آقا محمدخان قاجار | زندگی نامه + اقدامات

آقا محمدخان قاجار، نخستین شاه قاجاریه بود که در عصر حاکمیت کریم خان زند در دربار او می‌زیست. او بعد از رسیدن به قدرت، تهران را به‌عنوان پایتخت خود برگزید. آقا محمدخان فردی ضعیف و مریض بود؛ اما اقتدار و جنگاوری خود را حفظ کرده و به امور مذهبی نیز بسیار علاقه‌مند بود. دوره حکومت آقا محمدخان قاجار زیاد نبود و بیشتر آن به جنگ گذشت. او در حمله دوم به قفقاز به دست افرادی از لشکر خود به قتل رسید.

آنچه باید درباره آقامحمدخان قاجار بدانید:

• آقامحمدخان کیست؟
• زندگی‌نامه آقامحمدخان
• آقا محمدخان قاجار و لطفعلی خان زند
• جنگ‌های آقامحمدخان
• حرم‌سرای آقامحمدخان
• سرنوشت آقامحمدخان
• جانشین آقامحمدخان
• قبر آقامحمدخان

آقامحمدخان کیست؟

_{منبع عکس: ناشناس}

آقا محمدخان قاجار بعد از پدرش محمد حسن خان، ریاست ایل قاجار را به عهده داشت. مقر ایل قاجار در استرآباد مازندران بود و آقا محمدخان به‌عنوان گروگان ایل قاجار در دربار زندیه به سر می‌برد. او بعد از مرگ کریم خان زند به شمال رفت و ریاست ایل قاجار به دست گرفت. آقا محمدخان بعد از رسیدن به ریاست ایل، ابتدا گیلان را به تصرف خود درآورد و سپس تهران را به‌دلیل نزدیکی به استرآباد، به پایتختی انتخاب کرد.

آقا محمدخان قاجار جنگ‌های زیادی با لطفعلی خان زند انجام داد. لطفعلی خان زند، آخرین فرد از دودمان زندیه بود. آقا محمدخان موفق شد در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، سلسله زندیه را از میان بردارد. بعد از آن، آقا محمدخان حکومت کرمان، فارس و یزد را به باباخان معروف به فتحعلی شاه سپرد و حاج ابراهیم خان کلانتر را به‌عنوان وزیر، انتخاب کرد.

آقا محمدخان قاجار بعد از تشکیل حکومت، به گرجستان لشکرکشی کرد. حاکم گرجستان به خاطر اوضاع نابسامانی که بعد از مرگ کریم خان در ایران ایجاد شده بود، خود را تحت الحمایه روسیه قرار داده بود. آقا محمدخان به گرجستان حمله کرد و تفلیس را به تصرف خود درآورد. آقا محمدخان قاجار در سال ۱۲۱۰ هجری قمری به خراسان لشکرکشی کرد و خراسان را به تصرف خود درآورد. او سرانجام به دست پیشخدمت‌های خود کشته شد.

زندگی‌نامه آقامحمدخان

_{منبع عکس: نامشخص}

آقا محمدخان قاجار در استرآباد به دنیا آمد. او پسر محمد حسن خان قوانلو بود. محمد حسن خان قوانلو ریاست تیره اشاقه باش را عهده‌دار بود و استرآباد و گرگان قلمرو ایل وی محسوب می‌شد. او تصمیم به پادشاهی داشت و در نبرد با زندیه و آزاد خان افغان، اصفهان و شیراز را به تصرف خود درآورد؛ اما در جنگ‌های درون ایلی، به دست محمدعلی خان کشته شد و سرش را به پایتخت زندیه فرستادند.

بعد از محمد حسن خان، پسر او آقا محمدخان قاجار، ریاست ایل اشاقه باش را به عهده گرفت. آقا محمدخان لشکری برای خود فراهم کرد؛ اما نتوانست بر حاکم گرگان پیروز شود و فرار کرد. حاکم مازندران از محل پنهان شدن آقا محمدخان اطلاع یافت و او را دستگیر کرد و به پایتخت زندیه فرستاد. کریم خان زند آقا محمدخان را به دامغان فرستاد و به‌مدت دو سال او را زیر نظر گرفت؛ ولی چون نتوانست به او اعتماد کند، دوباره وی را به شیراز، پایتخت زندیه، بازگرداند و خانواده او را به قزوین تبعید کرد.

