزار می‌شود. حضرت عیسی پس از ورود به اورشلیم توسط سربازان رومی دستگیر و پس از تحمل سختی‌های بسیار، بر فراز تپه‌ای در اورشلیم به صلیب کشیده شد. بر اساس باور مسیحیان، حضرت عیسی روز سوم پس از مرگ، به اراده خداوند دوباره زنده شد و برخاست که آن‌ روز را رستاخیز عیسی مسیح می‌نامند. مسیحیان به مناسبت این روز مقدس، جشنی برگزار می‌کنند که به آن عید پاک می‌گویند. کلمه پاک از کلمه فرانسوی Paques به‌معنای قیام گرفته شده است. این عید در زبان انگلیسی یا نام ایستر (Easter) شناخته می‌شود.

نمادهای عید پاک

تخم‌مرغ رنگی

_{منبع عکس: nabzema.com، عکاس: ناشناس}

از شناخته‌شده‌ترین نمادهای عید پاک باید به تخم‌مرغ‌های رنگی و تزیین‌شده اشاره کرد که برای اولین بار در قرن سیزدهم رایج شد. در تقویم مسیحی قبل از عید پاک، مسیحیان به‌مدت ۴۰ روز (بدون احتساب یکشنبه‌ها) روزه‌ می‌گیرند. در هفته قبل از عید پاک که هفته مقدس نام‌ دارد، خوردن تخم‌مرغ ممنوع است.

مرغ‌ها در طول هفته مقدس به تخم‌گذاری ادامه می‌دادند. مسیحیان برای مشخص‌کردن تخم‌مرغ‌های این هفته به رنگ‌آمیزی و تزیین تخم‌مرغ‌ها پرداختند و برای جلوگیری از خراب‌شدن تخم‌مرغ‌ها در پایان چله روزه‌داری، این تخم‌مرغ‌ها را مصرف می‌کردند. تخم‌مرغ در بیشتر ادیان نماد زایش و تولد دوباره است. یک پرنده برای اینکه بتواند در این جهان موجودیت پیدا کند، باید از دیواره سخت تخم بیرون بیاید. پوست سخت تخم‌مرغ نمادی از دیوار قبری است که عیسی از آن بیرون آمد و تولدی دوباره یافت؛ بدین‌گونه تخم‌مرغ به‌عنوان نماد عید پاک شناخته می‌شود. 

در گذشته تخم‌مرغ‌ها به‌ رنگ قرمز تزیین می‌شد و نمادی از خون مسیح بود که در این روز بر زمین ریخته شده بود. رنگ‌کردن تخم‌مرغ، احتمالا به معجزات عیسی مسیح نیز ارتباط دارد که جامه‌ها را به هر رنگ دلخواه در می‌آورد. در برخی از کشورها درخت‌ها را نیز با تخم‌مرغ‌های رنگی تزیین می‌کنند. امروزه این تخم‌مرغ‌ها به Easter Egg (تخم‌مرغ عید پاک) شهرت دارند و به‌صورت پلاستیکی یا شکلاتی نیز تولید می‌شوند.

خرگوش

_{منبع عکس: blog.malltina.com، عکاس: ناشناس}

خرگوش در میان پروتستان‌های اروپایی در قرن هفدهم میلادی تبدیل به یکی از نمادهای عید پاک شد؛ اما تا قرن نوزدهم میلادی آن‌چنان شناخته شده نبود. گفته می‌شود که خرگوش عید پاک تخم می‌گذارد و همچنین آن‌ها را تزیین و پنهان می‌کند. در ایالات متحده، خرگوش عید پاک نیز در صبح عید پاک، سبدهایی با اسباب‌بازی و آب نبات برای کودکان می‌گذارد؛ اما در برخی از کشورهای اروپایی، حیوانات دیگر تخم‌های عید پاک را می‌آوردند؛ به‌طور مثال، در سوئیس فاخته و در منطقه وستفالیا در آلمان روباه این وظیفه را بر عهده دارد.

در حال حاضر، در روز عید پاک، افرادی که به آن‌ها Easter Bunny گفته می‌شود و معمولا در لباس خرگوش ظاهر می‌شوند، تخم‌مرغ‌های عید را در جاهایی پنهان می‌کنند و به کودکانی که تخم‌مرغ بیشتری بیابند، جوایزی اهدا می‌کنند. شکلات‌های خرگوشی یکی از این جوایز است که در کنار تخم‌مرغ‌های رنگی نماد و یادآور عید پاک برای کودکان است.

