صنایع دستی چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش دوم)

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در بخش اول صنایع چوبی کهن منطقه کرمانشاه، مقدمه‌ای از تاریخچه و ابزار کار این هنر قدیمی گفتیم و چند مورد از آن‌ها را معرفی کردیم. در بخش دوم این مقاله، با نمونه‌هایی دیگر از صنایع دستی چوبی کهن منطقه کرمانشاه آشنا خواهید شد.

چاکل

چاکل نوعی قفل چوبی است که اهل فن و افراد با تجربه با سلیقه‌ای خاص و ظرافت، با استفاده از چوب‌های محلی از جمله ارجن، بلوط و آلبالوی وحشی آن را می‌سازند. ابتدا چوبی که به‌شکل حرف Y باشد انتخاب و سپس هنرمند با ابزار ابتدایی مانند تیشه، مغار و... کنده‌کاری‌های زیبایی روی آن حک می‌کند. یک طرف از قسمت حرف Y تیز و طرف دیگر برآمدگی خاصی را با ظرافت روی آن ایجاد می‌کنند. ته Y نیز به‌اندازه یک دسته است که کنده‌کاری‌های ظریفی روی آن ایجاد می‌شود. انواع مختلفی از چاکل ساخته می‌شود؛ از جمله ساده و نقش‌دار. این صنعت چوبی که کاربرد آن به‌عنوان قفل در بستن بار است، سابقه‌ی بیش از ۴۰۰۰ سال دارد.

خونه‌ی

خونه‌ی از صنایع دستی چوبی اصیل سنتی و محلی است که صنعتگران با استفاده از قطعه چوبی تخت و پهن از توت یا گردو، ابزار کار اره، تیشه و مغار، به کمک دست و با ظرافت تمام آن را درست می‌کنند. از این وسیله‌ی چوبی برای پهن کردن اولیه‌ی نان استفاده می‌کنند. به همین منظور با توجه به اهمیت نان برای مردم، و ارتباط دوستی بین زن و شوهر، بنا به سفارش شوهر، هنرمندان روی دسته و اطراف آن کنده‌کاری‌هایی با نقوش سنتی انجام می‌دهند.

شه قل (مُهر چوبی)

شه قل، قطعه چوبی منبت‌کاری شده با اندازه حدود ۵۰ در ۳۰ سانتی‌متر است که روی آن نقش‌های منبت مانند نام پیامبر (ص) و امامان به‌صورت درشت، در قسمت زیر آن به‌وسیله‌ی اسکنه، مغار، اره و... درمی‌آورند و روی آن دسته‌ای برای حمل وصل می‌کنند. کار ساخت آن نیز نیاز به مهارت خاص دارد. معمولا شکل کلی شه قل نیز از خطوط منحنی است. زمانی که خرمن گندم یا جو تمیز می‌شود یا نزدیک پاک شدن است، به‌خاطر اینکه در خرمن جاه که محل عبور افراد مختلف و احشام و... است، خرمن محفوظ بماند و قاطی گندم همسایه‌ها نشود آن را با شه قل مهرگذاری می‌کنند. علاوه بر این کاربرد، شه قل، مهر کردن توسط مباشرین و نمایندگان مالکین برای تقسیم مایه گندم بوده است.

اعتقادات مردم این است که شه قل باعث برکت خرمن می‌شود و مبارک است. به همین دلیل بعد از پاک شدن گندم آن را شه قل می‌کنند. اشکال روی آن بیشتر هندسی است و پس از دین مبین اسلام، صنعتگران بیشتر از خطوط اسلیمی و نام مقدس «محمد»، «علی»، ائمه اطهار علیهم‌السلام و بزرگان دینی استفاده می‌کنند. به این دلیل معمولا نقش‌های منبت روی شه قل «الله»، صلوات یا اسم ائمه اطهار است. این هنر دستی اصیل، از هنرهای چوبی قدیم با سابقه‌ی چند هزار ساله است. در حال حاضر کمتر از آن استفاده می‌شود و جزو هنرهای در حال منسوخ شدن است.

هچولک

هچولک از آثار صنایع دستی قدیمی منطقه است که از چوب درست می‌شود. هچولک با ایجاد کنده‌کاری به‌صورت کنگره و نقش و نگارهایی سنتی روی آن از قطعه چوب چنار، بلوط، توت یا غیره و با استفاده از چاقو، تیشه و اسکنه ساخته می‌شود. هنرمندان صنایع دستی، آن را بیشتر شبیه به پرنده می‌سازند تا شکیل باشد. هچولک برای اتصال دولته دوار در راس هرم سیاه‌چادر عشایر استفاده می‌شود.

