صنایع دستی بافتنی کهن؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش سوم)

زهره زرشکیان
زهره زرشکیان سه شنبه، ۶ مهر ۱۳۹۵ ساعت ۱۸:۰۰
صنایع دستی بافتنی کهن؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش سوم)

صنایع دستی بافتنی کرمانشاه تنوع بسیار بالایی دارد که در بخش‌های قبلی با نمونه‌هایی از آن‌ها آشنا شدیم. در این بخش از سری مقالات صنایع دستی کهن کرمانشاه، با چند مورد دیگر از این هنر - صنعت کهن آشنا خواهیم شد. همراه کجارو باشید.

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه با انواع دیگری از صنایع دستی بافتنی کرمانشاه آشنا خواهید شد.

ورک (نوعی طناب کوتاه)

ورک طناب کوتاهی است که با موی بز که مقاومت و استحکام بیشتری دارد بافته می‌شود. معمولا ورک را به‌صورت گرد می‌بافند. از این طناب برای بستن گردن گاو، اسب، الاغ و قاطر به‌عنوان دستگیره‌ای برای گرفتن حیوان استفاده می‌شود. معمولا به قسمت زیرین آن یک، سه یا پنج عدد خرمهره یا سنگ زینتی وصل می‌کنند. برای بستن حیوانات کوچک‌تر نیز به چوب، میخ یا درخت از ورک استفاده می‌شود.

ورک سه پَل است. هر پَل سه تار است که با دست به روش گرزن (گرد) بافته می‌شود. این هنر دستی از طناب‌های باریک و اصیل سنتی عشایر و روستاییان است. ورک در استان کرمانشاه بیش از ۴ هزار سال سابقه دارد. این بافتنی کهن با توجه به وجود بافتنی‌های ماشینی در حال منسوخ شدن است.

جل و گولنگ

جل و گولنگ

جل روپوش حیوانات در سرما و برای حمل بار است که از دست‌بافته‌های قدیمی و اصیل منطقه به حساب می‌آید. این هنر دستی دارای نقش و نگارها و ریشه‌های زیبایی است که در چهار گوشه‌ی آن گولنگ‌هایی از نخ‌های رنگی آویزان می‌کنند. معمولا زنان در اوقات فراقت از کار دامپروری و کشاورزی، این بافتنی سنتی را به‌صورت افقی و با نقش و نگارهای هندسی می‌بافند.

این بافتنی سنتی برای روپوش اسب و مادیان مردان استفاده می‌شود. جل و گولنگ علاوه بر زیبایی، هیبت خاصی نیز به سوار می‌دهد.

جل و گولنگ

نخ‌های رنگی که به آن گولنگ می‌گویند، معمولا برای گردن گوسفندان نیز استفاده می‌شود. نمونه بارز جل و گولنگ، روپوش اسب خسروپرویز (شبدیز) در نقش‌برجسته طاق بستان است. از روی آثار سنگی به‌جای مانده از هزاران سال پیش، می‌توان به قدمت بیش از ۴ هزار ساله‌ی این بافتنی کهن پی برد.

جل در بین مردم عشایر استان کرمانشاه هنوز هم بافته می‌شود و تمام مواد اولیه آن بومی و سنتی است. معمولا جل گاو و الاغ به مراتب ساده‌تر و جل اسب رنگی و بلندتر است و زیبایی بیشتری دارد. این دست‌بافته‌ی سنتی میزان علاقه زن به همسرش را نشان می‌داده است و زنان تلاش می‌کردند دست‌بافته‌های زیباتری بسازند.

تلیس

تلیس

تلیس از بافتنی‌هایی است که با دار عمودی اصیل و قدیمی بافته می‌شود. زنان با مهارت تمام، تلیس را به‌صورت راه راه می‌بافند که ترکیبی از فرش و گلیم است. یعنی قسمت جلوی آن برای اینکه نما و جلوه‌ی بیشتری در خانه عشایر داشته باشد و نیز قسمتی که تماس بیشتری با زمین دارد، به خاطر دوام بیشتر، پرزدار و از نوع فرش است و مابقی به‌صورت گلیم است.

از تلیس برای جای لباس، خوراکی‌های خشک شده، جای قند و چای استفاده می‌شود. درب آن دارای قفل و بند است. برای بافت نقش‌های روی تلیس بیشتر از رنگ‌های قرمز و مشکی استفاده می‌شود. برای تزیین از چهار منگوله در چهار گوشه‌ی آن استفاده می‌کنند. مواد اولیه بافت تلیس موی بز و پشم گوسفند است.

