شاه اسماعیل دوم | زندگی نامه + اقدامات

شاه اسماعیل دوم، سومین شاه از سلسله صفویان است که بعد از فوت پدرش شاه طهماسب، حکومت ایران را به دست گرفت. او در حدود یک سال و نیم (۹۸۵ - ۹۴۴ قمری) حاکم ایران بود. شاه اسماعیل دوم پیش از رسیدن به حکومت، بسیاری از رقیبان و شاهزاده‌های مدعی حکومت را به قتل رساند. سیاست مذهبی شاه اسماعیل دوم به نفع حکومت صفوی نبود و رفتار خاص او سبب شد که بعد از گذشت یک سال و اندی از حکومت او، وی را مسموم کنند و از بین ببرند.

آنچه باید درباره شاه اسماعیل دوم بدانید:

• شاه اسماعیل دوم کیست؟
• زندگی‌نامه شاه اسماعیل دوم
• قلعه قهقهه شاه اسماعیل دوم
• اقدامات اسماعیل دوم
• شاهنامه شاه اسماعیل دوم
• سرانجام شاه اسماعیل دوم

شاه اسماعیل دوم کیست؟

شاه اسماعیل دوم، سومین شاه صفویه بود که مدتی کوتاه بر ایران حکمرانی کرد. او فرزند شاه طهماسب اول بود. شاه طهماسب اول به‌دلیل نگرانی بابت از دست دادن تاج‌وتخت و توطئه‌هایی که اسماعیل دوم بر ضد دولت عثمانی انجام می‌داد، تصمیم گرفت اسماعیل را به هرات بفرستد تا از دربار دور شود. با این تصمیم، اسماعیل دوم به حکومت هرات منصوب شد؛ اما دست از کارهای خود برنداشت. اسماعیل میرزا در هرات سپاهی را جمع‌آوری و به عثمانی لشکرکشی کرد. لشکرکشی اسماعیل دوم به عثمانی، منجر به پیروزی او شد. این موفقیت، سبب شهرت بسیاری برای اسماعیل میرزا شد؛ اما به‌دلیل اینکه در دوره شاه طهماسب ایران با عثمانی در صلح آماسیه به سر می‌برد، لشکرکشی‌های خودسرانه اسماعیل دوم به نفع شاه طهماسب نبود. شاه طهماسب از شهرت اسماعیل دوم و عیاشی‌های وی راضی نبود، ازاین‌رو تصمیم گرفت او را در زندان قهقهه حبس کند.  

شاه اسماعیل دوم، ۲۰ سال را در زندان قهقهه گذراند و بعد از مرگ پدر از زندان بیرون آمد و برای کسب جانشینی تلاش کرد. شاه اسماعیل دوم بعد از تاج‌گذاری و برای تثبیت قدرت، بسیاری از شاهزاده‌های رقیب خود را از بین برد. شاه اسماعیل دوم از منکرات دوری نمی‌کرد. با وجود اینکه به مذهب شیعه اعتقاد داشت؛ اما روی این مذهب، تعصبی نشان نمی‌داد. او در ابتدای حکومت خود، دخالت علمای دینی در امور سیاسی را منع کرد و برخی از آن‌ها را به زندان انداخت.

به گفته منابع عصر صفویه، شاه اسماعیل دوم شیعه مذهب بود؛ اما از روحانیون سنی مذهب، بیشتر حمایت می‌کرد. در دوره حکومت او، کشور در امنیت به سر می‌برد و هیچ جنگ و خونریزی در آن عصرخ نداد. در دوره شاه اسماعیل دوم، دست بسیاری از سران قزلباش از مناصب کشوری و لشکری کوتاه شد و جوانانی کم‌تجربه جای آن‌ها را گرفتند. شاه اسماعیل دوم با قزلباش‌ها رفتاری مناسب نداشت. شخصیت خشن شاه و گرایش او به تسنن، سبب می‌شد برخی سران قزلباش به‌دنبال توطئه علیه حکومت باشند. شاه اسماعیل دوم همچنین دست خواهر با نفوذ خود را که پری خان خانم نام داشت از دخالت در امور مملکت کوتاه کرد و او را از امور سیاسی بر حذر داشت. در دوره شاه اسماعیل دوم، برای اولین بار نماد شیر و خورشید که رنگی طلایی داشت، روی پرچم ایران نقش بست و تا پایان دوره صفویه، به‌عنوان پرچم رسمی ایران مورد استفاده قرار گرفت. 

