روزشمار: ۲۳ فروردین؛ شب یوری، اولین سفر فضایی بشر

جشن «شب یوری» برای بزرگداشت دو رخداد بزرگ و مجزا از هم در عرصه فضانوردی برگزار می‌شود. دلیل اول، به خاطر ورود یوری گاگارین به فضا در ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ است. وی نخستین انسانی بود که وارد فضا شد و در مدت ۱۰۸ دقیقه مدار زمین را یک دور به طور کامل پیمود. دلیل دوم بخاطر پرتاب نخستین شاتل فضایی به فضا (اس‌تی‌اس-۱) در ۲۱ آوریل ۱۹۸۱ می‌باشد. در برخی از این مراسم علاوه بر علاقه‌مندان به سفرها و اکتشافات فضایی، فضانوردان سرشناس نیز شرکت می‌کنند. در سال ۲۰۰۸ در شب یوری، ۴۹ کشور جهان میزبان ۱۶۸ جشن بودند. در سال ۲۰۱۱، در ۵۰‌امین سالگرد سفر انسان به فضا، بیش از ۱۰۰ هزار نفر در ۷۵ کشور و در ۷ قاره جهان در ۵۶۷ برنامه‌ای که رسماً معرفی شده بود، شرکت کردند. این در حالی بود که هزاران نفر نیز برنامه‌های شب یوری را که به صورت ۱۲ ساعته در جهان به صورت زنده پخش می‌شد، نگاه می‌کردند.

«یوری الکسی‌یویچ گاگارین»  متولد ۹ مارس ۱۹۳۴ فضانورد روسی و نخستین فضانورد جهان بود. یوری در روستای کلوشینو در نزدیکی شهر گژاتسک واقع در استان اسمالنسک در کشور روسیه (اتحاد شوروی) چشم به جهان گشود. نام شهر گژاتسک سال‌ها بعد در ۱۹۶۸، به افتخار گاگارین به «شهر گاگارین» تغییر داده شد. پدرش «الکسی ایوانویچ گاگارین» و مادرش «آنا تیموفیونا ماتویوا گاگارینا» هر دو در یک مزرعه تعاونی به کار اشتغال داشتند. مادر او کتاب‌خوانی قهار و پدرش درودگری حرفه‌ای بود. این زوج ۴ فرزند داشتند که یوری سومین آنها بود. در دوران کودکی، از آنجایی که پدر و مادر خانواده هر دو شاغل بودند، مسئولیت مراقبت از یوری به عهده خواهر بزرگترش بود.

یوری گاگارین در مدرسه دانش‌آموزی کوشا و درسخوان و به قول معلم مدرسه‌اش گهگاهی هم بازیگوش بود! او از کودکی به پرواز علاقه داشت، هواپیماهای مدل می‌ساخت و کتاب‌های ژول ورن را با علاقه مطالعه می‌کرد. معلم ریاضی و فیزیک او در طول جنگ جهانی دوم خلبان نیروی هوایی شوروی بوده و این موضوع شاید در علاقه گاگارین به پرواز بی‌تاثیر نبوده باشد.

در ماه مه سال ۱۹۴۹ پس از اتمام تحصیلات ابتدایی، یوری در یک مدرسه شبانه فنی آهنگری در بخش ریخته‌گری به کارآموزی مشغول شد. در سال ۱۹۵۱ برای ادامه تحصیلات در هنرستان فنی ساراتوف قبول شد. همزمان با تحصیل در هنرستان، یوری که همیشه به پرواز علاقه داشت، به عضویت باشگاه هوایی ساراتف درآمد تا فوت و فن پرواز با هواپیمای سبک را فراگیرد. پشتکار بالای یوری باعث شد که هم در هنرستان و هم در باشگاه پرواز بدرخشد، طوری که در سال ۱۹۵۱ هم با رتبه درخشان از هنرستان فارغ‌التحصیل شد و هم نخستین پرواز انفرادی خود را با هواپیمای سبک یاک-۱۸ انجام داد.