با بررسی این بافتنی کهن، تاریخچه گلیم نقش‌برجسته که در برخی منابع به آن اشاره شده نقض می‌شود. زیرا نوع بافت آن با تلیس ارتباط نزدیک دارد و بافت تلیس بسیار مهم‌تر و ارزشمندتر از گلیم‌فرش بوده است. می‌توان ادعا کرد که تلیس مرحله‌ی تکامل‌یافته ای از گلیم نقش‌برجسته است.

دوار (سیاه چادر)

دوار از بافتنی‌های بسیار قدیمی منطقه کرمانشاه است و یکی از ملزومات خانه عشایر (سیاه‌چادر) به شمار می‌رود. هر لاته دوار به عرض ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر و طول ۷ تا ۱۰ تا ۱۲ متر است. برای هر خانه سیاه‌چادر از ۱۰ تا ۱۲ لاته استفاده می‌شود. این صنعت دستی کهن از بافتنی‌های داری افقی است و زنان آن را به‌طور کامل با موی بز می‌بافند. دوار در مقابل سرما و گرما بسیار مقاوم است.

دوار

با اولین بارش باران روی این خانه مویی، قطرات آب ابتدا به‌صورت پودر ریز و سپس نفوذناپذیر می‌شود. این هنر دستی را زنان می‌بافند و معمولا ۱ یا ۲ یا ۳ نفری در ساعات اوقات فراغت به بافتن آن می‌پردازند. این بافتنی از هنرهای دستی کاملا کاربردی به حساب می‌آید و معمولا یک‌دست و یک‌رنگ مشکی، بدون طرح و نقش است. جلو و عقب دوار سیاه‌چادر کمی فرق دارند، قسمت جلو آن در حدود یک لاته دوار بیشتر از قسمت پشتی دارد و دوارهای قسمت جلو بلندتر از دوارهای قسمت پشت هستند. علاوه بر این، قطعه دوار باریکی به نام «ورمال» نیز که از سایر دوارها باریک‌تر است، برای پوشش جلو سیاه چادر استفاده می‌شود که در شب یا در سرما آن را در جلو سیاه چادر آویزان می‌کنند تا روی چیت‌ها را بپوشاند. هنگام گرما نیز آن را به طرف بالای سیاه چادر میندازند.

 این دست بافته سنتی چون از جنس موی بز است، باعث جلوگیری از ورود حشرات موذی نظیر مار و عقرب به داخل سیاه‌چادر می‌شود. به این جهت افراد داخل آن کمتر مورد تهاجم نیش عقرب و مار قرار می‌گیرند. این خانه عشایری که بیشتر ملزومات داخل آن از موی بز است سابقه چند هزار ساله دارد و خوشبختانه استفاده از آن و بافت آن با وجود چادرهای ماشینی و وارداتی، هنوز در بین عشایر استان کرمانشاه ادامه دارد و می‌توان از این هنر - صنعت دستی به‌عنوان نماد و سمبل صنایع دستی کرمانشاه نام برد.

رفه (نوعی پالان)

رفه

رفه از صنایع دستی بافتنی قدیمی است که از بافته‌های داری افقی به حساب می‌آید. رفه با موی بز و نقش‌های روی آن با پشم بافته می‌شود. این بافتنی شبیه جل و دوار است که پس از بافت آن را بهم می‌دوزند، به‌صورت لوله استوانه‌ای درمی‌آورند و پر از کاه می‌کنند. عرض آن ۲۰ سانتی‌متر و طول آن حدود ۳ متر است. زنان در اوقات فراغت از کار دامپروری و کشاورزی رفه می‌بافند. بعد از بافت کار و دوخت دو لاته آن که به‌صورت حرف یو انگلیسی است، کاه یا لیف خرمایی داخل لاته‌ها می‌گذارند تا باری که روی الاغ می‌گذارند، الاغ را اذیت نکند. همچنین فردی که سوار می‌شود راحت باشد. درحقیقت رفه کار زین الاغ و قاطر را انجام می‌دهد. رفه قاطر کمی تزیینی‌تر از رفه الاغ است. در منطقه عشایری و روستایی استان کرمانشاه، از قدیم الایام تاکنون رفه بافته می‌شود.

رفه

بافت رفه ساده و شبیه دوار و جل است. اما بعضی از زنان خوش‌ذوق طرح‌های زیبایی به‌صورت فی‌البداهه یا با الهام از سایر دست‌بافته‌ها روی آن اجرا می‌کنند. معمولا روی آن را با نقوش هندسی و با استفاده از رنگ‌های گرم تزیین می‌کنند.

