قنات چیست؟
قنات‌ها هزاران سال است که در ایران و سرزمین‌های اطراف آن، آب مورد نیاز برای آبیاری مقرون‌به‌صرفه محصولات کشاورزی و نیز آب آشامیدنی انسان‌ها را تامین می‌کنند.
نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۵/۰۶/۰۳ منتشر شده و در تاریخ ۱۴۰۱/۰۴/۸ توسط پوریا محمدی پیوند به‌روزرسانی شده است.
قنات چیست؟
اگر به‌دنبال پاسخ پرسش «قنات چیست» هستید، باید بدانید که قنات یا کاریز، به معنی کانال و آب‌راه، در واقع ساختاری زیرزمینی است که برای جمع‌آوری آب و هدایت آن به سطح زمین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آسیای غربی و میانه دارای اقلیمی گرم و خشک است و نسبت مساحت خود، آب‌های جاری اندکی دارد؛ به‌همین واسطه، مردمان گذشته دست به ابتکاری زده بودند تا از آب‌های زیرزمینی بهترین استفاده را ببرند. آنان با ذکاوت و نوآوری فوق‌العاده‌ای، از هدایت آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعتی و عمومی بهره می‌بردند.
تعریف قنات
قنات یا کاریز به معنی کانال و آب‌راه است. در واقع قنات‌ها ساختارهای زیرزمینی هستند که برای جمع‌آوری آب و هدایت آن به سطح زمین مورد استفاده قرار می‌گیرند. قنات‌ها در ابتدا در نواحی کوهستانی آسیای مرکزی و منطقه قفقاز معمول بودند. آب به‌دست آمده از این قنات‌ها، برای تامین آب مورد نیاز خانوار و آبیاری محصولات کشاورزی استفاده می‌شد.
ساختار سفره آب های زیرزمینی
عکس از وب‌سایت Britannica
هر قنات متشکل از یک یا چند مجرای زهکشی به ارتفاع یک تا ۱٫۴ متر و قطر ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و نیز دیوارهای مستحکم در کناره‌ها است. چاه‌های تهویه عمودی که به کارگران امکان دسترسی به قنات را می‌داد، به مجرای زهکشی متصل شده و در نهایت به کانال زهکشی منتهی می‌شد. طول مجرای زهکشی ممکن است به چندین کیلومتر نیز برسد. در اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم میلادی، یک جهانگرد فرانسوی-بریتانیایی به نام «ژان چاردین» در جایی چنین نوشته است:
ایرانیان نه‌تنها قادر به موقعیت‌یابی محل دقیق آب بودند، بلکه این توانایی را نیز داشتند که آب را تا فاصله ۶۰ کیلومتری یا گاهی نیز بیشتر انتقال دهند.
اولین لوله های آب زیرزمینی
عکس از وب‌سایت Arian tour
در اوایل هزاره یکم قبل از میلاد، گروه‌ها و قبایل کوچک شروع به مهاجرت به فلات ایران کردند؛ جایی‌که میزان بارش باران در آن، کمتر از محل زندگی سابقشان بود. این قبایل، عادت به کشاورزی داشتند و این‌کار با وجود رودخانه و رودهای زیاد برایشان میسر می‌شد. بنابراین مجبور بودند برای یافتن آب، به جست‌وجوی مکان مناسب بپردازند. در سرزمین‌های فلات ایران، آب و هوا معمولا خشک و طاقت‌فرسا بود و به‌طور کلی میزان بارش باران هم کم و ناکافی بود. بیشترین بارش باران این منطقه، بین ماه‌های اکتبر تا آوریل رخ می‌داد. کشاورزان عهد باستان، تلاش می‌کردند در فصول بارش باران، کانال‌ها و آب‌راه‌هایی حفر کنند؛ اما در تابستان این کانال‌ها خشک می‌شدند. بعدها این کشاورزان متوجه شدند، آب‌های جمع‌شده‌ای که در تونل‌های معادن جریان داشت، خشک نشده است.
