خلیج فارس را بهتر بشناسیم؛ آشنایی با جزیره خارگ

جزیره‌ی خارک یکی از مهم‌ترین جزایر خلیج همیشه فارس است که به‌رغم وسعت کم، دارای اهمیت فراوانی از لحاظ تجاری، اقتصادی، نظامی و تاریخی است. جزیره خارک، تاقدیسی مرجانی به طول و عرض تقریبی هشت در چهار کیلومتر است که از نظر تقسیمات کشوری تابع استان بوشهر است.

نام جزیره

تلفظ نام جزیره و شهر آن به هر دو شکل «خارک» و «خارگ» متداول است. مردم محلی، شهر و جزیره را «خارگ» می‌نامند؛ اما در منابع مکتوب «خارک» به کار رفته است. آثار تاریخی و جغرافیایی سده‌های میانه نیز تلفظ خارک را ضبط کرده‌اند که مشخص نیست آیا گونه درست آن بوده یا محصول تعریب نام خارگ بوده است. در نوشته‌ها و نقشه‌های اروپایی نیز هر دو نام Khark و Kharg به کار می‌روند، اما شکل نخستین بیشتر متداول است.

ویژگی‌های طبیعی جزیره خارک

این جزیره از فسیل‌ها و اندام‌های مرجان‌ها، دوکفه‌ای‌ها و دیگر جانداران دریایی که آمیخته با ذرات ماسه هستند، تشکیل شده و تنها لایه‌ای نازک از سطح جزیره که ضخامتی در حدود بیست سانتی‌متر تا پنج متر و چگالی‌ در حدود ۱٫۵ دارد، دارای سختی بیشتر است. لایه‌های زیرین (که در برش‌های عمودی دیده می‌شوند) از بافتی نرم و رسوبی ساخته شده است که در برابر جریان آب کم دوام هستند. در بسیاری از نواحی خارک، فرسایش آب و باد موجب از بین رفتن لایه‌های زیرین و سقوط و تلاشی لایه‌های مقاوم فوقانی شده است که حامل آثار و نقوش باستانی هستند. این روند فرسایش هم‌اکنون هم در حال تغییر مختصات ناهمواری‌های جزیره است.

در گذشته‌های دور و نزدیک، بسیاری از صخره‌های مرجانی و زیبای خارک برای ساخت‌وسازهای گوناگون به بندرهای گوناگون خلیج فارس همچون گناوه، آبادان و کویت حمل می‌شده است.

جزیره خارک از معدود جزیره‌های خلیج فارس است که آب شیرین فراوان داشته است. آب شیرین جزیره خارک در طول تاریخ علاوه بر گودال‌های طبیعی از طریق حفر ده‌ها چاه آب و رشته‌های قنات و نیز هدایت مصنوعی آب‌های سطحی فراهم‌ شده از بارندگی‌ها به سدهای کوچک و گودال‌های طبیعی جزیره فراهم می‌شده است. در سراسر جزیره بازمانده‌های دایر یا بایر سامانه‌های گردآوری و استحصال آب شیرین به چشم می‌خورد که عبارت‌اند از راه‌آبه‌های کوچک و بزرگ هدایت آب به چاله‌های طبیعی یا دست‌ساخته تا چاه‌هایی که ده‌ها متر در دل سنگ کنده شده و گاه دارای چرخ‌های آبکشی با نیروی گاو و دیگر چارپایان بوده‌اند و نیز کاریزهای کهنسالی که در جابه‌جای جزیره دیده می‌شوند و به‌دلیل بی‌توجهی در حال تخریب و نابودی هستند. برخی از این چاه‌ها همچنان دارای آبی بسیار شیرین هستند که بهره‌برداری چندانی از آن‌ها نمی‌شود. همچنین چاه‌های دیگری نیز در جزیره وجود دارند که مردمان خارک، به مانند دیگر نواحی جنوبی ایران، در انتهای آن‌ها درختان مو را می‌کارند. این درختان بدون نیاز به آبیاری و با استفاده از رطوبت اعماق چاه، هرکدام سالانه تا چند صد کیلو انگور بار می‌دهند.