هور (کيسه بافته شده دو لنگه)

هور

هور از بافتنی‌های داری عمودی قدیمی استان است که زنان به‌صورت گلیم، در ابعاد ۱۰۰ سانتی‌متر در ۴۰۰ سانتی‌متر آن را می‌بافند. پس از بافت آن را به‌صورت دو لاته بهم می‌دوزند و برای حمل بار بیشتر گندم و جو  روی الاغ یا قاطر استفاده می‌شود. این هنر سنتی بافتنی از صنایع دستی کاملا کاربردی است.

بافت هور با پشم انجام می‌شود اما حاشیه آن از موی بز است. از آنجا که در هر دفعه بارگیری لازم است لبه آن را بدوزند، برای بافت لبه آن از موی بز که استحکام بیشتر دارد استفاده می‌کنند و آن را کمی ضخیم‌تر و محکم‌تر می‌بافند. نقش‌های روی آن بیشتر به‌صورت راه راه سیاه و سفید یا قهوه‌ای و طرح‌های سنتی و اصیل است که بیشتر در کنار یا وسط این بافتنی، طرح‌ها را اجرا می‌کنند. نقش‌های «گامزله گه»، «گیه ویله» و «ناله کو» از نقش‌های معروف روی این بافتنی سنتی و اصیل است. این هنر دستی در حال منسوخ شدن است و کیسه‌های برزنتی و پلاستیکی ماشینی، جای آن را گرفته است. البته در برخی مناطق روستایی و عشایری استان، هنوز هم بافته و استفاده می‌شود.

نمکدان

نمکدان

نمکدان یا جا نمکی از دست‌بافته‌های سنتی اصیل کرمانشاهی با سابقه بیش از سه هزار سال است. این صنعت دستی کاربردی شبیه گلیم، گلیم فرش یا هور توسط زنان بافته می‌شود. اندازه آن از هور کوچک‌تر است؛ در ابعاد حدود ۷۰ در ۵۰ سانتی‌متر. روی آن دسته‌ای نیز برای آویزان کردن و بستن درب آن بافته و نصب می‌شود. معمولا قسمت ته آن پرز دارد، چون آن‌طرف با زمین تماس دارد از پرز استفاده می‌شود تا دیرتر پاره شود. این هنر جنبه‌های تزیینی هم داشته است. درب آن نسبت به قسمت پایین آن کمی باریک‌تر بافته می‌شود تا نمک داخل آن در حمل و نقل به‌راحتی نریزد. نمکدان تا حدودی شبیه تنگ یا کوزه (البته چهار گوشی) است؛ یعنی چهار گوش با گردنی بلند.

نمکدان

نقش و نگارهای نمکدان شبیه سایر بافتنی‌های منطقه است. رنگ، طرح و نقش‌های آن شبیه سایر ملزومات و اثاثیه انتخاب می‌شود؛ یعنی بافتنی‌های سنتی منطقه با هارمونی متوازنی با سایر بافتنی‌های سنتی. قسمت روی آن نقش‌ها و بافته‌هایی مثل فرش و گلیم فرش دارد.

نوعی نمکدان مخصوص چوپانان مناطق زاگرس‌نشین است. آن‌ها ابتدا نمک را با سنگ خرد کرده و سپس نمک را برای گله روی تخته سنگ‌های دامنه‌های کوه  می‌پاشند و گله با زبان سنگ را لیس می‌زند. چوپانان بعد از نمک دادن به احشام، نباید تا چهار ساعت گله را آب دهند؛ زیرا این امر باعث مرگ آن‌ها می‌شود. نمکدان چوپانان کمی کوچک‌تر از نمکدان منزل است و برای نمک دادن گله از آن استفاده می‌شود. نوع دیگر نمکدان که بزرگ‌تر از نمکدان چوپانان است، نمکدان مخصوص منزل است.

این بافتنی سنتی بیشتر در مناطق روستایی اسلام آباد غرب، گیلان غرب و کوزران مطرح است. البته امروزه کمتر بافته می‌شود و نمونه‌های آن زینت‌بخش موزه‌ها شده و کاربرد خود را از دست داده‌اند.

