تپه ها و آثار تاریخی مادها در کجای ایران هستند؟

مادها از اقوام ایرانی تبار بودند که حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد در سرزمین‌های شمال غرب ایران ساکن شدند. مادها از تیره آریایی‌ها بودند که با آشور جنگیدند. این جنگ‌ها حدود ۱۰۰ سال به طول انجامیدند و با شکست آشور دولت ماد توانست ۱۲۰ سال فرمانروایی کنند و سرانجام از هخامنشیان شکست خوردند. دولت ماد در طول ۱۲۰ سال فرمانروایی خود آثار تمدنی و معماری بسیاری در شمال غرب ایران از خود برجای گذاشته است. حدود سرزمین ماد مطابق منبع آشور از سوی شمال به گیزل بوندا در کوه‌های قافلان کوه در شمال دشت همدان و از غرب و شمال غرب نیز محدوده‌ی آن از دشت همدان فراتر نمی‌رفت و به کوه‌های زاگرس محدود می‌شد.

به جز در جنوب غربی که مادها تا دره‌های زاگرس را در اختیار داشتند که این مرز در دامنه کوه‌های گرین واقع شده بود و ماد را از الیبی، پادشاهی‌ای در نواحی پیشه کوه به سمت جنوب کرمانشاه، جدا می‌کرد. از سوی جنوب نیز مرز ماد به منطقه ایلامی سیماشکی محدود می‌شد که امروزه با دره خرم‌آباد تطبیق داده می‌شود.

مادها در بنای مدنیت سهم بسیاری داشتند. مادها سبب شدند که پارس‌ها به جای لوح گلی، کاغذ پوستی و قلم برای نوشتن به کار برند و به استعمال ستون‌های فراوان در ساختمان توجه کردند. قانون اخلاقی پارس‌ها در زمان صلح این بود که صمیمانه به کشاورزی می‌پرداختند و در جنگ متهور و بی‌باک بودند. در زمان مادها اعتقاد به اهورا و اهریمن وجود داشت و نهاد خانواده بر اساس پدرسالاری بنیاد شده بود. معماری مادها تحت تاثیر معماری اورارتو بود.

محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی مادها

از مادها آثار و محوطه‌های تاریخی بسیاری برجای مانده است. از مهم‌ترین تپه‌ها و محوطه‌های به جای مانده از مادها می‌توان به تپه هگمتانه، تپه نوشیجان، گودین تپه، تپه زیویه، تپه باباجان، تپه سیلک، گوردخمه‌های مادی مثل فخر یکا در مهاباد، فرهاد و شیرین در کرمانشاه، دا و دختر در فهلیان فارس و شهر مادی اندرکش اشاره کرد.

۱. تپه هگمتانه

شهر هگمتانه پایتخت مادها بود و پس از آن، پایتخت تابستانی هخامنشیان شد. آثار دوره ماد و هخامنشی را نمی‌توان در این منطقه از هم تفکیک کرد، زیرا این دو فرهنگ بسیار مشابه هم هستند. مورخان بسیاری در مورد هگمتانه نوشته‌اند. قدیمی‌ترین مورخی در این زمینه نوشته است هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی سده پنجم قبل از میلاد است که بر اساس آن دیاکس نخستین شاه مادها دستور داد که کاخی بزرگ برای وی بسازند و بر گرد آن هفت حصار برپا کنند. حصارهای هفتگانه به طبقه‌های ممتاز اجتماعی تعلق داشت و هریک به رنگ یکی از اجرام فلکی، به ترتیب سفید، سیاه، ارغوانی، نیلگون و نارنجی بود. کنگره‌های هر دو باروی داخلی آن نیز با ورقه‌های سیمین و زرین پوشانده شده بود. این باروها برای مراقبت از کاخ و گنجینه فرمانروا به کار می‌رفت و مردم عادی باید خانه‌های خود را بیرون از دیوارها می‌ساختند. جستجو برای یافتن شهر مادها از سال‌ها پیش آغاز شده اما کشفیات اخیر بیشتر مربوط به مناطق آبا در دوره اشکانیان بوده است. با وجود نوشته‌های مورخین و اشاره اکثر آن‌ها به بناهای عظیم مادها در هگمتانه، در حال حاضر، هنوز محوطه مادی در این تپه کشف نشده و تنها دلیل مادی بودن آن، آثار مکتوب مورخین ذکر شده است.