به گفته منابع تاریخی، آقا محمدخان قاجار به‌همراه خانواده خود در دربار زندیه با احترام زندگی می‌کردند. حسینقلی خان برادر آقا محمدخان نیز به دستور کریم خان زند حاکم دامغان شده بود؛ اما بعد از مدتی حسینقلی خان به استرآباد و مازندران رفت و با جع آوری سپاه، مدعی حکومت شد. او خود را جهانسوز شاه لقب داد و به مقابله با حکومت زند برخاست؛ اما از سپاه زندیه شکست خورد و تعداد زیادی از لشکریان او کشته شدند. سرانجام حسینقلی خان قاجار به دست غلامان خود کشته شد و دولت زندیه آقا محمدخان را در دربار خود، تحت مراقبت قرار دادند.

آقا محمدخان ۱۵ سال را در دربار زندیه زندگی کرد. کریم خان با او به مهربانی رفتار می‌کرد و به او اجازه داده بود که در مواقع خاص به شکار برود. کریم خان زند آقا محمدخان را فردی دارای کیاست می‌دانست و گاهی در کارهای سیاسی از او مشاوره می‌گرفت.

آقا محمدخان در دربار کریم خان زند نفوذ بسیار داشت و اعتماد وکیل الرعایا را به خود جلب کرده بود. او از احوال دربار و ماجراهای سیاسی شیراز اطلاع داشت. آقا محمدخان پیش از مرگ کریم خان، به سرعت از ناخوش احوال بودن خان زند خبردار شد. او به اتفاق برادران و چند نفر دیگر از قاجاریه از منطقه فارس خارج شد و خود را با سختی به اصفهان و از آنجا به تهران رساند. در نزدیکی ورامین، گروهی از سران قاجار به او پیوستند. آقا محمدخان قاجار با همراهانش، در مسیر خود به مازندران، به یک محموله مالیات که به شیراز حمل می‌شد، حمله و آن را غارت کردند.

_{منبع عکس: ناشناس}

آقامحمدخان قاجار به مازندران رسید. او اکنون ۳۸ ساله بود. برادرانش تلاش کردند تا از ورود او به گرگان جلوگیری کنند؛ اما آقا محمدخان با آن‌ها جنگید تا توانست بر گرگان چیره شود. آقا محمدخان مازندران، زنجان و گیلان را به زیر سلطه خود درآورد و یک سال بعد، یزد و کردستان نیز به او پیوستند و سپس آذربایجان را نیز تصرف کرد. دو سال طول کشید تا آقا محمدخان توانست اکثر ایالت‌های ایران را به زیر سلطه خود درآورد. او تهران را مرکز حکومت خود انتخاب کرد و بر تخت شاهی نشست. سالی که آقا محمدخان به تخت سلطنت نشست در منابع متفاوت ذکر شده است. برخی آن سال را ۱۲۰۰ هجری قمری و بعضی دیگر آن را سال ۱۲۰۳ ذکر کرده‌اند.

آقا محمدخان قاجار و لطفعلی خان زند

آقا محمدخان قاجار نبردهایی را در برابر زندیه انجام داد؛ اما رقیب اصلی او لطفعلی خان زند بود که در سن ۲۰ سالگی با کنار گذاشتن رقیبان خود، به تخت سلطنت زندیه نشست. آقا محمدخان قاجار که شمال ایران را یک دست کرده بود، تنها دغدغه‌ای که داشت از بین بردن لطفعلی خان زند بود.

آقا محمدخان قاجار در سال ۱۲۰۳ هجری قمری با سپاهیان زند در هزاربیضا روبه‌رو شد و پایتخت زندیه را محاصره کرد. او با حاج ابراهیم خان کلانتر، ارتباط مخفیانه برقرار کرد و با همراهی او شیراز را به تصرف خود درآورد. حاج ابراهیم خان کلانتر دروازه‌های شهر را به روی لطفعلی خان زند بست و او را به شهر راه نداد.

