آیینه دوزی؛ انعکاس نور و آیینه در نقش و پارچه
آیینهدوزی یکی از هنرهای خاص مردم سیستان و بلوچستان است. این هنر حاصل دست زنان هنرمندی است که با وجود محرومیت باز هم عرصهای برای بروز هنر خود مییابند. با کجارو همراه باشید.
هنر آینهکاری و در کل هنرهایی که به عامه مردم اختصاص دارند از آن جهت بسیار صاحب اهمیت هستند که بیواسطهتر و شفافتر، فرهنگ مردم را منتقل میکنند و در مقایسه با معماری، نقاشی و هنرهای سفارشی هنرمند را در ارائه خواستها و درونیاتشان آزادتر گذاشتهاند.
هنر نساجی و بافندگی و بالاخص تزیینات بافتهها در سه تمدن بزرگ شرق یعنی «موهنجودارو»، «هارپا» و «گندهارا» قدمت زیادی دارد. این هنر بعدها به دست هنرمندان مغول به اوج درخشش خودش رسید و تا امروز ادامه پیدا کرده است. منطقه بلوچستان پاکستان از دیرباز مرکز بهترین کارهای سوزندوزی و قلابدوزی و سایر دوختهای دستی است. در میان کلیه صنایع هنری، ریسندگی قدیمیترین و بااهمیتترین هنر پاکستان به حساب میآمده است. طی قرون متمادی حضور سلاطین دهلی و سپس مغولان در شبه قاره، کارهای دستی ابریشمی و کتانی به اوج پیشرفت و ترقی خود رسید.
آینهدوزی روی لباس در سند و بلوچستان بهعنوان یکی از بهترین انواع صنایع دستی محسوب میشود که به نامهای گاج، کارموچ، میتی و بلوچ معروفاند. بهترین پارچههای جاز، دیبا، حریر، اطلس کین خواب، شین باف، شیرین باف بیرامی، شوشتری، تبریزی، گلباقالی و دیگر اقسام پارچه در این سرزمین از زمانهای دور تا به امروز تولید میشود. همچنین صنایع هنری بسیار پیشرفته از قبیل ملیلهدوزی، نقرهدوزی و قلابدوزی از زمان صنعتکاری مغول به ارث رسیده است که از میان آنها میتوان به زردوزی، گلابتون، کرچوب (نوعی آیینهدوزی به روی لباس) سلما ستاره، کشیده کاری و گوتا کاری اشاره کرد. چکنا کاری یک نوع پارچه پشت چرم است که از آینه و کریستال برای تزیین آن استفاده میشود که به ترتیب نیز معروف است.
به نظر میرسد هنر آینهدوزی از ایالت بلوچستان پاکستان به سیستان ما راه پیدا کرده و در آنجا با فرهنگ بومی ما مختلط شده است. این هنر در ایران دوره صفوی به اوج خودش میرسد.
زادگاه اصلی این هنر در ایران، شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان است و کمتر در مناطق دیگر دیده شده است. به آینهدوزی در گویش محلی بلوچستان «ایران سامان» گفته میشود که بین بومیان طرفداران زیادی دارد و کاربرد اصلی آن تزیین مرکب نوعروسان و اتاقها و خانههای مسکونی است و برای تزیین لباس هم کاربرد دارد.
در سیستان و بلوچستان، آینه گاهی در کنار سکهدوزی بر روی لباس زنان یا کلاه مردان دوخته میشود که البته در بین زنان بلوچ دوختن آینه روی یک سطح تیره تماما سیاهرنگ به همراه سوزندوزیها نماد خودشید در دل کویر تشنه است، زیرا در کویر آنچه بیش از هر چیز دیگری خودنمایی میکند، خورشید سوزان و کویر سیاهرنگ است. این نگاه فلسفی به آینه این هنر زیبا را در بین بلوچها به هنری مقدس تبدیل کرده، زیرا بیانگر نگرش و محیط جغرافیایی زیستگاه آنان است.
دوختن آینههای کوچک و پولک با فواصل متفاوت یا یکسان بر روی لباسهای محلی، جلیقه، کمربند و آویزهای دیواری با نخهای الوان، گاهی با ابریشمدوزی، قیطاندوزی و بخیههای تزئینی همراه است. این هنر به سکه دوزی و دکمهدوزی نیز شهرت دارد.