قدمت داستان‌هایی درباره خرگوش‌هایی که در زمان عید پاک تخم‌گذاری می‌کردند، به قرن ۱۷ در آلمان برمی‌گردد. در سال ۱۸۷۴، زمانی که آدولف هولتزمن (Adolf Holtzmann) اسطوره‌شناس در تلاش بود تا ریشه‌های داستان قدیمی خرگوش عید پاک را بیابد، نوشت که «خرگوش تخم‌گذار» احتمالا حیوان مقدس الهه «اوستارا» بوده است.

«اوستارا» (Ostara) الهه آلمانی فصل بهار بود که توسط «ژاکوب گریم» (Jacob Grimm) توصیف و احتمالا ابداع شد. وی در کتاب اساطیر آلمانی خود در سال ۱۸۳۵، بیان کرد که اوستارا ممکن است نسخه آلمانی الهه «آنگلوساکسون» بهار به نام Eostre باشد که نام «ایستر» از او گرفته شده است. پس از اینکه هولتزمن در مورد ارتباط اوستارا و خرگوش عید پاک فرضیه داد، داستان‌نویسان شروع به داستان‌سرایی در مورد آن‌ها کردند و کوشیدند رابطه بین الهه، خرگوش و تخم‌مرغ عید پاک را توضیح دهند. امروزه در سراسر دنیا نسخه‌های گوناگونی از این داستان‌ها وجود دارند و سینه به سینه نقل می‌شوند.

_{منبع عکس: cuisinefiend.com، عکاس: ناشناس}

از دیگر نمادهای عید پاک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

نان‌های شیرین و گرم بان (Hot Cross Buns): در بسیاری از کشورهای جهان نان گرم بان، یک غذای سنتی مخصوص برای روز جمعه خوب یعنی روز مصلوب‌شدن عیسی است. روی هر یک از این نان‌ها نماد صلیب گذاشته می‌شود. 

نماد مذهبی درختان داگ‌وود (Dogwood): گفته می‌شود که برای ساختن صلیبی که عیسی را بر آن آویختند، از چوب درختان داگ‌وود استفاده شده است؛ از این‌رو، این درختان یکی از نمادهای مذهبی عید پاک به شمار می‌روند. درختان داگ‌وود در فصل بهار، نزدیک به عید پاک شکوفا می‌شوند.

گل‌های سوسن: افسانه‌ها حاکی از آن است که هنگامی که عیسی آخرین ساعات حیات خود را بر صلیب می‌گذراند، عرق (یا خون) او بر زمین افتاد، سوسن سفیدی در همان نقطه از زمین بیرون آمد و این گل‌ها در اطراف او رشد کردند. گل‌های سوسن (لیلیوم) در عید پاک نمادی از رستاخیز عیسی، زندگی جدید و خلوص است.

شاخه نخل: گفته می‌شود زمان ورود عیسی به اورشلیم، مردم شهر برای ادای احترام شاخه‌های کوچک نخل را پیش پای او پرت می‌کردند. روز یکشنبه قبل از عید پاک به نام یکشنبه نخل، در کلیساهای کاتولیک شاخه‌های نخل به افراد داده می‌شود تا این مراسم بازآفرینی شود. در آیین مسیحیان، نخل نماد پیروزی و صلح است.

صلیب: صلیب ساده چوبی از مهم‌ترین نمادهای مذهبی عید پاک است. این صلیب واقعه مصلوب‌شدن عیسی، محل مصلوب شدن و رستاخیز او را پس از مرگ به‌تصویر می‌کشد.

مقبره خالی: قبر خالی نمادی مذهبی برای روز عید پاک به شمار می‌رود. خالی‌بودن مقبره نمادی از راز رستاخیز است و قدرت خداوند در برابر انسان را نشان می‌دهد.

شمع عید پاک: شمع پاسکال ساخته‌شده از موم زنبور عسل است و با نماد سال، صلیب و حروف یونانی آلفا و امگا (نشانگر آغاز و پایان) مشخص شده است. این شمع در عصر قبل از یکشنبه عید پاک در کلیسا روشن می‌شود و برای روشن‌‌کردن شمع‌های کوچک‌تری که در دستان مردم کلیسا است، به‌کار می‌رود. شمع پاسکال نشانگر پیروزی عیسی مسیح بر مرگ است.