_{منبع عکس: نامشخص}

آقا محمدخان قاجار با سپاهیان خود به شهرک رفت. لطفعلی خان زند در این نبرد تا مرز موفقیت پیش رفت؛ اما به‌دلیل خیانت ابراهیم خان کلانتر و بی‌تجربگی خود، شکست خورد و به کرمان عقب نشست. او به کرمان رفت؛ اما نتوانست وارد شهر شود. از آنجا به طبس و یزد رفت و سپس به سوی شیراز حرکت کرد؛ اما در شیراز از ابراهیم خان کلانتر شکست خورد. لطفعلی خان به کرمان رفت و در آنجا خود را شاه خواند و به نام خود سکه زد؛ آقا محمدخان، فتحعلی خان را با ۵۰۰۰ سوار روانه کرمان کرد و خود نیز با ۶۰ هزار سوار به‌سمت کرمان حرکت کرد.

_{منبع عکس: ناشناس}

لطفعلی خان زند در برابر نیروهای قاجار با ۳۰۰ نفر مرد جنگی حاضر شد؛ اما زیر فشارهای آقا محمدخان قاجار و قحطی که در شهر کرمان روی داد، پناهگاه زند فرو ریخت و لطفعلی خان به شهر بم گریخت. آقا محمدخان در ارگ بم و شهر کرمان کشتاری وحشیانه به راه انداخت. سپاهیان او لطفعلی خان زند را دستگیر کردند و به کرمان بردند و آقا محمدخان در کمال قساوت، چشمان او را از حدقه درآورد و به صورتی فجیع، او را کشت. پس از آن، آقا محمدخان قاجار به شیراز رفت و ابراهیم خان کلانتر را با عنوان اعتمادالدوله به وزارت خود برگزید.

جنگ‌های آقامحمدخان

_{منبع عکس: ناشناس}

آقا محمدخان قاجار در سال ۱۲۰۹ هجری قمری برای مقابله با حاکم قراباغ، به قفقاز رفت. او قصد رویارویی با هراکلیوس دوم، والی گرجستان که از حمایت روس‌ها برخوردار بود را داشت. حاکم ارس برای اینکه جلوی سپاهیان قاجار را بگیرد اقدام به خراب کردن پل ارس کرد. آقا محمدخان دستور داد در مدتی کوتاه، پل ارس را تعمیر کردند و لشکریان را از پل عبور دادند. نیروهای قاجار از سه جبهه به قفقاز حمله کردند و بعد از نبردهایی که در شوشا، ایروان و شروان صورت گرفت، شهر تفلیس را گشودند. لشکریان قاجاریه در آنجا کشتاری وسیع به راه انداختند.

آقا محمدخان قاجار در سال ۱۲۱۰ هجری قمری، تمامی ایران به‌جز خراسان را در اختیار داشت. او به بهانه زیارت امام رضا، لشکر خود را آماده جنگ با دشمن کرد. بخشی از آن‌ها از راه مشهد و برخی دیگر از فیروزآباد، ساری و گرگان راهی خراسان شدند. حاکمان خراسان از ترس، تسلیم آقا محمدخان قاجار شدند. نادرمیرزا از بازماندگان افشاریه به افغانستان گریخت و شاهرخ به پیشواز آقا محمدخان رفت. آقا محمدخان تمام تلاش خود را برای گردآوردن ثروت جمع شده نادر در خراسان به کار برد.

_{منبع عکس: نامشخص}

آقا محمدخان قاجار لشکریان خود را آماده کرد تا به ماوراءالنهر حمله کند؛ اما به‌دلیل تغییری که در اوضاع سیاسی اروپا پیش آمد حمله به ماوراءالنهر را کنار گذاشت و به تهران بازگشت. در این زمان، روس‌ها قصد داشتند قفقاز را تصرف کنند. آقا محمدخان به تفلیس حمله برد و هراکلیوس از روس تقاضای کمک کرد. گوداویچ از کاترین امپراتور روس اجازه خواست تا به هراکلیوس کمک کند. کارترین که با فرمانروای گرجستان متحد بود به گوداویچ اجازه حمله داد و دستوری صادر کرد تا سپاه دیگری نیز برای کمک به گوداویچ به منطقه ارسال کنند. هر دو سپاه به یکدیگر پیوستند و موفق به آرام کردن حکام محلی شدند. دسته‌ای از سپاهیان روس بعد از عبور از شیروان به دشت مغان و سپس از آنجا به آذربایجان رفتند. دسته دیگری از سپاه نیز بخش‌هایی از گیلان و مازندران را به زیر سلطه خود درآوردند.