آینهدوزی نهتنها دوختن آینه بر روی پارچه است، بلکه در اصل مواد متنوع، رنگارنگ و درخشان دیگری نظیر پولک و غیره را هم در برمیگیرد. هنرمندان سیستانی همراه آینهدوزی از خرمهره، قیطان، دکمه و منجوق به اشکال مختلف استفاده میکنند.
مقاله مرتبط:
آینهدوزی هنری است بسیار زیبا که اندازههای مختلف آینه را جهت تزئین به روی چرم یا پارچه میدوزند. وسایلی مانند افسار اسب و شتر یا گردنبند بز و میش که رهبری گله را به عهده دارند با آینه صدف و خرمهره تزئین میشود، زیرا در باور عامه مردم، آینه انعکاسدهنده واقعیت است و میتواند هر نگاه بدی را به صاحب آن برگرداند. به لحاظ همین خاصیت ویژه، آینهدوزی در فرهنگ دوختهای سنتی ایران چه روی لباس دوخته شود و چه روی وسایل کاربردی دیگر، جنبه طلسمگونه دارد و جهت رفع بدی از آن وسیله یا شخص یا فضایی است.
ابزار کار و مواد اولیه
آینه با قطر کم و به اشکال مربع یا دایره.
نخ: بهصورت کلافهای کوچک در بازار در دسترس آینهدوزان قرار میگیرد. از یک رشته نخ شش لایه تشکیل شده، این نخها از لحاظ رنگ بسیار متنوع بوده و کار کردن با آنها بسیار ساده است.
نخ ابریشمی: معروفترین نخهای مورد مصرف در بعضی از رشتههای دوختهای سنتی ایران است و بهصورت عمامه و کلاف در بازار موجود است.
سوزن گلدوزی که به نامهای ذیل در بازار ایران یافت میشود:
سوزن کرول: مخصوص گلدوزی است. با سوزن شماره ۹ کرول میتوان نخ دمسه یک لا را دوخت و از شماره (۰) آن برای نخ شش لایه میتوان استفاده کرد.
سوزن چنایل: برای گلدوزی روی پارچههای ضخیم و درشتبافت به کار میرود شماره (۱۴ یا ۱۷)
پارچههای مورد استفاده در آینهدوزی شامل: ترگال، مخمل، ساتن و جیر است.
طریقه دوخت
آینهدوزی به دو شیوه به روی لباس دوخته میشود: زنجیره و دندانموشی؛ اما امروزه آینههای قابدار که در کشور همسایه پاکستان ساخته میشود بهوفور در بازار یافت میشود. دوخت این نوع آینهها جنبه هنری ندارد فقط میتواند در بعضی مواقع برای تزئین برخی از وسایل مانند کوسن، رومیزی، کیف و غیره کاربرد داشته باشد.
از آینهدوزی بر روی لباسهای محلی، جلیقه، کمربند و آویزهای دیواری نیز استفاده میشود. ابتدا آینه را بر روی پارچه و طرح مورد نظر قرار داده و سپس روی آینه از جهتهای مختلف بهوسیله بستهای فراوان به پارچه دوخته میشود، طوری که تقریباً تمام آینه بهوسیله بستها پر میشود و سپس از وسط آینه به کمک نخهای روی آینه و با دوخت دندانموشی بر روی پارچه متصل میشود.
تکنیکهای هنر آینهدوزی
دوختهایی که بهصورت مشترک برای کلیه سوزندوزیهای موجود (اعم از آینهدوزی) مورد استفاده قرار میگیرد عبارتند از:
بخیه، کوک، شلال: موارد فوق در عملکرد به یکگونه است. زدن کوکهای یک اندازه بهصورت فاصلهدار یا متصل به هم. بسته به نوع کاربرد، دوخت زده میشود.
دندانموشی، دوخت جادگمهای، دوخت پتویی: با استفاده از سوزن و نخ از قسمت چپ پارچه شروع به کار میکنیم. سوزن را به طرف روی پارچه حرکت داده و در حالی که نخ را بهصورت حلقه در زیر انگشت دست چپ نگه داشتهایم تک بخیهای عمودی بر سطح پارچه میزنیم و باز بسته به نوع کاربرد با تکرار این دوخت بهصورت فشرده یا باز، دوخت را ادامه میدهیم.
زنجیره: با حلقه کردن نخ به زیر سوزن و زدن تک بخیه به صورتی که بستی حاصل شود زنجیره ایجاد شده البته این دوخت از بالا به پایین زده میشود.
بستدوزی: زدن تک بخیه برای اتصال مهره تزیینی یا نگهداری نخهای فانتزی بهکار میرود.
دیدگاه