زندگی‌نامه شاه اسماعیل دوم

_{منبع عکس: نامشخص}

شاه اسماعیل دوم در سال ۹۴۰ هجری متولد شد. او تا سن ۲۰ سالگی به یادگیری فنون جنگ و فراگیری علم و دانش مشغول بود و از نوجوانی در جنگ‌های نظامی حضور داشت. اولین تجربه او سرکوب «القاص میرزا» حاکم شروان بود. القاص میرزا بعد از شکست از اسماعیل‌میرزا به عثمانی پناهنده شد.

شاه اسماعیل دوم در زمان حکومت پدر خود، شاه طهماسب، با سلیمان قانونی در جبهه جنگ بود و پیروزی‌های بسیاری در آناتولی به دست آورد که بر محبوبیت او افزود. شجاعت و توانایی اسماعیل در جنگ به‌اندازه‌ای زیاد بود که مردم آرزوی شاهی او را داشتند. شاه طهماسب با گوش خود می‌شنید که مردم آرزوی حکومت اسماعیل میرزا را دارند و از این بابت نگران می‌شد.

با انعقاد پیمان آماسیه، اسماعیل دوم حاکم خراسان و هرات شد؛ اما به‌دلیل پیشرفت‌هایی که داشت، شاه طهماسب از قدرت گرفتن وی ترسید و او را در قلعه قهقهه زندانی کرد. زندان قهقهه در دوره صفویه یک زندان سیاسی محسوب می‌شد و افرادی که برای حکومت صفویه و بقای آن خطرناک بودند، در این زندان نگهداری می‌شدند.

شاه اسماعیل دوم صفوی از صلح با عثمانی راضی نبود و اقداماتی در این زمینه انجام داد. همین موضوع سبب شد که شاه از او ناراضی باشد و به او در زمینه ایجاد کودتا برای به دست آوردن حکومت، بدبین شود.

_{منبع عکس: نامشخص}

درباریان از قدرت گرفتن اسماعیل دوم بیم داشتند و شاه را هرچه بیشتر نسبت به او بدبین می‌کردند. معصوم‌بیک یکی از درباریانی بود که شاه طهماسب را علیه اسماعیل دوم تحریک می‌کرد. معصوم‌بیک لله حیدرمیرزا برادر اسماعیل بود و از هر فرصتی برای ضربه زدن به اسماعیل دوم استفاده می‌کرد تا حیدرمیرزا را جایگزین او کند. او شاه را نسبت به اسماعیل دوم بدگمان کرد و اسماعیل میرزا با فرزندانش زندانی شدند و تا پایان پادشاهی طهماسب در زندان قهقهه بودند.

با فوت شاه طهماسب، اختلاف عمیقی بین جانشینان او بر سر سلطنت رخ داد. در این زمان درباریان به دو گروه تقسیم شدند؛ یک گروه شامل استاجلوها و گرجی‌ها می‌شدند که از حیدرمیرزای ۱۷ ساله حمایت می‌کردند؛ گروه دیگری نیز وجود داشتند که ریاست آن‌ها را پری خان خانم، دختر شاه طهماسب صفوی بر عهده داشت و طرفدار پادشاهی اسماعیل دوم بودند.

پریخان خانم خبر مرگ شاه طهماسب را به اسماعیل دوم رساند. اسماعیل با کمک طرفداران خود از زندان قهقهه گریخت و راهی قزوین شد. در بین راه گروهی دیگر از حامیان اسماعیل دوم به او پیوستند. از سوی دیگر طرفداران اسماعیل‌میرزا علیه حیدرمیرزا شورش کردند و او را کشتند. به این ترتیب، زمینه برای ورود اسماعیل دوم به قزوین فراهم شد و او در امنیت کامل وارد قصر شد تا حکومت خود را آغاز کند.