۲. تپه نوشیجان

تپه نوشیجان از معروف‌ترین محوطه‌های تاریخی مادی است. در این تپه در گذشته ارگی وجود داشته که امروز بقایای آن برجای مانده است. این ارگ در ده کیلومتری شمال ملایر قرار گرفته است. بررسی‌های باستان‌شناسی نشان داده که از دوره های ماد، هخامنشی و اشکانی در این منطقه آثاری برجای مانده است. زندگی در دوره ماد، در نیمه دوم قرن هشتم قبل از میلاد تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد از بقیه دوران‌ها شاخص‌تر بوده است. آثار معماری مادی در این منطقه شامل بنای موسوم به اولین آتشکده، تالار ستون‌دار، آپادانا، معبد مرکزی، اتاق‌ها، انبارها، تونل و حصار می‌شود.

طاق‌های هلالی و پوشش سقف به‌صورت گهواره‌ای، استفاده از مقرنس در تزیین بنا و وجود تالار ستون‌دار جزی اولین نمونه‌های مشابه در فلات ایران است. وجود تکه‌های متفاوت نقره، نشان از ظهور کاربرد سکه دارد. گنجینه سیمین نوشیجان را در زیر یک آجر کار گذاشته بود و این روش مخفی کردن گنجینه نشان از یک حمله غیرمنتظره به تپه دارد. گنجینه نوشیجان تشکیل شده از ۲۰۰ قطعه نقره‌ای بود که اشیایی مثل مهره حلقه و گوشواره با آن‌ها ساخته بودند. مهره‌های نقره‌ای شبیه اشیای مکشوفه در زیویه و مارلیک هستند و مهره‌های خاص مارپیچی نوشیجان نیز شبیه اشیای هزاره دوم و سوم تپه حصار است. اولین آتشکده محصور در فضای بسته که تاکنون کشف شده، در این تپه مشاهده شده که در جبهه جنوبی محراب و آتشدان داشته است. بعدها تالار ستون‌دار را بر روی آن ساخته‌اند و آتشکده دیگری را به جای آن ساخته‌اند. معلوم نیست چرا پس از متروک شدن آتشکده دوم آنرا با سنگ لاشه پر کرده‌اند. سنگ‌ها از تونلی بیرون آمده که از زیر تالار آپادانا و آتشکده اولی می‌گذرد. داخل معبد اصلی، پنجره‌های کور دیده می‌شود. مادها این پنجره نماها را از اورارتوییان گرفته و در بنای کعبه زرتشت هخامنشی نیز این پنجره‌ها دیده می‌شوند. در برخی اتاق‌های انبار سقف را با خشت به‌صورت هلالی و ضربی ساخته‌اند. چنین سقف‌هایی در این دوره تاریخی بسیار جالب بوده‌اند.

۳. گودین تپه

گودین تپه در شهر کنگاور کرمانشاه قرار دارد. این تپه در سال ۱۹۶۱ کشف و در دهه ۷۰میلادی توسط آمریکایی‌ها مورد کاوش قرار گرفت. اهمیت این تپه تاریخی به خاطر تسلط محل بر تجارت سنگ‌های لاجورد بین بدخشان در افغانستان و دشتهای میانرودان بود. این تپه به پنج لایه تقسیم شده است که کاوش‌ها بر لایه دوم آن تا لایه پنجم تمرکز دارند. سابقه استقرار این مکان به بیش از ۵۰۰۰ سال ق.م می‌رسد. در این مکان، یک قلعه اشرافی بزرگ از مادها وجود داشته است که بر گرد آن، برج‌ها و دیوارهایی با شکاف‌هایی برای تیراندازی قرار گرفته‌اند.