پس از فارغ‌التحصیلی در هنرستان و در ۱۹۵۵، یوری گاگارین به دانشکده نیروی هوایی اورنبورگ رفت تا پرواز با هواپیماهای نظامی را فراگیرد. مدت کوتاهی پس از پرتاب اسپوتنیک-۱ (اولین ماهواره جهان)، او در سال ۱۹۵۷ پس از دریافت مدرک خلبانی هواپیمای میگ-۱۵ با امتیازات بالا از آن‌جا فارغ‌التحصیل شد. در همان دانشکده بود که با همسر آینده‌اش «والنتینا گُریاچوا» آشنا شد، و دو سال پس از فارغ‌التحصیلی، یوری و والنتینا در ۱۹۵۷ میلادی باهم پیوند زناشویی بستند.

یوری گاگارین جوان با ۱۵۷ سانتیمتر قد، مرد کوچک‌اندامی بود. نکته‌ای که بعدها در انتخاب او به عنوان کیهان‌نورد تأثیر داشت.

روز ۸ آوریل یعنی تنها چند روز پیش از پرواز فضایی، یوری گاگارین به عنوان نامزد اصلی پرواز گزینش شد. «گرمان تیتوف» به عنوان فضانورد ذخیره تعیین شد تا در صورت بروز هرگونه مشکلی برای گاگارین، بتواند به جای او پرواز کند. در مورد دلایل انتخاب گاگارین حدس و گمان‌های گوناگونی وجود دارد. شکی نیست که شخصیت گرم و اجتماعی و رسانه‌پسند او از دلایل مهم گزینشش بوده‌ است.

تا پیش از پرواز گاگارین، هیچ انسانی به فضا نرفته، خارج از جو زمین و در شرایط بی‌وزنی قرار نگرفته بود. پزشکان و روانشناسان و حتی به قولی خود سرگئی کارالیوف نگران این بودند که فضانورد با ورود به مدار زمین و قرار گرفتن در بی‌وزنی از یک سو، و مشاهده فضای بیکران و کره زمین از سوی دیگر، تعادل روانی خود را از دست داده و دست به اقدامات غیرقابل پیش‌بینی بزند.

به همین دلیل فضاپیمای وستوک-۱ به گونه‌ای ساخته شده بود که تمام پرواز را به طور خودکار انجام دهد. تنها راه از کار انداختن کنترل خودکار و به دست گرفتن ناوبری فضاپیما، وارد کردن شماره رمز ویژه‌ای در سیستم ناوبری بود. این شماره رمز — عدد «۲۵» — روی کاغذی نوشته شده و در پاکتی سربسته در داخل فضاپیما قرار داده شده بود.

کنترل دستی فضاپیما تنها در حالتی امکان داشت که فضانورد در حالت روانی مناسب قرار داشته، توان بازکردن پاکت، خواندن شماره رمز، و وارد کردن آن شماره به سامانهٔ ناوبری را داشته باشد.

یوری گاگارین در ساعت شش و هفت دقیقه صبح روز چهارشنبه ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ به وقت مسکو، از پایگاه فضایی بایکونور با فضاپیمای وستوک-۱ (نام و شماره سریال: Vostok 3KA-2) و با رمز پرواز «درخت سرو» به عنوان نخستین فضانورد جهان به مدار زمین پرواز کرد.

نخستین جمله‌هایی که گاگارین به زمین مخابره کرد این بود:

پرواز به خوبی ادامه دارد، دید خوبی دارم، من زمین را می‌بینم، خیلی زیبا است.

مشهور است که گاگارین در حال اوج گرفتن به مدار زمین، آهنگ یک سرود میهن‌پرستانه روسی را زمزمه می‌کرد. این سرود «مام میهن می‌شنود» نام دارد. ابیات اول این آهنگ چنین هستند:

مام میهن می‌شنود مام میهن می‌داند

که فرزندش تا کجای آسمان‌ها پرواز کرده است

در حالی که گاگارین در مدار زمین پرواز می‌کرد، درجه نظامی او به افتخار موفقیتش از ستوانی به سرهنگی ارتقا پیدا کرد.