قلعه قهقهه شاه اسماعیل دوم

_{منبع عکس: نامشخص}

در دوره صفویه، از قلعه قهقهه به‌عنوان زندان سیاسی استفاده می‌شد. این قلعه که دژی سلطنتی محسوب می‌شد، محلی برای نگهداری خزائن مملکت بود و نوعی دژ دفاعی نیز به شمار می‌رفت. اسماعیل میرزا در سال ۹۶۳ هجری قمری به قلعه قهقهه تبعید و در آنجا زندانی شد. شاه طهماسب از فرماندهان قلعه خواست که از او مواظبت کنند تا مهلت فرار نداشته باشد. خواست قلبی برخی از قزلباش‌ها این بود که اسماعیل میرزا نائب‌السلطنه باشد؛ زیرا سلطان محمد خدابنده بیمار بود.

شاه طهماسب ثروتی را در قلعه قهقهه پنهان کرده بود که ارزش آن برابر با ۶۰۰ شمش طلا و ۶۰۰ شمش نقره بود. در زمان حضور شاه اسماعیل دوم در قلعه قهقهه، چندین شمش ناپدید شد. حبیب بیگ استاجلو که رئیس قلعه بود، دزدیدن شمش‌ها را به گردن طرفداران شاهزاده اسماعیل انداخت. در مقابل، اسماعیل دوم نیز ربودن شمش‌ها را کار دختر حبیب بیگ استاجلو دانست. وقتی خبر این ماجرا به پایتخت رسید، شاه طهماسب چهار نفر از قزلباش‌ها را مامور رفتن به قلعه قهقهه کرد تا اصل ماجرا را کشف کنند و خزانه را به قزوین انتقال دهند.

_{منبع عکس: نامشخص}

وقتی فرستادگان به پایتخت بازگشتند، کار آن‌ها در مجلس شاه به بحث‌وجدل تبدیل شد. آن‌ها حتی به مقام شاه توهین کردند. وقتی مشخص شد اسماعیل‌میرزا شمش‌ها را برای صوفیان تبریز فرستاده است و آن‌ها نیز شمش‌ها را برای تحریک مردم و مخالفت با شاه طهماسب به کار برده‌اند،اسماعیل میرزا مورد شک بیشتری قرار گرفت.

حبیب‌بیگ استاجلو را به‌دلیل برخورد نامناسب با شاه اسماعیل دوم از حکومت قلعه قهقهه کنار گذاشتند و فرد دیگری را جایگزین او کردند. حاکم جدید طایفه خود را که شامل ۱۰,۰۰۰ خانوار می‌شدند به تصرف قلعه قهقهه برد و موفق شد آن را تصرف کند. شاه از بیم اینکه مبادا طایفه استاجلو به فرزندش اسماعیل آسیب برسانند، افرادی از قورچیان مورد اعتماد خود را به قلعه فرستاد تا از شاهزاده اسماعیل دوم مراقبت کنند. در این زمان، افراد طایفه استاجلو بیشترین موانع را برای رسیدن اسماعیل دوم به قدرت ایجاد کردند؛ زیرا مطمئن بودند با قدرت گرفتن اسماعیل، طایفه آن‌ها نابود می‌شود.

اقدامات شاه اسماعیل دوم

_{منبع عکس: نامشخص}

شاه اسماعیل دوم بعد از اینکه بر اوضاع مسلط شد، شروع به اصلاحات کرد. او به وزیر پیشین خود اعتماد نداشت و او را از سلطنت برکنار کرد. شاه اسماعیل، وزیری جدید را انتخاب کرد و حاکمانی که با وی مخالفت داشتند را عزل کرد و افرادی جدید را به حکومت گماشت. شاه اسماعیل دوم صوفیان را محدود و گروهی از آن‌ها را اعدام کرد.

شاه اسماعیل دوم صفوی تلاش کرد از قدرت زنان در دربار بکاهد؛ او قدرت خواهر خود پری‌خان خانم را محدود کرد؛ اما دست عمه خود را در اداره امور باز گذاشته بود که این امر سبب اعتراض درباریان شد. شاه اسماعیل دوم به نام خود سکه زد و دستور داد تا جنازه شاه طهماسب را به شهر مشهد ببرند و آن را در حرم امام رضا به خاک بسپارند. شاه اسماعیل برای تعدیل مالیات نیز دستوراتی را صادر کرد. او دستور داد حقوق سپاهیان را بپردازند. پیش از این پرداخت حقوق سپاهیان در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی ۱۴ سال به تعویق افتاده بود. 