آقا محمدخان، باباخان را به پایتخت فرا خواند و او را نائب‌السلطه خود قرار داد. در این زمان میرزا شفیع مازندرانی وزارت آقا محمدخان را به عهده داشت. آقا محمدخان پایتخت را به باباخان و میرزا شفیع سپرد و خود راهی آذربایجان شد. آقا محمدخان در این زمان شوشا و چند شهر دیگر را به تصرف خود درآورد. در این هنگام کاترین مرد و پسرش الکساندر اول جانشین او شد. الکساندر اول فرمان داد نیروهای روس از آذربایجان عقب‌نشینی کنند.

حرم‌سرای آقامحمدخان

_{منبع عکس: iranaz}

گرایش به ایجاد حرم‌سرا برای جمع‌آوری زنان از دوره حکومت آقا محمدخان آغاز شد. زنان حرم‌سرای قاجاریه، نقش پر رنگی در سیاست دوره قاجار داشتند. زنان حرم‌سرا به بهانه‌های مختلف و به‌دلیل مصالح سیاسی، با پادشاهان وقت ازدواج می‌کردند. ازدواج‌های سیاسی در دوره قاجاریه برای تحکیم روابط حکومت با گروه‌ها و قبایل مختلف انجام می‌شد. برای مثال؛ آقا محمدخان با گلبخت خانم که دختر یکی از قبایل ترکمن بود، ازدواج کرد تا از این طریق ارتباط خود را با ترکمن‌ها استحکام ببخشد.

زنان حرم‌سرای قاجار اوقات خود را با مسائل مختلف سپری می‌کردند. پرداختن به مسائل مذهبی یکی از سرگرمی‌های آن‌ها در دوره حکومت آقا محمدخان قاجار بود. در دهه عاشورا برخی زنان حرم به منبر می‌رفتند و با بیان مصائب کربلا، دیگر زنان را به‌همراه خود به عزاداری و شیون وا می‌داشتند. زنان حرم اگر فرصتی می‌یافتند به‌همراه شاه به زیارت ضریح امامان شیعه یا زیارت حج نیز می‌رفتند. رفتن به این مسافرت‌ها و زیارت‌ها تنها بهانه برای بیرون آمدن زنان از حرم‌سرای قجری بود. زنان حرم‌سرا در جشن‌هایی چون جشن نوروز یا اعیاد مذهبی شرکت می‌کردند و از این طریق از فضای کسل کننده حرم فاصله می‌گرفتند.

برای زنان در حرم‌سرای آقا محمدخان قاجار وظایف مختلفی در نظر گرفته شده بود. برای مثال؛ یکی از زنان شاه وظیفه داشت بر کار دیگر زوجه‌های شاه نظارت کند تا کارهایی که بر عهده داشتند را به‌درستی انجام دهند. وظایف این زنان متفاوت بود، برخی کارهای مربوط به حمام را به عهده داشتند و برخی دیگر وظیفه داشتند غذا را برای شاه ببرند.

زنان حرم مواجب نیز داشتند. در دوره پادشاهی آقا محمدخان به‌دلیل اینکه حرم تازه شکل گرفته بود، زنان از مواجب منظم و مستمری برخوردار نبودند. در این دوره برای تمامی زنان حرم، یک مقرری در نظر گرفته شده بود. در دوره ناصرالدین شاه تشکیلات حرم شکل جدی‌تری به خود گرفت و حقوق مشخصی برای آن‌ها در نظر گرفته شد. در دوره ناصری زنان حرم طبقه‌بندی شدند و هر یک بر طبق رتبه‌ خود، حقوق دریافت می‌کردند. بر این اساس، زنانی که رتبه اول را داشتند ماهی ۷۵۰ تومان و زن‌هایی که از رتبه‌های پایین‌تری برخوردار بودند، مبالغ کمتری دریافت می‌کردند.