مدارگرد حامل یوری گاگارین پس از آنکه ۱۰۸ دقیقه با سرعت ۲۷٬۴۰۰ کیلومتر در ساعت، یکبار زمین را دور زد، اولین فضانورد جهان را به سلامت به زمین بازگرداند و بدینسان افتخاری بی‌نظیر برای یوری گاگارین و کشورش، اتحاد جماهیر شوروی سابق به ارمغان آورد. مداری که یوری گاگارین سوار بر وستوک-۱ پیمود، مداری بیضی شکل بود که حداقل ۱۶۹ و حداکثر ۳۱۵ کیلومتر از سطح متوسط زمین فاصله داشت و صفحه مدار با صفحه استوای زمین زاویه‌ای ۶۵ درجه‌ای می‌ساخت تا فرود گاگارین را در خاک شوروی تضمین نماید.

گاگارین پس از ۱۰۸ دقیقه پرواز و یک دور گردش کامل در مدار زمین، در ۲۶ کیلومتری جنوب غربی شهر انگلس در منطقه ساراتوف فرود آمد. عصر سفرهای فضایی انسان با این پرواز آغاز گشت. وی پس از پرواز تاریخی خود به سِمت ریاست مرکز آموزش فضانوردان در شهرک ستاره‌ها انتخاب شد.

گاگارین به خاطر سفر فضایی تاریخی خود تبدیل به ستاره‌ای جهانی شد و نشان‌ها و عنوان‌های افتخار بی‌شماری از سراسر جهان دریافت کرد. شب ۱۲ آوریل هر سال به عنوان «شب یوری» گرامی داشته می‌شود و جشن‌ها و گردهمایی‌هایی در سراسر جهان به یاد نخستین فضانورد جهان برپا می‌گردد.

مدتی پس از پرواز فضایی گاگارین، شایعات دروغی خصوصاً در جوامع مذهبی و غربی به نقل از او پخش شد مبنی بر اینگه گاگارین در فضاپیمایش گفته که «من این بالا خدایی نمی‌بینم». چنین عبارتی در هیچ کجای نوار مکالمات گاگارین در فضا وجود ندارد.

در روز ۲۷ مارس ۱۹۶۸، هشت سال پس از سفر فضایی یوری گاگارین، هواپیمای میگ-۱۵ یوری گاگارین و مربی پروازش طی یک پرواز تمرینی دچار سانحه شد و سقوط کرد و هر دو سرنشین آن کشته شدند.

علت دقیق سانحه روشن نیست، اما براساس نتایج پژوهشی که در سال ۱۹۸۶ انجام گرفت، تلاطم ناشی از پس‌سوز موتور جت یک فروند هواپیمای سوخو-۱۱ احتمالاً باعث شده که گاگارین و مربی‌اش کنترل هواپیمایشان را به طور مرگباری از دست بدهند. بدی هوا در روز سانحه نیز مطمئناً در این سقوط بی‌تاثیر نبوده‌است.

پیکر یوری گاگارین در آرامگاه دیوار کرملین در میدان سرخ شهر مسکو به خاک سپرده شده است.

هر ساله در شب ۱۲ آوریل، جشن‌هایی با نام «شب یوری» برای یادبود یوری گاگارین در نقاط مختلف جهان برپا می‌شود.

زمان پرتاب اسپوتنیک-۱ به فضا را سرآغاز عصر فضا می‌نامند، در حالی‌که سفر یوری گاگارین به فضا نیز همپای مدارگردی این ماهواره، تاریخ‌ساز بوده است. از این رو بود که سه منجم آماتور به نام‌های «لورتا هیدالگو»، «جرج وایت ساید» و «تریش گارنر» در سال ۲۰۰۱ میلادی پیشنهاد برگزاری شب یوری را ارائه کردند. این جشن سالانه فضایی، اکنون در سرتاسر دنیا برگزار می‌شود. ایران نیز با داشتن علاقه‌مندان فراوان به فضا و نجوم، از این جشن بی‌نصیب نیست. اکنون شب یوری با برگزاری مراسم، سخنرانی‌های علمی و سرگرمی‌های فضایی در سرتاسر کشور و توسط گروه‌های مردمی و انجمن‌های علمی برگزار می‌شود.

