صنایع دستی چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش سوم)

زهره زرشکیان
زهره زرشکیان سه شنبه، ۲۳ شهریور ۱۳۹۵ ساعت ۱۸:۰۰
صنایع دستی چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش سوم)

صنایع دستی چوبی کرمانشاه، قدمتی به‌اندازه زندگی مردم این سرزمین دارد. کرمانشاهیان از دیرباز، ابزاری که برای رفع نیازهای اولیه و روزمره خود احتیاج داشتند را با دقت و ظرافت تمام، به‌صورت دستی تهیه می‌کردند. برای آشنایی با برخی از این ابزار با کجارو همراه شوید.

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه می‌توانید بخش آخر صنایع دستی چوبی را بخوانید.

سه ن گ

«سه ن گ» یا «سِنگ» را می‌توان به‌عنوان ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین صنعت چوبی بشری نام برد. این صنعت دستی معمولا کار سنجاق در دوخت‌های موقت سیاه‌چادر و چیت عشایر را انجام می‌دهد. برای ساخت آن ابتدا چوبی از جنس گیلاس وحشی انتخاب می‌کنند. چوب گیلاس سفت‌وسخت است و استحکام خوبی دارد. سپس آن را به طول ۳۰ سانتی‌متر و قطر انگشت کوچک (یا کمی باریک‌تر) بریده و نوک آن را تیز می‌کنند. برای سیاه‌چادر بزرگان ایل، روی دسته آن را کنده‌کاری‌های زیبایی انجام می‌دهند تا در داخل سیاه‌چادر جلوه زیبایی داشته باشد. «سِنگ» را برای خانه‌های عشایر عادی به‌صورت ساده و بدون نقش می‌سازند. هنر این صنعت دستی به خاطر کنده‌کاری‌های روی دسته آن است که با استفاده از ابزار ابتدایی مانند چاقو و تیشه انجام می‌شود. این صنعت دستی در حال منسوخ شدن است.

چالگ (ظرف کوبیدن کشک)

«چالگ»، چوبی از جنس توت است که روی آن کار منبت زیبایی ایجاد می‌شود. از چالگ برای کوبیدن کشک استفاده می‌کنند. این هنر دستی را با چوب توت به طول حدود ۷۰ سانتی‌متر و قطر ۳۰ سانتی‌متر می‌سازند که روی قسمت بالایی آن نقش‌های بسیار زیبا ایجاد می‌شود. روی قسمت انتهایی آن نیز کنده‌کاری‌های زیبایی با نقوش اساطیری وجود دارد که از طبیعت بکر یا منسوجات سنتی کرمانشاه الهام گرفته شده است. در زمستان که دوغ کم می‌شود، کشک را داخل آن می‌سایند و با آن «دوغ کشک» درست می‌کنند. در مواقعی نیز برای شلتوک‌کوبی (جدا کردن پوست از برنج) استفاده می‌شود. این نوع صنعت دستی در انواع بزرگ و کوچک ساخته می‌شود. در چالگ‌های بزرگ، برای کوبیدن کشک دو زن همکاری می‌کنند.

زمانی که چالگ ترک برمی‌داشته، با استفاده از نرینه گاو آن را بست (بند) می‌زدند. زیرا اعتقاد داشتند نرینه علاوه بر مهار کردن ترک، باعث برکت کشک، دوغ و... می‌شود.

این هنر دستی کار خراطان است. به‌دلیل عدم مقاومت آن در مقابل عوامل طبیعی، از تاریخ ساخت آن اطلاع دقیقی در دسترس نیست؛ اما از هنرهای کاربردی است که با دقت و ظرافت تمام کار می‌شود. این هنر در حال منسوخ شدن است و با توجه به ملزومات برقی زمان حاضر، چالگ کمتر تولید می‌شود.

امروزه به‌دلیل زیبایی این هنر دستی و عدم کاربرد آن با کاربری اصلی، در بسیاری از منازل از آن به‌عنوان گلدان استفاده می‌شود.