از دیگر اقدامات شاه اسماعیل دوم، تغییر در امور مذهبی بود. او دستور داد رسته تبرائیان را از سطح شهر جمع‌آوری کنند. او همچنین با علما درباره لعنت به عایشه همسر پیامبر بحث کرد و از آن‌ها خواست لعنت به همسر پیامبر را کنار بگذارند. بعضی از علما که به اهل تسنن تمایل داشتند و از منصب خود عزل شده بودند، مورد احترام قرار گرفتند. شاه اسماعیل دوم همچنین سکه‌ای را ضرب کرد و یک بیت شعر را به‌جای عبارت «لا اله الا الله و محمد رسول الله» که در آن روزها رایج بود، روی سکه‌ها حک کرد. او بر این اعتقاد بود که سکه‌هایی که در معرض استفاده هستند و افراد به آن‌ها دست می‌زنند، نباید اسما متبرکه داشته باشند.

این بیت شعر چنین بود: 

ز مشرق تا به مغرب گر امام است   علی و آل او بر ما تمام است

اقدامات شاه اسماعیل برای تغییر عبارت روی سکه‌ها، سبب بدگمانی شیعیان به وی شد و شایعاتی علیه او بر سر زبان‌ها انداختند. شاه اسماعیل از شخصیتی خشن و ناپایدار برخوردار بود. سخت‌گیری‌های او به حدی بود که روسای قزلباش علیه او زبان به اعتراض باز کردند؛ اما این اعتراضات سبب نشد که او از کشت و کشتار شاهزاده‌های دور و بر خود دست بردارد. شاه اسماعیل دوم قصد داشت عباس‌میرزا که بعدها جانشین وی شد و با عنوان شاه عباس اول شهرت یافت را نیز به قتل برساند؛ ولی موفق نشد.

_{منبع عکس: نامشخص}

شاه اسماعیل دوم صفوی به سنت‌های ایرانی علاقه بسیار داشت. او تنها یک سال نوروز را بر تخت پادشاهی تجربه کرد و در همان یک سال، نوروز را باشکوه بسیاری جشن گرفت.

شاه اسماعیل دوم هنرمند بود و از هنرمندان استقبال می‌کرد. او در دوره پادشاهی خود، کتابخانه سلطنتی را به مکانی برای تجمع هنرمندان تبدیل کرد. کتابخانه سلطتنتی در دوره شاه طهماسب بسته بود و زمانی که شاه اسماعیل دوم روی کار آمد آن را باز کرد.از هنرمندان عصر حکومت شاه اسماعیل دوم می‌توان به میرزین‌العابدین، مولانا محمد سبزواری، مولانا کاشی، مولانا بغدادی و مولانا شیرازی اشاره کرد. مولانا همدانی یکی دیگر از اساتید معروف بود که با وجود اینکه سواد نداشت؛ از طبع شعری خوبی برخوردار بود. او قصایدی درباره جلوس شاه اسماعیل دوم بر تخت سلطنت سروده بود.

شاه اسماعیل دوم شاهی سنگدل بود؛ اما خود او معتقد بود که از شاهان دیگر سلسله صفوی رئوف‌تر است. او خود را عادل‌تر از دیگر شاهان می‌دانست. شاه اسماعیل دوم شعر نیز می‌سرود و در اشعارش تخلص عادلی را برگزیده بود. شاه اسماعیل دوم در امور مملکت‌داری بسیار سهل‌انگاری می‌کرد. او در عهد پادشاهی خود، بیشتر ولایات ایران و سرحدات را بدون حکمران گذاشت. او حاکمان ولایات را بدون دلیل، تغییر می‌داد و افراد جدیدی را جایگزین آن‌ها ‌می‌کرد؛ اما به آن‌ها اجازه نمی‌داد از پایتخت خود به ماموریت بروند.

در هنگام مرگ شاه اسماعیل دوم، بیشتر حکام ولایات او در پایتخت، حضور داشتند. با این وجود چون در امر سیاست، خشن بود، کسی توانایی مخالفت با او را نداشت. برای مثال در دوره حکومت یک سال و نیمه او، دزدی و غارت اموال، کم شد؛ زیرا شاه اسماعیل دوم غرامت هر کاروانی که در یکی از نقاط کشور گرفتار راهزنان می‌شد را از حاکم آن منطقه طلب می‌کرد. وقتی حاکم مجبور به دادن غرامت می‌شد، دزدی به نفع او نبود.