نشان‌ها و افتخارات یوری گاگارین

مدال زرین فدراسیون بین‌المللی هوانوردی

مکانی در شهر مسکو که پیکره‌ای ۴۰ متری از گاگارین هم در آنجا قرار دارد.

خیابان یوری گاگارین (Avenue de Youri Gagarine) در شهر پاریس

یکی از دهانه‌های کره ماه به نام یوری گاگارین نامگذاری شده است. همچنین یکی از مدال‌های افتخار گاگارین به درخواست همسرش توسط نیل آرمسترانگ و ادوین آلدرین روی کره ماه قرار داده شد.

سیارک شماره ۱۷۷۲

نشان جستجوگر گوگل که هر سال در روز ۱۲ آوریل به یاد یوری گاگارین تغییر می‌کند.

تصویر گاگارین به عنوان تاثیرگذارترین چهره سال در تاریخ ۲۱ آوریل ۱۹۶۱ روی جلد مجله تایم قرار گرفت.

قطار شماره ۱۳۶–۲۲۱ مدل سوپر وویجر شرکت راه‌آهن ویرجین در بریتانیا نیز  به افتخار وی نامگذاری شد.

در همین روز:

۱. زادروز آنتونیو دا سانگالو جوان، معمار ایتالیایی، طراح قصر پاپ و کلیسای سنت پیتر (۱۴۸۴ میلادی)

۲. «يونيون جک» پرچم ملی انگلستان شد. (۱۶۰۶ میلادی)

۳. زادروز «ویلیام کِنت» معمار انگلیسی، طراح هال Holkham و خانه Chiswick (چیزویک) (۱۷۴۸ میلادی)

۴. نخستین پرواز بدون توقف بین لندن و پاریس بر قرار شد. «پیر پریه» خلبان هواپیمای مذکور در این پرواز در طول سه ساعت و پنجاه و شش دقیقه مسافت این دو شهر را طی کرد. (۱۹۱۱ میلادی)

۵. Bremen، یک نوع هواپیمای آلمانی مدل Junkers W33، برای اولین بار موفق به پرواز از شرق به غرب اقیانوس اطلس شد. (۱۹۲۸ میلادی)

۶. «سِر فرانک ویتل» با تست زمینی، اولین موتور جت را برای قدرتمند کردن هواپیما در راگبی (Rugby) انگلستان طراحی کرد. (۱۹۳۷ میلادی)

۷. نخستین پرواز فضایی انسان توسط یوری گاگارین انجام شد. (۱۹۶۱ میلادی)

۸. استقلال سوريه كه تحت‌الحمايه فرانسه بود. (۱۹۴۶ میلادی)

۹. راه‌اندازی و پرتاب اولین شاتل فضایی (کلمبیا) برای انجام ماموریت فضایی اس‌تی‌اس-۱ (۱۹۸۱ میلادی)

۱۰. Euro Disney Resort رسما با پارک آن یورو دیزنی لند (Euro Disney Resort) باز شد. رفت و آمد مکرر و نام پارک آن را پس از آن به دیزنی لند پاریس تغییر داد. (۱۹۹۲ میلادی)

۱۱. زمین‌لرزه ۵/۶ ریشتری در اسلوونی، در نزدیکی شهر بوِک رخ داد. (۱۹۹۸ میلادی)

۱۲. شهرداری تهران مشخصات قانونی معابر تهران را تعیین و اعلام کرد. (۱۳۴۹ شمسی)

۱۳. روز جهانی فضانوردی

۱۴. روز بین‌المللی پرواز فضایی بشر (بین‌المللی)

۱۵. روز ملی رستگاری (لیبریا)