بیوگرافی حافظ شیرازی؛ سراینده عشق در ایران زمین
«خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین محمد حافظ شیرازی»، متخلص به «حافظ»، یکی از محبوب‌ترین شعرای فارسی زبان قرن هشتم هجری قمری است. اشعار او پس از قرن‌ها نه‌تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان طرفداران بسیاری دارد. حافظ غزل‌سرایی بزرگ و از شاخص‌ترین افراد در حوزه شعر و ادب فارسی بوده و بیشتر اشعار او غزل است. موضوع اشعار این شاعر پر آوازه بسیار خاص و متنوع است، به همین خاطر در موسیقی سنتی ایرانی، هنرهای تجسمی و خوشنویسی از آن‌ها استفاده می‌شود. در ادامه همراه ما باشید تا زندگی نامه حافظ شیرازی را مرور کنیم و بگوییم که حافظ کیست؟
حافظ کیست؟
نام اصلی حافظ «خواجه شمس الدین محمدبن بهاءالدین محمد حافظ شیرازی» است و لسان الغیب، ترجمان الاسرار، لسان العرفا و ناظم الاولیا از القاب مشهور او به شمار می‌روند. حافظ علاقه‌مند به موضوعاتی از قبیل ادبیات فارسی، شعر، فلسفه و عرفان بود؛ به همین خاطر مسیر کاری خود را در این راستا پیش برد. شعر حافظ دارای سه فضای عاشقانه، عارفانه و مدحی است که هرکدام در جایگاه خود خاص و شنیدنی هستند.
اشعار این شاعر بزرگ فارسی زبان قرن هشتم، در قرن‌های هجدهم و نوزدهم به زبان‌های اروپایی ترجمه شد. جالب است بدانید که گوته، دانشمند و شاعر و سخنور مشهور آلمانی، دیوان شرقی خود را به نام حافظ و با الهام از افکار وی تدوین کرد که بسیار قابل‌توجه است. سخن پردازی این شاعر بزرگ به شیوه خواجوی کرمانی گرایش داشته و شهرت اصلی او به سراییدن غزل‌های بسیار زیبایش منوط می‌شود.
آرامگاه حافظ کجاست؟
- آدرس آرامگاه حافظ: استان فارس، شیراز، حدفاصل چهارراه ادبیات و چهارراه حافظیه، رو‌به‌روی ورزشگاه حافظیه (مشاهده روی نقشه)
حافظ در سال ۷۹۲ هجری قمری در شیراز از دنیا رفت. آرامگاه حافظ (حافظیه) در بخش مرکزی شهر شیراز استان فارس واقع شده است. حافظیه در جنوب دروازه قرآن در حاشیه شمالی شیراز، در ابتدای خیابان گلستان قرار دارد.
حافظیه بارها به دستور حاکمان تیموری، صفوی، افشار و زند مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ اما سرانجام در سال ۱۳۱۴ شمسی، به دستور وزارت آموزش‌وپرورش دوران پهلوی، ساخت یک بنای جدید ترتیب داده شد. در این طرح، حافظیه همانند طرح قدیم خود، به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد و اجرای کامل آن تا سال ۱۳۱۷ شمسی به طول انجامید.
آرامگاه حافظ را می‌توان یکی از محبوب‌ترین و مشهورترین جاهای دیدنی شیراز به حساب آورد که دارای معماری منحصربه‌فرد است. آرامش حافظیه بسیار دل‌انگیز بوده و بهترین مکان برای دیدار عاشقان به شمار می‌رود. این فضا حسی ناب و بی‌نظیر را به شما هدیه می‌دهد که آن را در هیچ جای دیگر تجربه نخواهید کرد. زوج‌های عاشق دست به دست نیز در این فضا قدم زده و فال می‌گیرند. زمزمه اشعار حافظ از قسمت‌های مختلف حافظیه به گوش می‌خورد و بوی بهار نارنج شما را مدهوش می‌سازد. حافظیه، مکانی پر از حال خوب در شهر عاشقانه شیراز است.
سنگ قبر حافظ همان سنگ قبر نصب شده در دوره کریم خان زند است. جالب است بدانید که محوطه اطراف حافظیه در سال‌های گذشته به‌عنوان یک قبرستان عمومی بود و بسیاری از بزرگان و اعضای خاندان‌های اصیل شیرازی در این مکان به خاک سپرده شده‌اند.
در این قسمت از حافظیه دو حوض بزرگ مستطیل‌شکل و چند باغچه با درختان سرو و نارنج به چشم می‌خورد که بسیار دیدنی و زیبا است. چایخانه، کتابخانه و اتاق حافظ‌شناسی تنها برخی از بخش‌هایی است که در این قسمت از بنای حافظیه وجود دارند. در ادامه شعر حک شده روی سنگ مزار حافظ را مشاهده خواهیم کرد:
مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم
طایر قدسم و از هر دو جهان برخیزم
زندگینامه حافظ شیرازی
حافظ، شاعر فارسی زبان قرن هشتم هجری بود که در سال ۷۲۷ هجری قمری در شهر شیراز متولد شد. پدر او «بهاءالدین محمد» نام داشت که در دوران کودکی حافظ از دنیا رفت. حافظ در دوران نوجوانی شاگرد نانوا بود و به‌همراه مادرش زندگی سختی را سپری می‌کرد. گفته می‌شود او در اوقات فراغت خود به مکتب‌خانه‌ای می‌رفت که نزدیک نانوایی بود و خواندن و نوشتن را از همان جا فرا گرفته است. او در مجالس درس علما و بزرگان زمان خود شرکت می‌کرد و برای کسب درآمد به کارهای سخت و طاقت فرسا می‌پرداخت. خانه حافظ در محله شیادان شیراز بود.