دارهیوه (گاوآهن)

دارهیوه لفظ محلی در استان کرمانشاه است. دار همان گاوآهن است و هیوه چوبی است که به گردن گاو می‌بندند و گاو را به آهن وصل می‌کنند که به‌رغم نامش، هیچ نوع فلزی در آن به کار نرفته است. گاوآهن در ابتدا بدون آهن بوده است و با توجه به کنده‌کاری‌های چوبی و فلزی روی آن می‌توان آن را جزو اولین هنر-صنعت‌های چوبی و فلزی نامید. بعدها قطعه‌ای فلزی بر نوک آن نصب شد که به آن گاو سن (گاو آهن) می‌گفتند. فلز اضافه شده به نوک آن باعث می‌شود تا دیرتر کند شود و عمق بیشتری در شخم زدن ایجاد کندو همچنین گیاهان و علف‌های هرز را می‌کَنَد که در کیفیت محصول نهایی تاثیر زیادی دارد.

دارهیوه جزو صنایع دستی این دیار و سایر مناطق است، اما در برخی از آن‌ها کارهای ظریفی روی هیوه انجام می‌دادند که از کنده‌کاری و ظرافت خاصی برخوردار بوده است.

قدمت این صنعت به دورانی که بشر اولیه به کشاورزی روی آورد برمی‌گردد که جزو کارهای چوبی کهن به حساب می‌آید. برای درست کرد آن از قطعه چوبی پهن به عرض ۴۰ سانتی‌متر و به طول ۱/۵ متر از جنس چوب بلوط یا گردو استفاده می‌کنند. سپس با استفاده از روش خراطی و کنده‌کاری با ابزارهای فلزی نظیر تیشه، قلم، مغار و اسکنه، آثار زیبایی روی آن ایجاد می‌شود.

کمچک چوبی (قاشق چوبی)

کمچک قطعه‌ای چوب کنده‌کاری شده از جنس گردو، توت یا ون است که پس از شکل‌گیری به آن ملاقه (کمچک) می‌گویند. برای ساخت آن هنرمندان با دقت تمام و با استفاده از ابزار فلزی، طرح‌ها و کنده‌کاری‌های ظریفی که برگرفته از آیین مردم منطقه است روی دسته و لبه آن، با روش داغ کردن یا استفاده از ابزار دستی ایجاد می‌کنند.

این صنعت دستی چوبی در استان کرمانشاه، بیشتر توسط کولی‌های پیشکسوت در منطقه‌ی صابونی کرمانشاه انجام می‌شود. این صنعت دستی از هنرهای سنتی محلی کهن منطقه است که به‌عنوان کار منبت به حساب می‌آید. کمچک چون کاربردی بوده است، توانسته تا به امروز نیز جایگاه خود را حفظ کند و رونق آن روزبه‌روز بیشتر می‌شود. هنرمندان زیادی از این راه امرار معاش می‌کنند.

کول (ستون آلاچیق)

کول همان ستون خانه‌های تابستانی روستایی در استان کرمانشاه است که به آن کولا نیز می‌گویند و سه ماه دایر است. از کول به‌عنوان ستون کولا استفاده می‌شود. برای ساخت کول ابتدا تنه درخت پاییزه را می‌برند. اعتقاد آن‌ها بر این است که چوب بلوط، ون، گردو و توت که در فصل پاییز آن را بریده‌اند سفت‌تر و مجکم‌تر هستند. در مرحله بعد، استادکار با استفاده از اره، تیشه، و ابزار اسکنه، دو شاخه‌ای از سر آن را تراش داده و آماده منبت‌کاری می‌کند. سپس نقش‌هایی که برگرفته از نقوش گلیم، چیت و... است، با الهام از نقوش سنتی و تجارب ذهنی استادکار روی کول ایجاد می‌شود. در این هنر دستی نیز، از ابزار ابتدایی مانند مغار و اسکنه استفاده می شده است. معمولا برای کول ِ (ستون) کولاهای بزرگان، نقوش زیباتری ایجاد می‌کردند.

در گذشته این هنر بیشتر مورد توجه بود و افراد زیادی از این زمینه امرار معاش می‌کردند. به این ترتیب این هنر بسیار پررونق بوده است. اما امروزه شکل قدیمی کول کولا رونق خود را از دست داده است و این نوع کارها کمتر برای کولا انجام می‌شود. با تغییر نوع کاربری آن، نه‌تنها از کار منبت‌کارها کاسته نشده، بلکه با انجام کار منبت روی ستون داخل مساجد، خانه‌های مجلل، مبل، عصا و غیره، شغل منبت‌کاری هنوز از شغل‌های پررونق است.