طول هچولک ۲۰ سانتی‌متر است. عشایر مناطق گیلانغرب، اسلام آباد و سنجابی از این صنعت چوبی برای سیاه‌چادر خود استفاده می‌کنند. برای هر سیاه‌چادر، حدود ۳۵ تا ۴۵ عدد هچولک استفاده می‌شود. این صنعت چوبیِ کاربردی، از صنایع چوبی کهنی است که سابقه چند هزار ساله دارد.

قندان چوبی

قندان چوبی وسیله‌ای برای شکستن قند بوده که به‌عنوان زیردستی از آن استفاده می‌کردند. قندان چوبی معمولا سه طبقه است که با استفاده از کُنده‌ی چوب توت، کی کو، زالزالک یا بلوط به‌شکل گرد ساخته می‌شود. سپس آن را با روغن حیوانی چرب می‌کنند؛ در معرض نور آفتاب می‌گذارند تا خوش‌رنگ شود و رنگ قهوه‌ای روشن به خود بگیرد. مهم‌ترین هنر این صنعت چوبی در کنده‌کاری‌های ابتدا و انتهای قندان قندشکن است که نقوش هندسی و سنتی روی آن ایجاد می‌شود.

قندان چوبی از هنرهای چوبی کاربردی است. معمولا سه یا چهار دایره بزرگ و کوچک روی قطعه چوبی با ارتفاع ۲۵ و قطر ۳۰ سانتی‌متر ساخته می‌شود. این هنر چوبی قدمت ۳ هزار ساله دارد و با ابزار محلی، اره، تیشه و ابزار خراطی ساخته می‌شود. البته امروزه از ابزارآلات برقی نیز برای ساخت آن بهره می‌گیرند. این صنعت چوبی کهن بیشتر توسط کولی‌های خراط در محله‌ی صابونی کرمانشاه ساخته می‌شود.

شن چوبی

شن چوبی از صنایع دستی کهن کرمانشاه است که بسیار کاربردی بوده و کولی‌های منطقه کرمانشاه با دقت نظری خاصی آن را می‌ساختند. مصالح و مواد مورد استفاده در این صنعت دستی، چوب درختان جنگلی و پوست گاو است. کشاورزان از شن چوبی برای جدا و جمع کردن کاه و گندم استفاده می‌کردند. امروزه به‌دلیل وجود ماشیت آلات کشاورزی، این هنر در حال منسوخ شدن است.

برای ساخت شن چوبی، ابتدا با استفاده از قطعه‌ای چوب بید خودرو دسته‌ی آن را می‌سازند. سپس با چوب ارجن یا توت، دندانه‌های آن در قالب مخصوصی قرار داده می‌شود. (این قالب یک چوب سوراخ‌شده پنجه‌مانند است.) در مرحله بعد ترکه‌های شاخه‌های ارجن را خیس می‌کنند و آن را تحت فشار قرار می‌دهند تا فرم دلخواه را بگیرد؛ یعنی نوک آن‌ها تیز و قسمت انتهایی کمی ضخیم‌تر باشد. پس از اینکه شن چوبی فرم گرفت، با پوست گاو آن را مهار می‌کنند. برای استحکام بیشتر، از دو ردیف نرینه گاو استفاده می‌کنند که به دندانه‌های آن وصل می‌شود. این امر باعث استحکام و دوام بخشیدن به شن چوبی می‌شود. علاوه بر این، مردم محلی نرینه را مظهر برکت و قدرت می‌دانستند.

 کاسه چوبی

آب و هوای کوهستانی و وجود سراب‌ها، برکه‌ها و دره‌های پرآب ارتاعات زاگرس باعث شده که چوب‌های مختلف و جنگل‌های سرسبز در کرمانشاه به وجود آید. این امر باعث شده از چوب‌های مختلف و متنوع به‌شکل‌های گوناگون برای کاسه‌های آبخوری و... استفاده شود. مقاومت چوب در مقابل عوامل طبیعی زیاد نبوده و باعث شده با توجه به مقاومت کم آن، نسبت به سنگ و استخوان زودتر از بین بروند و نمونه‌های قدیمی آن به ما نرسد. با این وجود امروزه می‌توان از کاسه در اندازه‌های مختلف با خراطی و منبت‌کاری‌های متنوع به‌عنوان صنایع دستی ارزشمند کهن نام برد. این هنر صنعت چوبی به دست افراد صاحب‌ذوق مناطق مختلف ساخته می‌شده است. برای ساخت آن از شیوه خراطی استفاده می‌کردند. آنچه امروزه از این هنر به دست ما رسیده است، نقش‌هایی از کاسه‌های چوبی روی آثار حجاری شده‌ی کهن این منطقه است. از دیگر کاربردهای کاسه‌های چوبی بزرگ، استفاده به‌عنوان سطل یا تغار چوبی برای ظرف خمیرگیری بوده است.