این شاعر بزرگ در دوران جوانی بر تمام علوم مذهبی و ادبی مسلط شد و در دهه بیست زندگی خود به یکی از مشاهیر علم و ادب سرزمین خود تبدیل شد. جالب است بدانید که او قرآن را به‌طور کامل حفظ بود و به همین خاطر تخلص حافظ را برای او انتخاب کردند. شمس الدین محمدبن بهاءالدین محمد حافظ شیرازی حدود چهل سال در حوزه درس استادان آن زمان از قبیل قوام الدين عبدالله، مولانا بهاء الدين عبدالصمد بحرآبادی، مير سيد شريف علامه گرگانی، مولانا شمس الدين عبدالله و قاضی عضدالدين عيجی شرکت می‌کرد و به همین خاطر به اکثر دانش‌های زمان خود مسلط بود.
حافظ در دوران شاه شیخ ابواسحاق به دربار راه پیدا کرد و شغل دیوانی را برای خود انتخاب کرد. او علاوه بر شاه ابواسحاق، در دربار شاهان دیگری همانند شاه شیخ مبارزالدین، شاه شجاع، شاه منصور و شاه یحیی نیز حضور پیدا کرده بود. حافظ از طریق دیوانی امرار معاش می‌کرد و شاعری شغل اصلی او نبود. جالب است بدانید که بزرگ‌ترین گناه از نظر حافظ، ریاکاری و مردم‌فریبی بود. حافظ در دوران زندگی خود اشعار به‌ویژه غزلیات بسیار زیبا و معنی‌داری سروده است که اکنون نیز پس از گذشت قرن‌ها، بوی تازگی داده و خواندنشان آرامش‌بخش است. دیوان اشعار حافظ شامل غزلیات، قصیده، مثنوی، قطعات و رباعیات می‌شود.
حافظ در دوران جوانی عاشق دختری به نام «شاخه نبات» شد؛ البته برخی بر این عقیده‌اند که نام همسر حافظ «نسرین» بود و او این نام را به‌دلیل شیرین زبانی معشوقه‌اش به او اختصاص داده است. او برای رسیدن به معشوقه‌اش ۴۰ شبانه‌روز را به‌طور مستمر در آرامگاه باباکوی شب زنده‌داری کرد و به دعا پرداخت. سپس، با شاخه نبات ازدواج کرد و حاصل این ازدواج یک فرزند پسر بود. حافظ تنها یک بار ازدواج کرد و پس از مرگ همسرش مجرد ماند. به همین خاطر بسیاری از عارفان و عاشقان، عشق مقدس و واقعی را در حافظ جست‌و‌جو می‌کنند. پسر این شاعر بزرگ نیز در دوران جوانی همراه پدرش عازم هند شد و در راه از دنیا رفت.
در تقویم رسمی ایران، ۲۰ مهر روز بزرگداشت حافظ است و هر ساله در این روز مراسم بزرگداشت حافظ با حضور پژوهشگرانی از سراسر دنیا در محل آرامگاهش در شهر شیراز برگزار می‌شود.
مذهب حافظ
نظرات مختلفی درباره مذهب حافظ وجود دارد که نمی‌توان به‌طور قطع به هیچ‌یک از آن‌ها استناد کرد. به گفته مورخان، مردم فارس در دوره زندگی حافظ سنی مذهب بوده‌اند. از طرفی اولجایتو، پادشاه ایلخانی، یک سال پیش از به دنیا آمدن حافظ مذهب رسمی ایران را شیعه اعلام کرده بود.
بها‌الدین خرمشاهی، حافظ‌شناس، مذهب حافظ را به لحاظ فقهی شافعی و به لحاظ کلامی اشعری معرفی کرده است. به اعتقاد خرمشاهی، حافظ به دلیل نگاه انسان محور و گرایش به تصوف و عرفان هیچ‌وقت درباره مذهب عقاید سفت و سختی نداشته است. به گفته او، حافظ حتی بعضا گرایش‌های شیعی هم داشته است.
سید عبدالرحیم خلخالی، از دیگر حافظ‌پژوهان ایرانی، می‌گوید که مذهب حافظ از روی تحقیقاتی که بر روی زندگی او انجام شده مشخص نشده است. در این رابطه، جامی نیز که در برهه زمانی نزدیک به دوره زندگی حافظ می‌زیست، تعیین مذهب او را غیرممکن دانسته است.