سبدهای عید پاک: این سبدها لانه‌های نمادینی برای تخم‌‌گذاشتن مرغ‌ها است که با فصل بهار، باروری و زندگی جدید ارتباط می‌یابد. از سبدهای عید پاک برای حمل تخم‌مرغ‌های رنگی استفاده می‌شود.

نان پرتزل نرم: از آنجا که کاتولیک‌ها مجاز به خوردن تخم‌مرغ، گوشت، چربی و شیر در ۴۰ روز دوره روزه‌داری نیستند، نوعی نان توسط یک راهب تهیه شد که فقط نیاز به آرد، نمک و آب داشت. شکل ظاهری این نان نمایشگر یک موقعیت دعای رایج در آن زمان است که بازوها از جلو ضربدری شده و دست‌ها روی شانه‌ها قرار می‌گیرد.

رسوم و آیین عید پاک

_{منبع عکس: britannica.com، عکاس: ناشناس}

عید پاک مانند کریسمس و دیگر اعیاد، آیین ویژه‌ای دارد که از هفته قبل از روز جشن عید آغاز می‌شود. برخی از این مراسم ارتباط چندانی با رستاخیز عیسی مسیح ندارد و از رسوم عامیانه سرچشمه می‌گیرد. پنهان کردن تخم‌مرغ‌های رنگی در روز عید، یکی از سنت‌های نمادین عید پاک است.

بر اساس روایت‌های کتاب مقدس، در روز سوم پس از مصلوب‌شدن عیسی مسیح، زنان و کودکان به مقبره او رفتند و با قبر خالی مواجه شدند. شادی این رستاخیز آن‌چنان برای مسیحیان اهمیت داشت که تصمیم گرفتند به‌طور نمادین، تخم‌مرغ‌های رنگی را در جاهای مختلف پنهان کنند تا کودکان نیز با پیداکردن تخم‌مرغ‌ها این شادی را در قلب خود احساس کنند. این مراسم نمادین، بیشتر برای شادمانی کودکان انجام می‌شود.

در تقویم مسیحی قبل از عید پاک مسیحیان به‌مدت ۴۰ روز (بدون احتساب یکشنبه‌ها)، روزه‌ می‌گیرند که این روزه‌داری با خلوص و توبه همراه است. روزه‌داری در عید پاک با خوردن وعده‌های غذایی شامل گوشت بره، تخم‌مرغ، ژامبون، پنیر، نان و شیرینی‌های متبرک شده‌ به پایان می‌رسد. «هفته مقدس» هفته قبل از عید پاک است که هر یک از روزهای آن به‌ مراسم و آیین ویژه‌ای اختصاص دارد.

_{منبع عکس: amazon.in، عکاس: ناشناس}

پنجشنبه بزرگ: روز بزرگداشت شام آخر عیسی مسیح است. شامگاه پنجشنبه حضرت عیسی یاران نزدیک خود (حواریون) را برای شام فرا خواند؛ با نان و شراب از میهمانان پذیرایی کرد و در سخنرانی، از خیانت یکی از یاران، دستگیری خود توسط رومی‌ها و همچنین از قیام خود از مردگان (رستاخیز) در روز سوم پس از مرگ خبر داد.

پس از شام یکی از حواریون به نام «یهودا اسخریوطی» مخفیانه به نزد حاکمان رومی رفت و در ازای مبلغی ناچیز مخفیگاه مسیح را به آن‌ها اطلاع داد و زمینه دستگیری او را فراهم کرد. در پایان شب، مسیح با دو تن از یاران خود، برای مناجات به بالای کوه زیتون رفت؛ او می‌دانست که عقوبت سختی در انتظار او است.

آدینه نیک: سحرگاه جمعه سربازان رومی، مسیح را دستگیر کردند و به مقر فرماندهی بردند. حاکمان رومی اورشلیم، مسیح را پس از شکنجه و آزار فراوان مجبور کردند تا صلیبی را بر دوش تا بالای تپه جلجتا حمل کند. آدینه نیک، روز سوگواری است؛ پیروان مسیحیت در این روز از خوردن گوشت پرهیز می‌کنند. گیاه‌خواری و سبزه‌‌کاری در این روز توصیه شده است. 