کشاورزان با معدن‌چی‌هایی که به‌دنبال فلز مس بودند، معامله‌ای کردند که طی آن از معدن‌چی‌ها خواستند برایشان تونل بسازند. کشاورزان می‌خواستند مطمئن شوند آبی که از نقاط مختلف جمع‌آوری می‌شود و یک رود کوچک تشکیل می‌دهد، برای مصارف کشاورزی و آبیاری آنان کافی خواهد بود یا خیر. کشاورزان ایران باستان، با کمک معدن‌چی‌ها توانستند یک سیستم آبی زیرزمینی برای آبیاری محصولات خود در فصول گرم سال تعبیه کنند. طبق کاوش‌های صورت گرفته، این ابداع در شمال غرب ایران کنونی و در حوالی مرز ترکیه انجام شده است.
ابداع ماهرانه قنات
عکس از وب‌سایت خبرگزاری ایسنا
شیوه ساخت قنات از نسلی به نسل دیگر منتقل شد. ساخت قنات نیازمند درک دقیقی از لایه‌های درون زمین و نیز مهندسی بود. یکی از مهم‌ترین شرایط ایجاد قنات، اندازه‌گیری دقیق زوایای مجرای زهکشی آن بود. اگر این زاویه خیلی تنگ می‌شد، اجازه عبور جریان آب را نمی‌داد و اگر زاویه شیب تند می‌بود، موجب فرسایش و از بین رفتن ساختارهای زیرزمینی قنات می‌شد. به‌طور متوسط، در هر یک متر از مجرای زهکشی سالم، ۰٫۳ تا ۰٫۶ لیتر آب در ثانیه جاری می‌شود.
ابوبکر کرجی، ریاضی‌دان و آب‌شناس ایرانی در سال ۱۰۱۰ میلادی در یکی از کتاب‌های خود، نحوه هدایت آب‌های زیرزمینی را شرح داده است. در این کتاب که «استخراج آب‌های پنهان» نام دارد، جزئیات ساخت و بازسازی قنات، روش‌های کشف آب‌های زیرزمینی و نحوه محاسبه میزان شیب شرح داده شده است. در آن زمان، تعداد قنات‌ها به‌قدری زیاد شده بود که حاکمان منطقه، قوانینی در زمینه استفاده صحیح از آن‌ها وضع کردند. اگرچه ایرانیان باستان، سازندگان اصلی و برتر قنات بودند؛ اما چیزی نگذشت که علم ایجاد این ساختارها به‌دست مردمان آسیای مرکزی، جنوب قفقاز، شبه‌جزیره عربستان و حتی آفریقای شمالی رسید. ساخت قنات بعدها در چین هم مشاهده شد.
قدمت قنات ها
عکس از وب‌سایت TreeHozz
محققان بریتانیایی معتقدند که قدمت ساخت‌وساز قنات به چندین دوره مختلف باز‌می‌گردد. در ابتدا قنات توسط ایرانیان ساخته شد. سپس رومی‌ها با تاثیرپذیری از ابداعات مردم خاورمیانه، یک شبکه آبی مشابه قنات، طی دوران حکومت خود در مصر ساختند.
طبق حدس و گمان‌های باستان‌شناسان ایرانی، قدمت بقایای سیستم آبیاری که در سال ۲۰۱۴ در حوالی سد «سیمره» استان ایلام یافت شده‌اند، به هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح باز‌می‌گردد. اگر اطلاعات به‌دست آمده از این یافته‌ها صحیح باشند، می‌توان به سرچشمه اصلی ساخت قنات پی برد. اگر درستی قدمت بقایای سیستم آبیاری مذکور در سد سیمره تایید شود، نشان می‌دهد که اولین قنات، نه‌تنها در هزاره یکم قبل از میلاد کشف نشده، بلکه دو هزار سال پیش از آن مورد استفاده بشر بوده است.
نظر و دانسته‌های خود را در خصوص قنات و آبراه‌های تاریخی ایران، با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
عکس کاور از وب‌سایت ResearchGate
دیدگاه