۴. تپه زیویه

تپه زیویه قلعه‌ای از زمان مادها را دل خود جای داده است. این قلعه روی کوهی نسبتا مرتفع در ۵۵ کیلومتری جنوب شرق شهر سقز قرار دارد. این دژ در زمان مادها و مانایی‌ها در حدود ۷۰۰ ق.م ساخته شده و از نظر معماری و آثار هنری یکی از مکان‌های منحصر به فرد این دوره است. این قلعه شامل سالن‌ها، حیاط‌، اتاق‌های متعدد، تالار ستون‌دار، انبار قلعه، ورودی اصلی و پلکان سنگی است. مهم‌ترین اشیای به دست آمده از این منطقه سر عقاب طلایی و گردن‌بندهای طلایی است.

قلعه زیویه حفاظی با دیواره‌های سنگی طبیعی و خشت‌های گلی دارد. درون حیاط قلعه چاه آبی قرار دارد که آب باران به آنجا هدایت می‌شود. ساخت این قلعه به سال ۶۵۰ ق.م برمی‌گردد و آتش قلعه را از بین برده است. گنجینه زویه در سال ۱۳۲۵ توسط یک پسربچه چوپان کشف شد و در بین مردم روستا تقسیم شد. آندره گدار مقداری از آن را خریداری کرد و در اختیار موزه ایران باستان قرار داد و قسمتی از آن نیز سر از موزه‌های غرب درآورد. سارگن در کتیبه خود از آتش گرفتن این شهر یاد می‌کند.

سفال‌های کشف شده از این منطقه با چرخ ساخته شده‌ و بسیار دقیق هستند و روی بدنه آن‌ها طرح‌هایی کنده شده است. سفال زیویه در مقایسه با دیگر سفال‌های عصر خود، از ظرافت بیشتری برخوردار است. در قبرهای آن تعداد زیادی ریتون کشف شده که به شکل گوزن و مرغابی هستند. ظروف آبخوری کشف شده از این مکان، به رنگ سفال قرمز هستند و یک نمونه از آن‌ها به شکل کفش است. در میان آثار زیویه اشیای تزیینی طلایی به وفور دیده می‌شود که هرکدام ارزش هنری خاصی دارند. زیورآلات زنانه بسیاری نیز از این محوطه تاریخی و باستانی به دست آمده که از اهمیت بسیاری برخوردارند.

۵. تپه باباجان

تپه باباجان از دیگر محوطه‌های تاریخی مادی است. این تپه در نورآباد  لرستان قرار گرفته و اولین بار از سال ۱۳۶۳ توسط خانم کلرگاف مید حفاری شد. باباجان از یک تپه مرکزی و تپه‌های جانبی تشکیل شده که فقط تپه مرکزی آن حفاری شده است. در این تپه سه طبقه مربوط به ربع اول هزاره قبل از میلاد کشف شده است. در طبقه سوم پی خانه‌ها از سنگ و دیوارها خشتی بودند. سقف خانه ها از چوب ساخته شده و خانه های طبقه دوم نیز به همین صورت بود، ولی ابعاد آن بسیار بزرگتر است. کف اتاق‌ها سنگ‌فرش است. معماری طبقه اول باباجان همانند طبقه چهار تپه حسنلو است. از آنجا که قطر دیوارها در حدود ۲ متر است می‌توان حدس زد خانه‌ها دو طبقه بوده‌اند. در حقیقت طبقه یک باباجان نشان‌دهنده انتقال سبک معماری حسنلو  به سمت فارس است. در تپه شرقی اتاقی منقوش کشف شده است. ستون‌های این اتاق چوبی با پایه ستون سنگی هستند و دیوارها دارای رنگ بوده‌اند. پایه ستون‌ها قرمز شده و در بالای دیوارها پنجره‌های کاذب ساخته بودند. در این اتاق در حدود دویست آجر منقوش کشف شده است که ظاهرا به یک کتیبه تزیینی تعلق داشته‌اند.

