چگونه کمپانی هند شرقی تبدیل به قدرتمندترین شرکت تجاری جهان شد؟

فکر می‌کنید اپل یا گوگل شرکت‌های قدرتمندی هستند؟ پس به احتمال زیاد هرگز چیزی راجع‌به کمپانی هند شرقی (East India Company) نشنیده‌اید. هند شرقی، شرکتی سودآور و بسیار توانمند بود که زمانی بر – تقریبا – تمامی شبه‌قاره‌ی هندوستان فرمان می‌راند. در بین سال‌های ۱۶۰۰ و ۱۸۷۴ قدرتمندترین شرکتی که جهان تا آن زمان به خود دیده بود پایه‌گذاری شد؛ این شرکت، ارتش و قلمروی خود را داشت و تقریبا کل تجارت محصولی خاص را که اکنون تصور می‌شود اصالتی بریتانیایی دارد، در اختیار گرفته بود: چای.

شبه‌قاره‌ی هندوستان در سال‌های ابتدایی قرن هفدهم با نام «هند شرقی» شناخته می‌شد و محل تولید و پرورش انواع ادویه‌ها، پارچه‌ها و محصولات لوکسی بود که خریداران اصلی آن‌ها، اروپایی‌های ثروتمند بودند. آن‌ها هندوستان را سرزمین ظرفیت‌های ظاهرا بی‌پایان تصور می‌کردند. اسپانیا و پرتغال، با اتکا به توانمندی‌های دریانوردی خود، انحصار در تجارت با شرق دور را از آن خود کرده بودند. بریتانیا نیز در پی سهمی از تجارت با شرق بود و پس از آن که کشتی‌های ناوگان شکست‌خورده‌ی آرمادای اسپانیایی را در سال ۱۵۸۸ به تصرف خود درآورد، راه خود را برای تبدیل‌شدن به یک قدرت برتر در عرصه‌ی تجارت دریایی و دریانوردی هموار دید.

_{تابلوی نقاشی از یکی از مسئولان شرکت بریتانیایی هند شرقی در حال فیل‌سواری در سال‌های پایانی قرن هجدهم}

در سال‌های ۱۶۰۰، گروهی از بازرگانان انگلیسی از ملکه الیزابت اول درخواست یک منشور سلطنتی کردند تا بتوانند در ازای انحصار در تجارت، به‌نمایندگی از ملکه به هند شرقی سفر کنند. بازرگانان انگلیسی در حدود ۷۰ هزار پوند به ارزش آن زمان برای این سرمایه‌گذاری تهیه کردند و به این ترتیب، شرکت هند شرقی متولد شد.

کمپانی هند شرقی با تکیه بر سیستم «تولید» شروع به فعالیت کرد و نمایندگانی را تحت عنوان «کارگزار» از جانب خود تعیین کرد تا دفاتر تجاری راه‌اندازی کنند. کارگزاران این اجازه را داشتند تا خود کالای موردنظر خود را تامین کنند و درباره‌ی آن به مذاکره بپردازند. به‌لطف پیمانی که در سال ۱۶۱۳ با جهانگیر، امپراتور مغول، به امضا رسید، این شرکت اقدام به تاسیس اولین کارخانه‌ی خود در سورات کرد که اکنون، هند غربی نامیده می‌شود. پس از گذشت سال‌ها، شرکت توجه خود را از فلفل و سایر ادویه‌ها به پارچه و ابریشم و در نهایت، چای معطوف کرد و حوزه‌ی تجارت خود را به خلیج فارس، چین و کشورهای دیگر آسیایی گسترش داد.

_{شاه عالم دوم، امپراتور مغول، به رابرت کلایو، رهبر ارتش کمپانی هند شرقی، این اختیار را بخشید تا در بنگال اقدام به جمع‌آوری مالیات کند}

منشور سلطنتی این اختیار را به کمپانی هند شرقی می‌بخشید تا «سرباز اجیر کند». آن‌ها در ابتدا از نیروهای نظامی برای حفاظت از خود و جنگ با رقبا استفاده می‌کردند؛ اما در سال ۱۷۵۷، کمپانی هند شرقی کنترل کل ایالت مغول‌نشین بنگال را به دست آورد. رابرت کلایو که رهبری ارتش ۳۰۰۰ نفره‌ی شرکت را به عهده داشت، حاکم بنگال شد و شروع به جمع‌آوری مالیات و دریافت گمرک کرد و از این مبالغ برای خرید کالاهای هندی و صادرات آن‌ها به انگلستان استفاده کرد. بعدها، شرکت پیروزی خود را توسعه بخشید و هلندی‌ها و فرانسوی‌ها را از شبه‌قاره‌ی هندوستان بیرون راند.

سال‌های متعاقب اقدامات رابرت کلایو، کمپانی هند شرقی بخش‌های دیگر شبه‌قاره را نیز با توسل به زور ضمیمه‌ی خود کرد و با حاکمان مناطقی که یارای پیروزی بر آن‌ها نداشتند، دست دوستی دادند. این شرکت در دوران اوج خود، کمپانی هند شرقی ارتشی متشکل‌از ۲۶۰ هزار سرباز (دو برابر ارتش دائمی بریتانیا) در اختیار داشت و تقریبا نیمی از تجارت بریتانیا را به عهده داشت. در این زمان، شبه‌قاره‌ی هندوستان تحت فرمان سهامداران شرکت هند شرقی بود که هر سال «دولتمردان تاجر» را برمی‌گزیدند تا سیاست‌ها را در قلمروی شرکت اجرا کند.

_{پس از نظارت بر شکست ناوگان دریایی آرمادای اسپانیا، ملکه الیزات اول با صدور یک منشور سلطنتی بازرگانان بریتانیایی را به نمایندگی از تاج‌وتخت بریتانیا مامور به تجارت در هند شرقی کرد}

اما مشکلات مالی و انتشار اخباری مبنی‌بر سوءاستفاده‌ی شرکت از قدرت و اختیاراتش، در نهایت، باعث شد بریتانیا کنترل مستقیم کمپانی را در دست بگیرد. در سال ۱۸۵۸ و پس از آنکه این شرکت رو به افول نهاد، دولت بریتانیا به حاکمیت آن در هندوستان پایان بخشید. سال ۱۸۷۴، این شرکت که تنها نامی از آن باقی مانده بود، از هم پاشید.

آن زمان، کمپانی هند شرقی در امور بسیاری، از گرفتار کردن چین در دام تریاک (تریاک را در هندوستان می‌کاشتند و به‌طور غیرقانونی و تنها در ازای دریافت کالاهای چینی، آن‌ها را به چین صادر می‌کردند) تا تجارت بین‌المللی برده (پس از به اسارت گرفتن برده‌ها در قرن‌های هفدهم و هجدهم، آن‌ها را به مکان‌های دیگر منتقل و از آن‌ها به‌عنوان نیروی کار استفاده می‌کردند)، دخالت داشتند. اقدامات این شرکت اکنون در اثر سرمایه‌داری مدرن رنگ باخته است؛ اما میراث آن همچنان در سرتاسر جهان احساس می‌شود. در ضمن برای مشاهده آخرین نرخ تور هند به قسمت تورهای کجارو مراجعه کنید.