_{حرم‌سرای ناصری، منبع عکس: موسسه تاریخ معاصر ایران}

زنانی که نزد شاه محبوب‌تر بودند نیز با دستور شاه از خانه و زندگی جداگانه برخوردار می‌شدند.  ایجاد نظم در حرم دوره قاجار، کار ساده‌ای نبود. علاوه بر مراقبت از زنان در برابر مردان حرم، فاش کردن اسرار سیاسی برای حفاظت از امنیت زنان حرم سبب می‌شد زنان دچار ترس شوند و حتی در هنگام بیرون رفتن از حرم، برای مراقبت از خود چاره‌اندیشی کنند.

زنان در حرم‌سرای آقا محمدخان بر سر مسائل مختلف با هم نزاع می‌کردند. زنان حرم در اکثر اوقات، اصل و نسب یکدیگر را به رخ هم می‌کشیدند. آن‌ها تلاش می‌کردند زنانی را که از ریشه سلطنتی برخوردار هستند از دیگر زنان حرم جدا کنند. شاه با زنان اصیل با احترام برخورد می‌کرد و در حضور آن‌ها به طبقات دیگر توجهی نمی‌کرد. زنان اصیل حرم اجازه داشتند روزی یک ساعت در نزد شاه حضور داشته باشند و در جایگاهی مخصوص، جدا از دیگران می‌ایستادند.

در برخی موارد دیده می‌شد که شاه نسبت به زنان معمولی علاقه‌ای خاص نشان می‌داد. این زن‌ها از امکانات بیشتری برخوردار بودند. آن‌ها نظر شاه را نسبت به خود جلب می‌کردند و از این طریق، مواجب بیشتری را به خود اختصاص می‌دادند. ایجاد چنین موقعیت‌هایی برای زنان در حرم‌سرا سبب تحریک حسادت و رقابت بین آن‌ها می‌شد. این رقابت‌ها حرم‌سرا را به صحنه‌ای برای نزاع  زنان تبدیل می‌کرد. زنانی که از شاه فرزند داشتند، جایگاه بالاتری را دریافت می‌کردند.

زشتی و زیبایی زنان و جوانی یا پیری آن‌ها برای حضور در حرم‌سرا از اهیمت زیادی برخوردار بود. به زنان حرم خانم می‌گفتند و برای آن‌ها از عنوان‌های باجی، بیگم و ضعیفه استفاده می‌کردند. در عصر سلطنت آقا محمدخان قاجار به‌دلیل شصخیت خشن شاه و ضعف‌های جسمی او، دست زنان از دخالت در امور سیاسی کشور کوتاه بود و محدودیت‌های سختی برای آن‌ها در نظر گرفته شده بود؛ اما در دوره‌های بعد دست زنان تا حد بسیار زیادی در امور سیاسی باز شد و حتی در برخی موارد بر تصمیم‌های سیاسی شاه اثرگذار بودند. فتحعلی شاه حتی در لشکرکشی‌هایی که داشت زنان را همراه خود می‌برد و دربار ناصری برخی اوقات بر اساس دستور مهدعلیا اداره می‌شد.

سرنوشت آقامحمدخان

_{منبع عکس: نامشخص}

آقامحمدخان بعد از تصرف شوشی، در این شهر ماند. او مدتی را در کاخ شوشی به سر برد. یک شب از خطای فراشان خود در خلوت و سستی آن‌ها در انجام وظایفشان خشمگین شد و دستور داد سر آن‌ها را بزنند تا عبرت سایرین شود. این فراشان سه نفر با نام‌های صادق گرجی، عباس مازندرانی و خداداد اصفهانی بودند. صادق‎خان شقاقی که از سرداران لشکر آقا محمدخان قاجار بود به نزد شاه رفت و از او خواست خدمتکاران خود را عفو کند یا اجرای فرمان را به‌دلیل اینکه شب جمعه بود، یک شب به عقب بیندازند.

شاه صحبت شقاقی را قبول کرد و اجرای فرمان را یک شب به عقب انداخت. خان قاجار به‌جای اینکه دستور بازداشت آن سه نفر را بدهد، اجازه داد آن‌ها یک شب دیگر، کار خود را ادامه دهند. آن‌ها نیز از ترس جان خود، شب هنگام به بستر شاه حمله کردند و او را با دشنه به قتل رساندند.

درباره تاریخ دقیق قتل آقا محمدخان، روایات یکسان نیستند. روایات موثق‌تر این تاریخ را شنبه یکم ذی‌الحجه برابر با ۱۸ ژوئن ذکر کرده‌اند. به گفته برخی منابع، این سه نفر خدمتکار با صادق شقاقی همدست بودند. آن‌ها به پاس داشت لطفی که شقاقی در حقشان کرده بود، جواهرات شاه را دزدیدند و به او دادند.