شنبه مقدس: روز شنبه روز خاکسپاری مسیح است؛ در این روز اهل کلیسا به عبادت و خویشتن‌داری می‌پردازند و به خانه‌تکانی، نظافت و درست‌کردن غذاهای روز عید مشغول می‌شوند.

یکشنبه عید پاک: روز یکشنبه در باور مسیحیان روزی سفید و درخشان است. تمام اعضای خانواده در این روز به کلیسا می‌روند و پس از اجرای مراسم عبادی برای صرف غذا به خانه بازمی‌گردند. یکی دیگر از رسوم عید پاک، خوردن گوشت بره است؛ در کتاب مقدس از عیسی به‌عنوان «بره خدا که گناهان جهان را می‌برد» یاد شده است. روزهای یکشنبه و دوشنبه در تمام خانه‌ها جشنی همراه با شادی و بزم برگزار می‌شود. 

_{منبع عکس: blogto.com، عکاس: ناشناس}

در «هفته مقدس» و روز عید پاک آیین و رسوم گوناگونی در بین مسیحیان رواج دارد که برخی از آن‌ها عبار‌ت‌اند از:

• خوردن شکلات‌های خرگوشی: شکلات‌هایی به‌شکل خرگوش که به‌دلیل حفظ سلامت دندان، معمولا توخالی درست می‌شوند.
• طبخ کیک: از سنت‌های ضروری عید پاک، پختن کیک است که به‌دلیل اهمیت نماد خرگوش در عید پاک معمولا با طعم هویج پخته می‌شود. 
• پرواز بادبادک: اعتقاد بر این است که معلم یک مدرسه محلی برای نشان‌دادن عروج عیسی به‌سوی آسمان و بهشت، از بادبادک برای دانش‌آموزان استفاده کرد. رسم بادبادک هوا کردن در روز جمعه خوب (آدینه نیک) انجام می‌شود.
• شستن پا: شستن پا در کلیساهای کاتولیک در پنجشنبه قبل از عید پاک توسط کشیش انجام می‌شود؛ به‌ این‌صورت که کشیش به کمک دستیاران، روی پای هر یک از افراد آب می‌ریزد و پاها را خشک می‌کند. منشا این رسم به کتاب انجیل یوحنا بازمی‌گردد. عیسی در میهمانی شام آخر، شب قبل از مصلوب‌شدن پاهای ۱۲ شاگرد خود (حواریون) را شست که نشانه‌ای از فروتنی و عشق مسیح به یاران او است. 
• غسل تعمید کودکان: بسیاری از کلیساها در طول مراسم عید پاک، مراسم غسل تعمید کودکان را برگزار می‌کنند.
• پوشیدن لباس‌های مرتب: در روز یکشنبه عید پاک، تمام اعضای خانواده هنگام رفتن به کلیسا باید لباس‌های مرتب و تمیز بپوشند.

پوشیدن کلاه، دستکش و نصب سنجاق سینه برای بانوان، دور یک میز جمع‌شدن برای صرف غذا، نواختن پیانو، تماشای فیلم‌های کلاسیک، ارسال کارت تبریک عید پاک برای یکدیگر، برگزاری رژه عید پاک در برخی از کشورها، آتش‌بازی در فلورانس، آب‌بازی در لهستان و بازدید از قبرستان‌ها از مراسم دیگری است که در جشن عید پاک انجام می‌شود. 

عید پاک در ایران

_{منبع عکس: mehrnews.com، عکاس: Mohammadreza Abbasi}

عید پاک هر سال در اولین یکشنبه‌ پس از ۲۱ مارس و بعد از اولین ماه کامل، یعنی در فاصله بین ۲۲ مارس تا ۲۵ آوریل در تقویم میلادی برگزار می‌شود. این تاریخ در تقویم ایران برابر با دوم فروردین تا پنجم اردیبهشت است.

در سال ۱۴۰۱ خورشیدی مراسم عید پاک در روز یکشنبه ۲۸ فروردین (۱۷ آوریل ۲۰۲۲ میلادی) با حضور ارامنه در برخی از کلیساهای ایران نظیر کلیسای سرکیس مقدس، کلیسای گریگور روشنگر و کلیسای وارطان مقدس تهران و... برگزار شد. 

عید پاک سال ۱۴۰۲ خورشیدی در روز یکشنبه ۲۰ فروردین (برابر با ۹ آوریل ۲۰۲۳) خواهد بود.

_{منبع عکس کاور: www.birminghammail.co.uk}