موزه تخت جمشید، موزه‌ ای در یک کاخ

ساختمان موزه تخت جمشید را شاید بتوان یکی از قدیمی‌ترین بناهایی دانست که در ایران به موزه تبدیل شده؛ ساختمان این موزه کاخ اصلی حرم‌سرای خشایارشا بوده است که یکی از مجموعه کاخ‌های تخت جمشید است و قدمت آن به ۲۵۰۰ سال می‌رسد، این بنا دارای یک تالار اصلی دوازده ستونی، دو تالار جنبی و یک ایوان هشت ستونی است که اینک بازسازی شده است.

موقعیت موزه تخت جمشید را می‌توانید روی نقشه گوگل ببینید:

در سال ۱۳۱۱ شمسی پروفسور هرتسفلد رییس وقت هیئت علمی تخت جمشید، کاخ اصلی حرم‌سرا را بر اساس شواهد و قرائن موجود بازسازی کرد تا محلی باری نگهداری اشیاء یافت شده در تخت جمشید باشد.

کاخ اصلی حرم‌سرا که تالار اصلی موزه را تشکیل می‌دهد شامل تالاری مجلل و ایوانی است که به حیاط منتهی می‌شود. دو جرز ایوان شمالی که در ورودی موزه داخل آن است، از سنگ یک‌پارچه‌ای به ارتفاع ۸.۲۰ و عرض ۱.۲۰ متر و وزن تقریبی ۷۰ تن درست شده است. شالوده‌ها و درگاه‌ها هم از سنگ ساخته شده‌اند و کف آن با ساروج قرمز رنگ مفروش شده است.

۴ درگاه منتهی به تالار اصلی به‌ترتیب مزین به نقوش زیر هستند:

بر درگاه جنوبی تصویر پادشاه نقش شده که به احتمال زیاد مربوط به خشایارشا است، دو نفر از ملازمان با مگس‌پران و حوله او را همراهی می‌کنند. در یک دستِ پادشاه عصای شاهی و در دست دیگرش گل نیلوفر دیده می‌شود که نشانه شاهی محسوب می‌شده است.

درگاه شمالی که به ایوان هشت ستونی و از آنجا حیاط منتهی می‌شود به تصویر خشایارشاه منقوش است که زیر چتر سلطنتی به طرف حیاط گام برمی‌دارد. در این نقش نیز دو نفر وی را همراهی می‌کنند که یکی حامل چتر و دیگری حامل مگس‌پران و حوله است.

بر درگاه غربی، پهلوانی که احتمالاً پادشاه است در حال فرو کردن خنجری در شکم شیری غران دیده می‌شود و بر درگاه شرقی همان فرد در حال کشتن جانوری است که ترکیبی است از عقاب و عقرب و شیر. در دو طرف ایوان اتاق‌های نگهبانان قرار داشته است که درگاه‌های آن را با نقوش سربازان آذین کرده‌اند، این قسمت  اکنون تبدیل به دفتر موزه و فروشگاه سوغاتی شده است.

چند نقش بر دیوارهای ایوان و تالار حرم‌سرا حکاکی شده که متعلق به دوران ساسانی هستند این نقوش نشان می‌دهند که بنا در دوران ساسانیان نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است، به احتمال زیاد یکی از این نقوش، اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی را نشان می‌دهد.

مجموعه موزه تخت جمشید به سه قسمت پیش از تاریخ، هخامنشی و اسلامی تقسیم شده است.

تالار پیش از تاریخ

در این تالار انواع ظروف و مجسمه‌های سفالی و ابزار سنگی که از تل‌های پیش از تاریخ منطقه و به‌ویژه تل‌های معروف تیموران، باکون، شقاء و نخودی پاسارگاد به دست آمده، نگهداری می‌شوند. این آثار عمدتاً در حد فاصل بین هزاره چهارم تا هزاره اول قبل از میلاد ساخته شده‌اند.