جانشین آقامحمدخان

_{منبع عکس: ناشناس}

آقا محمدخان قاجار سلسله زندیه را از بین برد و قدرت را در ایران به دست گرفت. او سلسله قاجاریه را بنا نهاد و در طول دوره حکومت کوتاه مدت خود، به‌دنبال ایجاد آرامش و امنیت در مرزهای قلمرو خود بود. پادشاهی آقا محمدخان قاجار به جنگ گذشت و عصر سلطنت او دوره‌ای جدید در تاریخ ایران بود. آقا محمدخان قاجار حکومتی متمرکز در ایران تشکیل داد. او همچون پادشاهان پیشین خود، به سرنوشت جانشین خود بی اعتنا نبود و سمیر را برای جانشین خود فتحعلی شاه هموار کرد. آقا محمدخان قاجار همه برادرانش را از سر راه برداشت تا برای سلطنت فتحعلی شاه مشکلی ایجاد نشود.

با وجود اینکه آقا محمدخان همه تلاش خود را برای ثبات سلطنت فتحعلی شاه انجام داد، باز هم نتوانست شرایطی کاملا مساعد را برای او ایجاد کند؛ زیرا آن‌ها هنوز هم به‌تنهایی نمی‌توانستند این مسیر را هموار کنند. می‌توان گفت طی این مسیر توسط آقا محمدخان قاجار با یاری ابراهیم خان کلانتر صورت گرفت. نقش او در این زمینه قابل انکار نیست؛ زیرا او بود که با داشتن تجربیات لازم، دولت قاجار را در تبدیل یک دستگاه ایلی به دستگاه متمرکز دولتی همراهی و راهنمایی کرد.

تبدیل یک حکومت ایلی به حکومتی متمدن و متمرکز، هم‌زمان با تبدیل دولت‌های اروپایی به قدرت‌های بزرگ در جهان بود. در آن زمان روسیه قدرت بزرگ منطقه محسوب می‌شد. جنگ‌های آقا محمدخان با دولت‌های تحت حمایت روسیه پیش از این بود که روسیه قدرت برتر شود. با روی کار آمدن فتحعلی شاه، روسیه قدرت بیشتری گرفته بود و ایران درگیر جنگ‌های اول و دوم با روسیه شد که به‌دلیل نابرابری امکانات سپاهیان ایران در مقایسه با لشکر روس، ایران در این جنگ‌ها آسیب بسیار دید.

قبر آقامحمدخان

_{منبع عکس: ناشناس}

آقا محمدخان شب هنگام در تاریخ ۲۱ ذیحجه سال ۱۲۱۱ هجری قمری به دست خدمتکاران خود در قلعه شوشی به قتل رسید. جسد او را ابتدا در قلعه شوشی به خاک سپردند. بعد از اینکه فتحعلی شاه روی کار آمد، دستور داد جسد آقا محمدخان قاجار را از شوش به تهران بردند. به دستور فتحعلی شاه، جسد آقا محمدخان قاجار در تاریخ ۲۶ جمادی الاول سال ۱۲۱۲ هجری قمری از تهران به نجف اشرف فرستاده شد. طبق منابع به‌جای مانده از این دوره، جسد آقا محمدخان قاجار در مسجدی به خاک سپرده شد که در پشت مرقد حضرت علی (ع) واقع شده است. محل خاک‌سپاری او هفت ذرع از ضریح امام اول شیعیان فاصله دارد.

آقا محمدخان قاجار موسس سلسله قاجاریه بود. او برای تاسیس سلسله قاجاریه تلاش بسیاری کرد و در این راه متحمل زحمات بسیار شد. دوره کوتاه سلطنت آقا محمدخان در جنگ گذشت. او ابتدا تلاش کرد تا ایالات ایران را به تصرف خود درآورد و باقی وقت خود را به ایجاد آرامش در مرزهای ایران گذراند. او رقبای فتحعلی شاه را از میان برداشت تا زمینه را برای جانشینی وی فراهم کند. شما هم نظر خود را با کاربران کجاور به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس: نامشخص}