شاهنامه شاه اسماعیل دوم

شاه اسماعیل دوم صفوی از شخصیتی خاص برخوردار بود. او در هنر دست داشت و شاهنامه‌ای ناقص از او به‌جای مانده است. این شاهنامه از نظر زیبایی و هنر نگارگری با شاهنامه طهماسبی قابل قیاس نیست؛ اما بسیاری از ویژگی‌های شاهنامه طهماسبی را در خود نهفته دارد. نگاره‌هایی که در شاهنامه شاه اسماعیل دوم استفاده شده است، از شیوه‌ای نو برخوردارند و او از نگاره‌های گذشته در اثر خود، هیچ استفاده‌ای نکرده است.

شاهنامه شاه اسماعیل دوم در مقایسه با دیگر آثار این دوره، از ترکیبی ساده و محکم برخوردار است و رنگ‌آمیزی آن درخشان‌تر است. در رنگ‌آمیزی این اثر از رنگ‌های اصلی بهره برده‌اند. نگاره نبرد رستم با دیو سفید شباهت زیادی به آثار نگارگری در شاهنامه شاه اسماعیل دوم دارد. در این اثر فضایی درام حاکم است که با قهرمان و ضد آن تقویت می‌شود. رنگ‌هایی که در این فضا به کار رفته‌اند سبب پر رنگ شدن فضای درام صحنه می‌شوند.

نگاره‌هایی که در این اثر به کار رفته‌اند از لحاظ سبک نگارگری، ادامه دهنده مکتب صفویه هستند. در این نگاره‌ها، تعداد محدودی اندام به کار رفته است و تک‌ چهره نگاری نیز در آن‌ها به چشم می‌خورد. تک چهره‌نگاری در دوره شاه عباس اول رواج بیشتری پیدا کرد. بعد از مرگ شاه اسماعیل دوم، نگارگران سلطنتی مجبور شدند برای تامین معاش خود، جای دیگری را انتخاب کنند. برخی از آن‌ها به هند و برخی دیگر به عثمانی رفتند.

سرانجام شاه اسماعیل دوم

_{منبع عکس: نامشخص}

شاه اسماعیل دوم، مدت زمانی را که در قلعه قهقهه زندانی بود، به حشیش و تریاک معتاد شد. مصرف او در این دوره، هرروز بیشتر از روز قبل می‌شد تا اینکه وابستگی او به مصرف مواد بیشتر از قبل شد. شاه اسماعیل یک پسر و سه دختر داشت. پسر او نوزادی چند ماهه بود. او روزانه در زندان، مقدار زیادی فلونیا مصرف می‌کرد. منابع تاریخی دلیل خاصی برای مرگ شاه اسماعیل دوم ذکر نکرده‌اند. طبق گفته منابع، شاه اسماعیل دوم بیماری خاصی نداشته است و مرگ او به‌طور تصادفی اتفاق افتاده است.

بعضی از مورخان، اعتیاد شاه اسماعیل دوم به مواد مخدر را دلیلی برای مرگ او دانسته‌اند و برخی دیگر بر این عقیده‌اند که پریخان خانم خواهر شاه اسماعیل در محلول فلونیای شاه، سم ریخت و او را مسموم کرد. او در هنگام مرگ ۴۹ سال داشت

شاه اسماعیل دوم، سومین شاه سلسله صفویه بود. او فرزند شاه طهماسب صفوی بود که مدت زیادی از عمر خود را در زندان قهقهه سپری کرد. او پیش از رفتن به زندان، از توانایی‌های بسیاری برخوردار بود و در مدتی کوتاه، محبوبیت بسیاری کسب کرد. شاه طهماسب از محبوبیت او ترسید و او را ۲۰ سال در زندان قهقهه نگاه داشت. او بعد از مرگ طهماسب، رقیبان خود را کنار زد و بر تخت نشست؛ اما بعد از گذشت مدت کوتاهی، نتوانستند حضور او را تاب بیاورند و او را مسموم کردند. شما نیز نظر خود را درباره شاه اسماعیل دوم با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.