بر دیوار جنوبی این تالار نقش برجسته انسان بالداری است که از روی نقش یکی از کاخ‌های پاسارگاد قالب گیری شده است. در مورد این نقش نظرات متفاوتی وجود دارد، عده‌ای آن را نقش کوروش و بنا به روایتی ذوالقرنین دانسته‌اند و عده‌ای آن را مغی در حال نیایش. اما آنچه همه صاحبنظران در موردش متفق‌القول‌اند ترکیب هنر ایرانی و مصری در این نقش است.

در دیوار شرقی همین تالار، قالب گچی کتیبه کرتیر، روحانی زرتشتی و بانفوذ دوران ساسانی نصب شده که به خط پهلوی ساسانی است و اصل آن در کوهستان‌های سرمشهد کازرون موجود است. در این کتیبه کرتیر از خدمات و کارهایی که انجام داده سخن می‌گوید.

تالار هخامنشی

در این قسمت از موزه که تالار اصلی کاخ حرم‌سرا را تشکیل می‌دهد و مهمترین قسمت موزه محسوب می‌شود اشیا، ابزار و آثاری که در حین خاک‌برداری از صفه  تل تخت جمشید به دست آمده‌، نگهداری می‌شوند.

گرچه بسیار از اشیای به دست آمده از تخت جمشید در حال حاضر در موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شوند اما همین آثار به جا مانده نیز می‌تواند جلوه‌هایی از هنر و تمدن باشکوه دوران هخامنشی را به رخ بکشد، مضافاً اینکه از آنجایی که ساختمان این موزه بازسازی شدۀ یکی از بناهای عصر هخامنشی است، بازدید آن خالی از لطف نخواهد بود.

بعضی از اشیایی که در ویترین‌های این قسمت نگهداری می‌شوند عبارت‌اند از مهره‌های دوره هخامنشی، (در سال ۱۳۳۷ هشت مهره چشم ساده به رنگ‌های زرد، سیاه، قهوه‌ای روشن و قهوه‌ای تیره در اندازه‌های مختلف در تخت‌جمشید به دست آمده‌اند) لوحه‌های گلی به خط میخی، چشم و گوش گاو از سنگ، پنجه و سر شیر از سنگ لاجورد، مگس‌پران، خنجر، شمشیر، دهنه اسب، سرنیزه و پیکان و قرقره از فلز و ظروف بسیار ظریف سنگی شامل: بشقاب، سینی، لیوان، گلدان، هاون و.. که بر بدنه بعضی از آن‌ها اندام حیواناتی چون گاو و اردک حجاری شده است.

از اشیای دیگری که در تالار جلب توجه می‌کنند می‌توان به قطعاتی از پرده‌های سوخته تخت جمشید، گل‌میخ‌های زرین و همچنین دوسنگ نبشته از خشایارشا که یکی به کتیبه حرم خشایارشا معروف است و در حقیقت سنگ پی بنای حرم‌سرا است و ترجمه آن نیز به دو زبان فارسی و انگلیسی در محل نصب شده و دیگری کتیبه‌ای به همان شکل و اندازه از خشایارشا که در آن از خصوصیات خویش سخن گفته است، اشاره کرد.

تعدادی از اشیا هم خارج از ویترین نگهداری می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان از پیکره شکسته سنگی دو گاو، مجسمه نیمه‌ تمام سگ، ته ستون، پنجه عقاب، جای پاشنه در، نیمه صورت یک شاهزاده هخامنشی، شیپور مفرغی و مجمر (آتشدان) فلزی نام برد.

تالار اسلامی

ظروف و اشیایی که در طول حفاری شهر باستانی استخر به دست آمده‌اند و اکثراً مربوط به دوره اسلامی است در این تالار نگهدای می‌شوند. ظروف سفالی لعابدار مزین به خط کوفی با رنگ‌های بدیع، مربوط به قرون سوم تا سیزدهم هجری و کوزه‌های سفالی بدون لعاب که نقوش برجسته سطح آن‌ها را پوشانیده است بیش از بقیه جلب توجه می‌کنند.

انواع ظروف فلزی و دو لنگه در چوبی با خط کوفی، از دوران صفویه و همچنین ظروف شیشه‌ای و عطردان‌های بسیار ظریف ساخته شده از شیشه‌های رنگی نیز به این تالار جلوه‌ای خاص بخشیده است.