تشی‌ریسی (دوک‌ریسی)

دوک ریس یا تشی ریسی

ساخت تشی و تشی‌ریسی از قدیمی‌ترین صنایع دستی محلی در استان کرمانشاه است. با توجه به وجود پشم مرغوب و مناسب در منطقه و دست‌بافته‌های مختلف و متنوع، تشی‌ریسی از جایگاه ویژه‌ای در استان برخوردار است. زنان، به‌خصوص روستاییان از شهرستان‌های مختلف استان به‌صورت فراگیر، هنر - صنعت تشی‌ریسی را آموزش می‌بینند تا تداوم آن حفظ شود. در تشی‌ریسی پس از ریسیدن، آن را به‌شکل کلاف‌های گرد و بلند دسته‌بندی کرده که برای مصارف بافتنی‌های سنتی مختلف مانند رسن، چیت، دوار و غیره به کار می‌رود. عمل تشی‌ریسی در پشم و مو متداول و مرسوم است. این هنر صنعت ساده و ابتدایی که قدمت بیش از هفت هزار سال دارد را می‌توان به‌عنوان اولین دستگاه پشم‌ریسی در نظر گرفت. بنابراین تشی ابتدایی‌ترین ابزار صنعتی ریسندگی به حساب می‌آید که به‌علت کاربردی بودن آن تا به امروز از رونق مناسبی در بین روستاییان و عشایر برخوردار است. این ابزار و آلات صنعت دستی با استفاده از روش خراطی چوب گرد ساخته می‌شود که سر آن حدود ۵ سانتی‌متر و دسته آن از یک تکه چوب است. در قسمت سر تشی، با استفاده از ابزار تیزی نظیر مغار یا چاقو، شیاری ایجاد می‌شود. ارتفاع دسته آن ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است.

کمچان (جای اثاثیه)

کمچان

کمچان از صنایع دستی کهن و جای اثاثیه منزل است. این صنعت دستی شبیه تلیسی بافته می‌شود؛ البته در اندازه‌ی کوچک‌تر. قسمتی که ارتباط بیشتری با زمین دارد را از نوع پرزدار می‌بافند تا علاوه بر زیبایی، دوام بیشتری نیز داشته باشد و دیرتر فرسوده شود. کمچان شبیه فرش، پرز دارد و پشت آن شبیه گلیم است. به‌طور کلی این هنر ترکیبی از گلیم فرش است و زنان و دختران روستایی آن را می‌بافند.

کمچان

 درب کمچان قفل‌هایی دارد که در هم تنیده می‌شوند و در آخر کلیدی روی آن نصب می‌شود. از انواع نقش‌های روی این بافتنی سنتی می‌توان (اسامی محلی) «نالکه»، «بی ویله»، «برنجلگه» و «گامیزلگه» را نام برد. ابعاد آن حدود ۶۰ × ۵۰ سانتی‌متر است. کمچان از بافتنی‌های داریِ عمودی است که سابقه چند هزار ساله دارد. اما در حال حاضر رونق کمتری دارد و می‌توان گفت در حال منسوخ شدن است.

نانین (جای نان)

نانین هم مانند کمچان، از بافتنی‌های داریِ عمودی است که زنان آن را با پشم می‌بافند. در بافت نانین بیشتر از رنگ‌های قرمز، سبز و سیاه استفاده می‌شود. ابعاد این بافتنی سنتی حدود سه متر در یک متر است که بعد از دوخت یک و نیم در یک متر می‌شود. درب آن شبیه تلیس و کمچان قفل و بند دارد و در آخر کلیدی روی آن نصب می‌شود.

نانین بیشتر برای جای نان استفاده می‌شود و به همین دلیل به آن نانین (جای نان) می‌گویند. این بافتنی سنتی از صنایع دستی کهن است که سابقه بافت بیش از سه هزار سال دارد. به‌علت تغییر نوع زندگی امروز و کالاهای ماشینی، بافت نانین در حال منسوخ شدن است.

جل شال (روپوش اسب)

جل شال

جل شال از بافتنی‌های سنتی قدیم است که به‌صورت دار افقی با استفاده از پشم محلی بافته می‌شود. زنان در اوقات فراغت خود جل شال می‌بافند که شبیه به «موج» است. جل شال پوشش اسب است و دو تکه برای جلو و پشت دارد که در اصطلاح محلی به آن‌ها «ورقو جلوبند» و «پالیو» می‌گویند. جل شال نقوشی شبیه گل‌های رنگارنگ و زیبا دارد. دو گولنگ (رشته نخ دسته شده در حد بیست سانتی‌متر) درشت تا روی ساق پای اسب آویزان است.

این دست بافته برای پوشش اسب در تابستان استفاده می‌شود و روی آن، زین اسب را می‌بندند. جل شال تا به امروز در بین روستاییان مرسوم است. اما روزبه‌روز از تولید آن کاسته می‌شود.

مطالب مرتبط:

دیدگاه