تشی (دوک)

تشی از هنرهای اصیل و سنتی صنایع دستی چوبی است که به‌دلیل حجم کار بالای این وسیله، بازار فعال و مناسب دارد. تشی یک نوع دوک دستی ساده است که از دو قطعه چوب درست می‌شود. روی این چوب‌ها معمولا نقش‌های رنگی صورتی و زرد و بعضی مواقع کنده‌کاری‌های ظریفی ایجاد می‌شود.

تشی از دو قطعه چوب خراطی شده؛ قطعه پایینی گرد با قطر ۷ سانتی‌متر است و دسته آن چوب باریکی با شیاری در سر آن به ضخامت حدود یک بند انگشت است. ارتفاع تشی ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر است که صنعتگران با ابزار ابتدایی مانند اسکنه، اره، مغار و... آن را می‌سازند.

از این وسیله‌ی کاربردی برای ریسیدن پشم و مو و تبدیل آن به نخ استفاده می‌شود. از آنجا که نخ برای درست کردن انواع طناب، زیرانداز و سایر ملزومات زندگی ایجاد می‌شود، در اکثر خانه‌های روستایی این صنعت دستی وجود دارد.

امروزه بیشتر کولی‌ها و خراطان محله صابونی کرمانشاه با چوب‌های بلوط، توت و چنار، تشی را می‌سازند. نحوه ساخت آن به این شکل است که ابتدا گردی سر آن را ساخته و معمولا سطح بالایی قطعه مدور را با نوارهای رنگی، رنگ‌آمیزی می‌کنند که در هنگام چرخیدن، رقص مواجی از رنگ ایجاد می‌کند. سپس دسته و ته آن را با مغار باریک‌تر می‌کنند و شیاری در سر آن ایجاد می‌کنند. امروزه از دستگاه‌های برقی نیز برای ساخت تشی استفاده می‌شود.

شانه

ساخت ابزارآلات آرایشی از جمله شانه در طی دوران مختلف از قدیم تا به امروز متداول بوده است. به همین دلیل استفاده از چوب به‌علت دردسترس و ارزان بودن آن – که از ویژگی‌های اصلی صنایع دستی کهن است – مورد توجه بوده است. این امر در خلق این هنر – صنعت تاثیر بسزایی داشته است.

در استان کرمانشاه شانه علاوه بر اینکه از ظرافت خاصی برخوردار بوده است، در ساخت آن از چوب‌هایی استفاده کرده‌اند که دارای رنگ طبیعی باشد. در گذشته در این استان نازک‌کاران چوب زیادی وجود داشته است. برای ساخت شانه ابتدا از چوب توت قطعه‌ی مناسبی انتخاب می‌کنند و بعد از برش در اندازه‌های مختلف، با استفاده از اره‌های درشت، ریز و ریزتر روی آن شیارهایی ایجاد می‌کنند. در کارهای سفارشی و هنری، نقوشی از اشکال هندسی یا نمادین روی دسته آن ایجاد می‌کنند. این نقوض برگرفته از روحیات مردم منطقه است.

این هنر دستی توسط خراطان شهرهای مختلف استان کرمانشاه انجام می‌شده که متاسفانه منسوخ شده است.

شانه‌ی چوبی زنانه دو طرفه و شانه‌‌ی مردانه یک طرفه بوده است. گاهی برای درآوردن شوره سر، نخی از جنش پشم در سمت دندانه‌های ریز آن می‌بستند. این امر باعث می‌شده تمام شوره و چربی مو گرفته شود.

در این بخش از مقاله‌های صنایع دستی کرمانشاه، با بخش آخر صنایع دستی کهن چوبی کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله به معرفی سایر آثار دستی سنتی و کهن این منطقه خواهیم پرداخت. کجارو مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و انتقادات شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. همچنین اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با کجارو به اشتراک بگذارید.

مطالب مرتبط:

دیدگاه