ایرباس یا بویینگ؟ ایران با کدام شرکت هواپیماسازی قرارداد می‌بندد؟

تجهیز ناوگان هواپیمایی ایران، یکی از برنامه‌های اصلی کشور پس از تصویب برجام بوده است، به گونه‌ای که منابع خبری مختلف به نقل از تیم برجام می‌گویند که از همان ابتدا و در اکثر مذاکرات بحث خرید هواپیما مطرح بوده است. علت این موضوع علاوه بر اینکه فرسوده بودن بسیار زیاد هواپیماهای موجود در آشیانه‌های کشور است، تصمیم ایران برای تبدیل شدن به فرودگاه اصلی منطقه و قرار گرفتن خطوط هوایی‌اش در زمره‌ی برترین ایرلاین‌هاست.

دکتر عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی به خبرگزاری مهر اعلام کرده که برای تجهیز ناوگان هواپیمایی کشور و تبدیل شدن به قدرت برتر هوایی منطقه و رقابت با سایر رقبا، ایران به ۴۰۰ هواپیمای متوسط و ۱۰۰ هواپیمای کوچک نیاز دارد و هزینه‌ی این خریدها چیزی حدود ۵۰ میلیارد دلار می‌شود. همچنین به گزارش مرکز هوانوردی (CAPA)، ۱۴ شرکت هواپیمایی در ایران وجود دارد، که در مجموع از ظرفیت حمل ۲۲ میلیون مسافر در سال برخوردار هستند. تحریم‌های ایران باعث شده است که به دلیل عدم وجود قطعات لازم، از تعداد هواپیماهای در حال استفاده، ۱۳۰ فروند نیز زمین‌گیر شوند. طبق برآورد سازمان هوانوردی تجاری و غیرنظامی ایران، کشور برای تأمین نیازهای بازار داخلی و با توجه به جمعیت ۸۰ میلیونی‌اش سالانه به حدود ۸۰ تا ۹۰ هواپیمای جدید طی پنج سال آینده و ۵۵۰ هواپیما در طول یک دهه نیاز دارد.

با توجه به این موارد ایران از همان زمان به ثمر رسیدن توافقات به گروه ۱+۵ در سال گذشته به دنبال عقد قرارداد با شرکت‌های نام‌دار این حوزه بوده است. اولین شرکتی که نامش در این میان شنیده شده، شرگت مشهور ایرباس بود. ایرباس یکی از بزرگترین تولیدکنندگان هواپیماهای مسافربری با ۱۰۰ تا ۵۰۰ سرنشین است که محصولاتش در آسمان کشورهایی چون فرانسه، آلمان، انگلیس، اسپانیا، آمریکا، چین، هند، ژاپن و خاور میانه دیده می‌شود.

توافق با ایرباس

در اولین سفر دکتر حسن روحانی، رئیس جمهور ایران به کشور فرانسه و در جلساتی که در کاخ الیزه برگزار شد، صحبت از قرارداد اولیه‌ی شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) با ایرباس مبنی بر خرید ۱۱۸ فروند هواپیما مطرح شد. قرارداد شرکت هما با ایرباس شامل ۴۵ فروند هواپیما از خانواده‌ی ایرباس A۳۲۰ برای پروازهای داخلی و منطقه‌ای، ۴۵ فروند هواپیمای A۳۳۰ برای پروازهای میان‌برد و میان‌برد نزدیک به دوربرد، ۱۶ هواپیمای مدرن A۳۵۰ و ۱۵ هواپیمای پهن‌پیکر و دوربرد قاره‌پیمای A۳۸۰ بود. طی مذاکراتی که با ایرباس انجام شد، قرار شد که ۵-۸ فروند از این هواپیماها تا پایان سال ۲۰۱۶ و بقیه تا سال ۲۰۲۲ به ایران داده شوند. این توافق شامل تأمین هواپیماهای جدید و همکاری‌های جامع هواپیمایی (آموزش خلبانی، تعمیر و نگه‌داری، پشتیبانی خدمات و ...) است. ارزش این قرارداد حدود ۲۷ میلیارد دلار (منابع داخلی این رقم را ۱۰ میلیارد دلار اعلام کرده‌اند) اعلام شده است. با وجود این که این قرارداد با شرکت ایران‌ایر بسته شده، به نظر نمی‌رسد که تمامی این هواپیماها برای شرکت ایران‌ایر باشند. چرا که این شرکت در حال حاضر دارای ۲۶ هواپیمای در حال کار و ۱۹ هواپیمای موجود در انبار است و بعید است که به چنین تعداد بالایی از هواپیما نیاز داشته باشد. به احتمال زیادی تعدادی از این هواپیماها به شرکت‌های آسمان، کیش‌ایر و قشم‌ایر داده خواهند شد.