۶. تپه سیلک

محوطه باستانی سیلک نیز یکی از محوطه‌های مربوط به تمدن مادها است. در اطراف این تپه دو گورستان هست که قدمتی ۷۰۰۰ ساله دارند. اما در دوره‌های بعد از جمله در دوره ماد نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند. نحوه خاکسپاری در این گورستان‌ها در دوره ماد با دوره‌های دیگر متفاوت است و نشان از ظهور فرهنگ جدیدی دارد. آن‌ها ابتدا گودال را حفر کرده و جسد را در آن قرار می‌دادند و سپس روی آن خاک می ریختند تا مانند سقفی شیروانی از سطح زمین بالاتر بیاید و روی تپه خاکی را سنگ می‌گذاشتند. در آن زمان طلا هنوز شناخته نشده بود. سفال مادی این دوره شبیه سفال‌های نوشیجان و گودین بود. ظروف به دست آمده از این تپه تاریخی طرح‌های متنوعی دارد و مشابه آن رد شمال غرب ایران دیده شده است. در هزاره اول قبل از میلاد این نوع سفال در همه فلات ایران رایج بود. در دیوارهای این دژ میان خشت‌های گلی از سنگ لاشه استفاده شده است که نمونه مشابه آن را در تاریخ های قدیمی‌تر در فلات ایران نمی‌توان دید.

گوردخمه‌های مادی

گوردخمه‌ها، از دیگر آثار برجای مانده از تمدن مادها هستند که معماری صخره‌ای و فضایی هستند. گوردخمه با دخمه تفاوت دارد. دخمه‌ها برج های خاموشی هستند که بر فراز بلندی ساخته شده‌اند و فرد متوفی را در آن می‌گذارند تا تغذیه پرندگان و حیوانات شود. اما گوردخمه‌ها کارکردی شبیه استودان داشته‌ و محلی برای جمع‌آوری استخوان متوفیان بوده‌اند. بنابراین گوردخمه‌ها در اصل، آرامگاه‌هایی بوده‌اند که در دل کوه و صخره کنده می‌شدند و شکل اتاقی داشتند که یک یا چند قبر در داخل آن‌ها تعبیه می‌شد.

۱. گوردخمه فخر یکا

 گوردخمه فخر یکا در نزدیکی شهر مهاباد قرار دارد و در دل صخره‌ای کنده شده است. ورودی این گوردخمه با دو ستون تزیین شده و درون مقبره سکوهایی برای گذاشتن نذورات و تعدادی قبر موجود است. بنای گوردخمه به فراتیس پدر دیاکو نسبت داده شده است. اضلاع داخل دخمه کاملا سنگی هستند و با دقت بسیاری زوایای قائمه دارند. ساکنان این محل دخمه مزبور را محل زندگی فرهاد کوهکن می‌دانند. یک سالن به اندازه ایوان این دخمه درون مقبره قرار دارد که با دو پله از ایوان جدا شده است. درون اتاق اصلی گوردخمه سه قبر دارد. قبر وسط موازی ایوان و دو قبر کناری عمود بر ایوان کنده شده است. هر یک از این سه قبر پنجاه سانتی‌متر از سطح مقبره پایین‌‌‌‌‌تر هستند.