فال حافظ
در فرهنگ ایرانیان، تفال به شعر حافظ سابقه‌ای تاریخی دارد. این احتمال وجود دارد که بعد از درگذشت حافظ شیرازی، فال گرفتن با دیوان اشعار او رونق گرفته است. غزلیات حافظ به‌قدری وسیع و منبسط هستند که هر غزل او را می‌توان به مقصود و با منظورهای مختلف تعبیر کرد.
مهم ترین آثار حافظ شیرازی
دیوان حافظ شامل ۵۰۰ غزل، ۴۲ رباعی و چند قصیده است که آن را در در ۵۰ سال از زندگی خود سروده است؛ یعنی به‌طور متوسط در هر سال تنها ۱۰ غزل سروده است؛ زیرا او در لحظاتی خاص به سرودن اشعار خود می‌پرداخت و تمرکز خود را روی خلق آثاری ناب گذاشته بود که شایسته مقام معشوق باشد. این نکته بسیار قابل‌توجه و تامل‌برانگیز بوده و به همین خاطر دیوان او را به یک کتاب خاص و خواندنی تبدیل کرده است. دیوان حافظ بیش از ۴۰۰ بار به زبان فارسی و زبان‌های دیگر دنیا به چاپ رسیده است. حافظ لقب ماهرترین غزل‌سرای زبان فارسی را نیز با اقتدار از آن خود کرده و تک بیت‌های او بسیار درخشان و تماشایی است.
شاید تعبیر کردن یا قدرت تاویل پذیری را بتوان از مهم‌ترین خصوصیات اشعار حافظ به حساب آورد؛ زیرا هرکس که دیوان حافظ را باز کرده و غزلی از آن می‌خواند، با توجه به شرایط روحی خود برداشت متفاوتی از آن می‌کند؛ به‌گونه‌ای که حافظ آن شعر را فقط برای حال آن لحظه او سروده است. در اشعار حافظ، تناسبات هنری به شکلی ظریف و دقیق رعایت شده‌اند و ایهام و ابهام را به جا و درست به کار برده است. در برخی از اشعار حافظ، زبان طنز نیز به کار گرفته شده است تا ناگفته‌ها به کمک زبان طنز بیان شود. در ادامه به برخی از اشعار حافظ در رابطه با موضوعات مختلف اشاره خواهیم کرد:
شعر حافظ درباره خدا
در خرابات مغان نور خدا می بینم
این عجب بین که چه نوری ز کجا می بینم
جلوه بر من مفروش ای ملک الحاج که تو
خانه می بینی و من خانه خدا می بینم
خواهم از زلف بتان نافه گشایی کردن
فکر دور است همانا که خطا می بینم
سوز دل اشک روان آه سحر ناله شب
این همه از نظر لطف شما می بینم
هر دم از روی تو نقشی زندم راه خیال
با که گویم که در این پرده چه ها می بینم
کس ندیده ست ز مشک ختن و نافه چین
آنچه من هر سحر از باد صبا می بینم
دوستان عیب نظر بازی حافظ مکنید
که من او را ز محبان شما می بینم
اشارات قرآنی در شعر حافظ
ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ
به قرآنی که اندر سینه داری
صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ
هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم
عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ
قرآن زبر بخوانی با چارده روایت
شعر حافظ درباره عشق
دیدی ای دل که غم عشق دگربار چه کرد
چون بشد دلبر و با یار وفادار چه کرد
آه از آن نرگس جادو که چه بازی انگیخت
آه از آن مست که با مردم هشیار چه کرد
اشک من رنگ شفق یافت ز بی مهری یار
طالع بی شفقت بین که در این کار چه کرد
برقی از منزل لیلی بدرخشید سحر
وه که با خرمن مجنون دل افگار چه کرد
ساقیا جام می ام ده که نگارنده غیب
نیست معلوم که در پرده اسرار چه کرد
آن که پرنقش زد این دایره مینایی
کس ندانست که در گردش پرگار چه کرد
فکر عشق آتش غم در دل حافظ زد و سوخت
یار دیرینه ببینید که با یار چه کرد
حافظ امروزه شهرتی جهانی دارد. در سراسر دنیا بیوگرافی حافظ شیرازی و دیوان اشعار او مورد بررسی، ترجمه و استقبال علاقه‌مندان قرار گرفته است. اگر شما نیز از طرفداران آثار ادبی حافظ هستید و در جشن‌هایی چون شب یلدا فال حافظ می‌گیرید، خاطرات و نظرات خود را با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
سوالات متداول
حافظ شیرازی کیست؟
خواجه شمس الدین محمدبن بهاءالدین محمد حافظ شیرازی، متخلص به حافظ، یکی از محبوب‌ترین شعرای فارسی زبان قرن هشتم هجری قمری است.
حافظ شیرازی اهل کجا بود؟
حافظ شیرازی در سال ۷۲۷ هجری قمری در شهر شیراز متولد شد. محل زندگی او در محله شیادان شیراز بود. او سرانجام در سال ۷۹۲ هجری قمری در شهر شیراز از دنیا رفت.