هر چند که به‌دلیل نبود یا کمبود خاک حاصلخیز در جزیره، زیستگاه گیاهی قابل‌توجهی شکل نگرفته است، اما در سراسر جزیره درختان «لیل/ لور» یا انجیر معابد توانسته‌اند با انطباق خود با ویژگی‌های اقلیمی رشد کنند. این درختان بسیار بزرگ و پرسایه که دارای ریشه‌های هوازی هستند در سراسر جزیره به فراوانی دیده می‌شوند. ریشه‌های این درخت از خاک بیرون آمده و با پیچیدن بر تنه درخت از آن بالا رفته و دگرباره از شاخه‌های آن آویزان شده‌اند. این ریشه‌ها آب و غذای مورد نیاز درخت را به‌جای زمین از باد و هوا دریافت می‌کنند. از همین روی است که اسطوره‌های در پیوند با زمین در میان مردمان جزیره شکل نگرفته و اسطوره‌ها و باورهای در پیوند با آب و باد و دریا در میان آنان بیشتر شکوفا شده است. درخت سدر یا کُنار نیز از دیگر درختان مهم و فراوان جزیره است که به‌دلیل شرایط زیست‌بومی نتوانسته‌اند به بزرگی درختان کنار در دامنه‌های زاگرس بشوند.

حیات وحش خارک بسیار محدود و منحصر به گله‌های کم‌شماری از آهو که روزبه‌روز کمتر می‌شوند و مارهای بزرگ و سمی است که طول آن‌ها به یک تا یک‌ونیم متر می‌رسد. پرندگان مهاجر فراوانی نیز فصل زمستان را در کرانه‌های خارک می‌گذرانند.

اقلیم خارک دربردارنده ویژگی‌های خاص، چشم‌اندازی شگرف و تفاوت‌هایی قابل‌ملاحظه با دیگر نواحی ایران است که اکنون تمام قابلیت‌های آن به پای صنعت نفت از میان رفته است.

جزیره خارک که در ۲۹ درجه و ۱۵ دقیقه و ۲۵ ثانیه عرض شمالی و ۵۰ درجه و ۲۰ دقیقه و ۲۹ ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و در ۴۶ کیلومتری غرب بوشهر واقع شده، در ژرف‌ترین بخش خلیج فارس قرار گرفته است. زمین‌شناسان پیدایش آن را به حدود ۱۴۰۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند.

ارتفاع خارک از سطح دریا، در مرکز ۸۳ متر است و در امتداد طول این جزیره تپه‌های فراوانی در جهت شمال و جنوب به چشم می‌خورد. یکی از ارتفاعات جزیره خارک کوهی معروف به «تخت» است که ۷۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. ارتفاعات مرکزی، این جزیره را به‌شکل یک کشتی بادبانی در آورده و همین ارتفاعات در مقابل بادهای تند شمالی قد علم کرده و سواحل جنوبی را برای پهلو گرفتن کشتی‌ها آرام و مطلوب کرده است.

جمعیت خارک اکنون بیش از ۲۰۰۰۰ نفر است که حدود ۷۰درصد آن‌ها مهاجرانی هستند که به‌دنبال استقرار شرکت ملی نفت، ساکن این جزیره شده‌اند.

شرکت ملی نفت‌کش، شرکت پایانه‌ها و صادرات مواد نفتی و شرکت نفت فلات قاره، شرکت پتروشیمی، فرودگاه، بیمارستان، دانشگاه آزاد اسلامی و… از جمله تأسیسات موجود در جزیره محسوب می‌شوند.

روایت‌های تاریخی از خارک

جزیره‌ی خارک، به روایت یونان، «ایکاریا» خوانده شده و «بلین» مورخ رومی، در قرن اول پیش از میلاد، آن را «آراکیا» و «استرابون»، مورخ یونانی، از خارک به نام «ایکاره» یاد کرده است.

رومن گیرشمن در مورد وجه تسمیه خارک معتقد است که میان لفظ خارک با نام تاریخی «خاکس» و میان لفظ خارکس و لفظ «خواسپس» که نام تاریخی رود کرخه است، رابطه‌یی وجود دارد.

سعید نفیسی می‌نویسد که نام جزیره خارک از کلمه خاراکنه گرفته شده و جزیره خارک امروز جزو همین سرزمین خاراکنه بوده است.

آثار تاریخی جزیره خارک

جزیره خارک یا به‌قول جلال آل احمد «دُر یتیم خلیج فارس» با قدمتی طولانی در درازای تاریخ دارای حیات بوده است. در این جزیره از دورترین ایام به‌ویژه دوران تاریخی پیش از اسلام و دوران اسلامی، آثار تاریخی بسیاری بر جای مانده است که به معرفی مختصر آن‌ها می‌پردازیم.

گور معبدهای پالمیران

در بخشی از کوهستان جزیره‌ی خارک گورهای فراوانی احداث شده است که با توجه به عمق کم و سطح مدور بعضی از این گورها، آن‌ها را به زرتشتیان نسبت می‌دهند. همچنین روی بعضی دیگر از این گورها که دارای مدخل‌های کوتاهی هستند، نقش صلیب دیده می‌شود. این هم نشانگر این است که مسیحیان مرده‌های خود را در آن جا به خاک می‌سپرده‌اند.