اما چرا با گذشت ۶ ماه، همچنان این توافق نهایی نشده؟ بزرگترین مشکل بر سر راه تحقق این قرارداد بزرگ، بانک‌ها هستند. چرا که به علت اینکه تعدادی از قطعات این هواپیماها ساخت آمریکا هستند، شرکت ایرباس به تأیید آمریکا برای نهایی شدن این توافق نیاز دارد. با وجود اینکه دولت آمریکا مدام می‌گوید که تحریم‌های اقتصادی برای خرید و فروش هواپیما برداشته شده و با وجود تلاش‌های جان کری، وزیر خارجه‌ی این کشور، باز هم شرکت‌های غربی اعتماد نمی‌کنند و نگران هستند که پس از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا همه چیز به وضع سابق برگردد و آنان به دلیل نقض قوانین آمریکا جریمه شوند.

البته جاستین دوبان، سخنگوی ایرباس در پاسخ به پرسش خبرنگاران گفت که نهایی کردن هر قراردادی طول می‌کشد و این موضوعی عادی است. فاریس برژیه، رئیس شرکت ایرباس نیز در صحبت‌های اخیرش، قرارداد را در حال پیشرفت دانسته و امیدواری خود را مبنی بر بسته شدن قرارداد در سال جاری اعلام کرده است.

توافق با بوئینگ

از همان زمانی که صحبت توافق با ایرباس در رسانه‌ها مطرح بود، زمزمه‌هایی مبنی بر صحبت با شرکت بوئینگ به گوش می‌رسید. اما تا روز سه‌سنبه‌ی هفته‌ی پیش هیچ خبر رسمی‌ای در این مورد اعلام نشده بود. اولین کسی که این خبر را اعلام کرد، عباس آخوندی بود. وی در صحبت‌هایش با خبرگزاری مهر از انجام توافقی با شرکت بوئینگ برای خرید بیش از ۱۰۰ فروند هواپیما خبر داد. وی گفت که جزئیات این خبر هفته‌ی آینده (چهارشنبه‌ی این هفته) اعلام می‌شود. پس از صحبت‌‌های آقای آخوندی، روزنامه‌ی نیویورک تایمز با جان درن، سخنگوی بوئینگ تماس گرفت. درن سخنان آخوندی را تکذیب نکرد و گفت که شرکت آن‌ها به مشتریانش اجازه می‌دهد تا خودشان جزئیات قراردادها را اعلام کنند. وی البته تأکید کرد که شکل‌گیری هر قراردادی منوط به تصویب دولت و کنگره‌ی آمریکاست.

اگر این مبادله اتفاق بیفتد، بزرگترین قرارداد تجاری بین ایران و امریکا پس از سال ۱۳۵۷ رقم خواهد خورد. اما برای تحقق این قرارداد نیز تحریم‌های ایران مبنی بر عدم استفاده از دلار در امور تجاری‌، مشکلاتی ایجاد کرده است. به گزارش وال استریت جورنال، قرارداد بوئینگ شامل هواپیماهای متوسط بوئینگ ۷۳۷ (با ظرفیت ۸۵ تا ۲۱۵ مسافر) و هواپیماهای بزرگ ۷۷۷ (با ظرفیت ۳۱۴ تا ۴۵۱ مسافر) و ۷۸۷ است. ارزش این قرارداد که به مدت یک دهه تحویل و تعمیر هواپیماها را تضمین می‌کند حدود ۱۷ میلیارد دلار است.