کاسه من

کاسه من یا کاسه اوزان، از صنایع دستی کاربردی کهنی است که مانند سایر مناطق ایران، در منطقه کرمانشاه نیز ساخته می‌شده است. دقیق بودن کاسه من برای وزن کردن گندم، جو، آرد، برنج و...، نشان از دقت‌نظر هنرمندان دارد. کنده‌کاری‌های ایجادشده روی لبه و بیرون این کاسه‌ها، الهام‌گرفته از نقوش سنتی است که در جای خود ارزش فرهنگی، آیینی و هنری دارد که قابل بررسی است.

کاسه من را بیشتر از چوب‌های سخت مانند گردو و توت می‌ساختند تا در هنگام استفاده مقاومت بیشتری داشته باشد. هر کاسه سه کیلوگرم ظرفیت داشته است. متاسفانه این صنعت دستی کهن در حال از بین رفتن است.

ناو میرگ (دسته مشک)

ناو میرگ از کارهای خراطی‌شده چوبی است که از آثار کهن و خاص منطقه کرمانشاه به حساب می‌آید. مرد خانه چوب صاف و زیبایی از جنس گردو یا بلوط را تهیه می‌کرده است. سپس نقش‌های هندسی که برگرفته از عشق و دوستی است با دقت و ظرافت تمام روی چوب، به کمک ابزار ابتدایی خراطی و حکاکی ایجاد می‌شده است. آنگاه با استفاده از میله فلزی داغ شده، نقش‌هایی روی آن ایجاد می‌شود. به این وسیله علاقه قلبی خود را به فرد مقابل نشان می‌دادند.

اندازه و طول این کار چوبی به طول و اندازه مشک دارد. اندازه مشک نیز در فصول مختلف با توجه به میزان شیر فرق می‌کند. این هنر چوبی در ملزومات مشک عشایر به کار گرفته می‌شده و جزو هنرهای تزیینی و کاربردی است.

از تاریخچه و قدمت ناو میرگ اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و به‌علت عدم مقاومت آن در مقابل عوامل طبیعی، دوام زیادی نداشته است. اما می‌توان آن را از هنرهای چوبی قدیمی هم‌زمان با استفاده از مشک به حساب آورد.

قفس

ساخت قفس‌های چوبی برای کبک و سایر پرندگان، به‌خصوص در منطقه اورامانات استان کرمانشاه رونق فراوانی داشته است. قفس‌های چوبی با استفاده از چوب درختان چنگل‌های اطراف، نظیر بلوط، ون، گیلاس وحشی، ارجن و... و به کمک ابزار ابتدایی ساخته می‌شده است. قفس از صنایع دستی قدیمی و سنتی ایران است که هنوز در این استان متداول است و فروش نسبتی خوبی دارد.

در روستاهای ارتفاعات زاگرس در استان، به‌خصوص روستای هجیج، صنعتگران بومی قفس‌های زیبایی می‌ساخته‌اند. قفس‌های ساخته شده در کرمانشاه، ویژگی‌هایی داشته که از لحاظ نوع کار و ساخت با سایر نقاط ایران متفاوت است. نحوه ساخت آن بدین صورت است که ابتدا دو تخته چوب انتخاب و سوراخ می‌کردند. سپس چوب‌های نازک ارجن یا گیلاس وحشی را که قبلا در آب خیسانده بودند از میان تخته‌ها عبور داده و مهار می‌کردند.

از این قفس برای نگهداری کبک‌های آوازخوان در منزل استفاده می‌شده است. کاربرد دیگر آن برای شکار بوده است؛ به این صورت که شکارچیان، کیک‌های آوازخوان را داخل قفس گذاشته و به ارتفاعات می‌بردند. کبک داخل قفس شروع به خواندن می‌کند و این باعث می‌شود تا سایر کبک‌های کوهستان دور کبک داخل قفس جمع شوند. سپس شکارچی اقدام به شکار آن‌ها می‌کند.

مصالح و مواد اولیه برای ساخت این قفس کاملا بومی بوده و نیاز به مهارت و تجربه کافی دارد. این هنر-صنعت به‌صورت استاد-شاگردی آموزش داده می‌شده است.

در این بخش از مقاله‌های صنایع دستی کرمانشاه، با انواعی از صنایع دستی کهن چوبی کرمانشاه آشنا شدیم. کجارو مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و انتقادات شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. همچنین اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با کجارو و مخاطبان ما به اشتراک بگذارید.