۲. گوردخمه فرهاد و شیرین

گوردخمه شیرین و فرهاد در شمال شهر صحنه قرار دارد. ابعاد این گوردخمه ۱۴ در ۱۱ متر است. در جلوی آن ایوانی به عرض دو متر قرار گرفته که  ستون‌هایی از سنگ دارد و از آن فقط پایه ستون‌ها باقی مانده است. در بالای گوردخمه تصویر خورشید بالدار وجود دارد. درون دخمه سکوهایی است که در آن‌ها قبر تعبیه شده و نیز محل‌هایی برای گذاشتن نذورات به چشم می‌خورد. با توجه به شکل تراش سنگ‌ها این گوردخمه به دوره مادها یا هخامنشیان تعلق دارد. گوردخمه دیگری در فاصله صد متری این دخمه با سقف هلالی قرار دارد. درون دخمه اصلی بعد از ایوان ستون‌دار یک دهلیز است که اطراف آن دو طاقچه دارد. پس از آن اتاق اصلی مقبره قرار دارد که یک طبقه پایین‌تر از سطح ورودی حفر شده و در وسط این اتاق یک گودی قرار دارد که محل جسد صاحب مقبره بوده و در اطراف آن دو تابوت مخصوص نزدیکان متوفی درون سنگ تعبیه شده است. سقف اتاق اصلی این گور دخمه شیب‌دار همانند شیروانی کنده شده است. ورودی مقبره رو به جنوب است.

۳. داود دختر

داود دختر در شمال غربی ممسنی و در ارتفاع ۳۰۰ متری یک کوه قرار گرفته است. این گوردخمه دارای دو اتاق است. ورودی آن با دو نیم ستون تزیین شده است. بالای ستون‌ها ۷ آتشدان با معماری هخامنشی روی سنگ حجاری شده‌اند. از این‌رو، این گوردخمه را به هخامنشیان یا مادها نسبت می‌دهند.

۴. گوردخمه برناج

یکی دیگر از گوردخمه‌های مادی گوردخمه برناج است که در ۱۴ کیلومتری شمال غرب بیستون قرار دارد. اطراف این گوردخمه قابی تراشیده شده است. پلان آن مربع شکل است و ارتفاع و اضلاع این دخمه ۹۵ سانتی‌متر است.

۵. گوردخمه دکان داود

گوردخمه دکان داود در سه کیلومتری جنوب شرق سرپل ذهاب قرار دارد و به دوران مادها یا هخامنشیان تعلق دارد. دخمه در دل صخره ستبری کنده شده است و از زمین ارتفاع دارد و دسترسی به داخل آن امکان‌پذیر نیست. در زیر این صخره یک قبرستان معاصر قرار دارد، یعنی از بیش از ۲ هزار سال پیش در این مکان اجساد مردگان با روش‌های مختلف دفن می‌شدند. درون مقبره ۵ طاقچه جهت گذاشتن نذورات و یک گور بیضی شکل قرار دارد. سقف دخمه طاق‌مانند است و در ۸ متری زیر دخمه مردی تمام‌قد و نیم‌رخ بر سنگ حجاری شده است. احتمالا حجاری این پیکره همزمان با ساخت گوردخمه نبوده است. او لباس بلندی بر تن دارد که قسمت‌هایی از صورت او را پوشانده است. او در یک دست برسم دارد و دست دیگر را به نشانه نیایش بالا برده است. ورودی دخمه رو به جنوب است.

گوردخمه های مادی دیگری نیز وجود دارد که از جمله آن‌ها می توان به گوردخمه قیزقاپان، گوردخمه دیره، گوردخمه اسحاق‌وند، گوردخمه کورخ کیج، گوردخمه روانسر، گوردخمه سان رستم، گوردخمه هدر سلماس و...است. آنچه در نوشته بالا گفته شد به منظور شناخت محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی است که از سلسله مادها در ایران برجای مانده است و نشان از اهمیت تمدن این سلسله باستانی در عصر خود دارد. این تپه‌های باستانی در نقاط مختلف ایران پراکنده شده‌اند و بازدید از آن‌ها می‌تواند برای علاقه‌مندان تاریخ باستانی ایران جذاب و قابل توجه باشد.