پس از اعلام خبر قرارداد شرکت بوئینگ، روز چهارشنبه کنگره‌ی آمریکا سریعاً به آن واکنش نشان داد. با وجود اینکه جان کربی، سخنگوی وزات امور خارجه‌ی آمریکا اعلام کرد که بوئینگ مجوز لازم را برای مذاکره با ایران دارد، باز هم مخالفت‌هایی وجود دارد. کربی گفت: بر اساس توافق هسته‌ای با ایران، فروش هواپیمای تجاری به تهران، به صورت موردی مجاز است. جالب است بدانید که برخی منتقدین آمریکایی می‌گویند که اعلام اخباری همچون قرارداد ایران با شرکت بوئینگ، بازی خبری ایران برای نشان دادن قدرت و حتی تحکیم جایگاه رئیس‌جمهور روحانی است. تعدادی از سازمان‌های آمریکایی نیز که قویاً به دنبال تصویب تحریم‌های بیشتر علیه ایران هستند، قصد دارند بوئینگ و سایر شرکت‌های آمریکایی را به بهانه‌ی نقض قوانین ایالات متحده، از تجارت و تعامل با ایران بازدارند.

این دو شرکت تنها طرف‌های خرید ایران نیستند. شرکت ایتالیایی ATR نیز صحبت‌هایی با ایران جهت عقد قرارداد برای ۲۰ فروند هواپیما داشته، اما جزئیات بیشتری از این صحبت‌ها منتشر نشده است.

کدام شرکت؟

با وجود همه‌ی این صحبت‌ها، ایران در نهایت با کدام کشور قرارداد خواهد بست؟ آیا تمام این خریدها انجام خواهند شد یا به دلیل عهدشکنی دولت‌های اروپایی و آمریکایی ایران دوباره مجبور است به بازار هواپیماهای دست دوم و لیزینگ روی بیاورد؟به گفته‌ی برخی کارشناسان، در حال حاضر بوئینگ نزدیک‌تر به عقد قرارداد با ایران است و علت آن را مواضع سختگیرانه‌تر دولت فرانسه، در مذاکرات هسته‌ای با ایران می‌دانند. از آنجایی که دولت فرانسه دارای ۱۱٪ سهم در سهام شرکت ایرباس است، تأثیر زیادی روی این توافق دارد.

به گفته‌ی روزنامه‌ی دنیای اقتصاد، سه سناریو برای این اعلام خبر قرارداد با دو شرکت بزرگ وجود دارد. اولین سناریو این است که ایران از ابتدا قصد بستن قرارداد با شرکت بوئینگ را داشته، اما برای تحریک این این شرکت ابتدا از ایرباس نام برده است. سناریوی دوم بر این اساس است که از آنجایی که شرکت ایرباس در مورد تعیین تکلیف بندهای مالی قرارداد به ایران هشدار داد و ایران را تهدید به لغو قرارداد کرد، شرکت هما به منظور امتیازگیری بیشتر از ایرباس خبری مبنی بر قرارداد با رقیب اصلی این شرکت را علنی کرد. سناریوی سوم می‌گوید که هدف تنها ایجاد رقابت و سپس بهره‌گیری از آن است، تا هرچه زودتر ناوگان هواپیمایی ایران قوی شود.