آتشکده جزیره خارک

در ضلع شرقی بقعه امامزاده میرمحمد و روی یک بخش کوهستانی خارک زیربنای یک آتشکده مربوط به عصر ساسانیان وجود دارد که به‌طور کامل تخریب شده و اکنون روی این زیر بنا، ساختمان کوچکی جهت تأسیسات زلزله‌نگاری ساخته شده است.

گور دلمن در جزیره خارک

یکی دیگر از آثار مهم تاریخی موجود در جزیره‌ی خارک، دو تخته سنگ بزرگ بر فراز کوهستان جزیره است که به‌صورت ضربی روی هم قرار دارند. «گیرشمن» معتقد است که این اثر یک نمونه از گورهای دلمن بوده و متعلق به هزاره‌ی یکم پیش از میلاد مسیح در حدود سه هزار سال پیش است. اهالی خارک این اثر را «خواهران» نامیده و معتقدند این دو سنگ در واقع دو خواهر بوده‌اند که برای دوری از اجنبی‌ها از خداوند خواستند آن‌ها را به‌صورت سنگ درآورد.

امامزاده میر محمد حنفیه

یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی جزیره‌ی خارک آرامگاهی است که در قسمت جنوب‌غربی جزیره همچون نگینی خودنمایی می‌کند.

بنای این آرامگاه که تاریخ ۷۳۸ ه.ق را بر خود دارد، مربوط به حکمرانی سلسله‌ی سلجوقیان در ایران است. این بنا با دو گنبد هرمی شکل مضرس و گنبد مدور کوچک،‌ زیبایی خاصی را به وجود آورده است. فضای درونی این بقعه با کاشی‌کاری ستاره‌ایی و هشت‌ضلعی تزیین شده است.

بر اساس اعتقادات اکثر محققان و مورخان، این بقعه آرامگاه محمد حنفیه فرزند امیر المومنین علی (ع) است و کتیبه‌ایی نیز بدین مضمون در داخل آرامگاه وجود دارد:

«هذه المشهد امیر المومنین محمد بن امیر المومنین علی (ع) (کتیبه حسین النجاری)

بنا بر اعتقادی، میرمحمد حنفیه فرزند حضرت علی (ع) بر اثر ظلم و ستم بنی امیه و بنی مروان نسبت به خاندان بنی هاشم از مدینه مهاجرت کرده و در راه بصره، در خارک اقامت گزیده و به‌دلیل مسمومیت فوت کرده است. کاشی‌کاری فضای دیوارهای داخلی آرامگاه، اغلب زرین فام و دارای اهمیت فراوانی است. آرامگاه میرمحمد حنفیه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های موجود در جنوب ایران است».

مجموعه آرامگاه میر ممد حنفیه با شماره ۲۲۰۵ توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

قلعه پرتغالی‌ها در شمال شرقی جزیره که توسط «بارون کنیپ هاوزن» در سال ۱۷۴۸ میلادی ساخته شده، از دیگر آثار تاریخی خارک محسوب می‌شود. برج و باروهای این قلعه اکنون به‌طور کامل تخریب شده است.

گورستان مسیحیان، آب‌انبار، قناعت، گورستان اهل سنت و بقعه پیر علم دار، از جمله دیگر آثار تاریخی و فرهنگی جزیره‌ی خارک محسوب می‌شود.

صنعت نفت در جزیره خارک

جزیره خارک بزرگ‌ترین بندر صادراتی نفت خام کشور تلقی می‌شود. در طول جنگ ایران و عراق بیش از ۹۰درصد صادرات نفت ایران از این جزیره انجام می‌گرفت. از این‌رو بود که نیروی هوایی عراق، ۲۸۰۰ حمله را به این جزیره انجام داد.

در سال ۱۹۱۶ میلادی برای حمل سنگ از حوالی مقبره علمدار در خارک، راه‌آهنی تا اسکله جزیره کشیده شد. این خط آهن به دست کاپیتان تامسون، افسر مهندسی سلطنتی انگلیس، ساخته شده و سنگ‌های آن به مصرف زیرسازی راه‌آهن بصره به بغداد و زیرسازی مخزن‌های پالایشگاه نفت آبادان رسید. بالغ بر ۹۰درصد اراضی این جزیره توسط شرکت‌های نفتی از جمله شرکت پایانه‌های نفتی، شرکت نفت فلات قاره و شرکت صنایع پتروشیمی و شرکت ملی نفتکش ایران مورد استفاده صنعتی و خدماتی قرار گرفته است. توسعه فضای سبز و گسترش خیابان‌ها و بلوارهای بسیار جذاب و دیدنی در بخش شرکتی باعث ساماندهی بافت جغرافیایی و ایجاد شور و نشاط اجتماعی شده است. منبع تأمین انرژی این جزیره از نیروگاه گازی جزیره خارک است.