به نظر می‌رسد که سناریوی سوم محتمل‌تر باشد یا حداقل ایران قصد داشته باشد همه‌ی تخم‌مرغ‌هایش را در یک سبد قرار ندهد. چرا که در حال حاضر با وجود ادعاهای دولت آمریکا مبنی به برداشته شدن کامل تحریم های مرتبط، این توافق ها بسیار کند پیش می‌روند. اما شرکت‌های تجاری بزرگی چون بوئینگ و ایرباس توانایی قانع‌سازی دولت‌هایشان را نسبت به تسریع این روند دارند، چرا که علاوه بر سود کلانی که نصیب این شرکت‌ها می‌شود، بازار کار عمده‌ای برای مردم این کشور به وجود می‌آید. حجم سفارشات ایران نسبت به توان تولید این شرکت‌ها (برای مثال شرکت بوئینگ سالانه ۷۴۵ هواپیما تولید می‌کند) اصلاً کم نیست. در روز دوم ژوئن، دنیس میلنبرگ، مدیرعامل شرکت بوئینگ صریحاً اعلام کرد که بازاری بزرگ در ایران وجود دارد و آن‌ها نیز مانند ایرباس به دنبال بستن قرارداد با ایران هستند. وی احتمال پیروزی هر کدام از این دو شرکت را ۵۰-۵۰ دانست.

انجام چنین قراردادهای تجاری‌ای علاوه بر اینکه ایران را به معادلات تجاری منطقه بازمی‌گرداند می‌تواند منجر به ترغیب و تشویق سایر شرکت‌های آمریکایی به سرمایه‌گذاری در ایران و عقد قرارداد با شرکت‌های داخلی شود. در حال حاضر بسیاری از شرکت‌های آمریکایی به برداشته شدن تحریم‌ها اعتماد ندارند و این ترس را دارند که پس از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و تغییر رئیس‌جمهور، دوباره وضع به حال عادی برگردد و آنان به علت نقض قوانین کشورشان جریمه شوند. اما اگر شرکت بزرگی چون بوئینگ چنین قراردادی را به راحتی نهایی کند، می‌توانیم شاهد حضور شرکت‌های رده اول دیگر در ایران باشیم.

علاوه بر برخی افراد و سازمان‌ها خارجی، تعدادی از کارشناساتن ایرانی نیز زبان به انتقاد از این توافق‌ها گشوده‌اند. باید به چنین افرادی گفت که در نهایت ایران مجبور به خرید هواپیما از این شرکت‌هاست (اگر نخواهیم با روی آوردن به هواپیماهای دست دوم جان مردم را به خطر بیندازیم). تنها تفاوت قراردادهای مستقیم با خریدهای گذشته این است که دیگر واسطه‌ها نقشی ندارند. تأثیر وجود واسطه‌ها و دلال‌ها در گذشته به شدتی بود که آقای آخوندی می‌گوید:

دست تمام واسطه‌ها و دلال‌ها را قطع کردیم. توافقی که پیش از وزارت من برای خرید ۶ فروند هواپیما صورت گرفته بود، با رقم توافق اخیر برای همان همان تعداد هواپیما، ۵ تا ۷ میلیون دلار تفاوت دارد.

این قراردادها تنها کوشش‌های ایران برای نوسازی ناوگان هوایی نیست. توافق برای توسعه‌ی فرودگاه امام‌ خمینی (ره) تهران با شرکت ADP فرانسه و توافقی برای طراحی و ساخت ترمینال‌های جدید فرودگاه شهید هاشمی‌نژاد مشهد و شهید بهشتی اصفهان، با شرکت ونسی انجام شده است. ایران گام بلند خود را برای بازگشایی دروازه‌هایش به روی جهان با برجام و سپس چنین قراردادهایی برداشته است. حال باید منتظر طرف‌های غربی بود، که چه استراتژی‌ای را پیش می‌گیرند و آیا در این مسیر با ایران همراه می‌شوند؟ آیا ایران تا ۲۰ سال آینده به پرترددترین و باکیفیت‌ترین فرودگاه‌های منطقه تبدیل می‌شوند؟ و آیا بار دیگر نام ایران در کنار نام بهترین ایرلاین‌های جهان قرار می‌گیرد؟