نوروز در کشور تاجیکستان
تاجیکستان یکی از کشورهایی است که جشن نوروز به‌صورت رسمی در آن برگزار می‌شود. قصد داریم در کجارو تاریخچه و آداب و رسوم این جشن ایرانی را در تاجیکستان بررسی کنیم.
تاجیکستان در کنار ایران و ۱۰ کشور دیگر، یکی از کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، به شمار می‌رود. این کشور بخشی از ایران بزرگ فرهنگی شناخته شده و هر سال برنامه‌های بسیاری در بزرگداشت شخصیت‌ها و آداب و رسوم فرهنگ ایرانی در آن برگزار می‌شود.
هم‌زبانی و پیشینه تاریخی مشترک ما با تاجیک‌ها باعث شده تا فرهنگ و آداب رسوم مشترک بسیار زیادی بین مردم ما و تاجیک‌ها وجود داشته باشد. آغاز بهار و نوروز از آیین‌هایی است که همواره در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و ایرانیان در سراسر دنیا آن را جشن می‌گیرند. تاجیک‌ها هم اهمیت زیادی برای این جشن قائل هستند و برای جشن نوروز کارهای متنوعی انجام می‌دهند.
تاریخچه جشن نوروز در تاجیکستان
بیش از دو دهه است که جشن نوروز به‌صورت رسمی در تاجیکستان برگزار می‌شود. پیش از این تاجیکستان عضوی از اتحاد جماهیر شوروی بود و بر اساس سیاست‌های این رژیم در مورد نوروز با محدودیت‌هایی روبه‌رو بود، اما تاجیک‌های فارسی زبان نوروز را تحت عناوینی چون «عید بهار» و «جشن کشاورزان» زنده نگاه داشتند. با استقلال تاجیکستان هر سال نسبت به سال پیش بهای بیشتری به نوروز داده می‌شود به‌طوری که هم‌اکنون برای جشن نوروز ۵ روز تعطیلی رسمی در تاجیکستان اعلام شده است. نوروز به‌عنوان نماد هویتی مردم تاجیک شناخته می‌شود و حتی تلاش‌های بسیاری شده تا گاهشمار خورشیدی جای تقویم میلادی را در این کشور بگیرد.
یکی از مناطق تاجیکستان که نوروز برای آن‌ها اهمیت بسیار بالایی دارد، بدخشان است. نوروز در این منطقه در روز ۲۶ اسفند با نوای نی و خانه‌تکانی آغاز می‌شود. بدخشانیان برای جشن نوروز آداب و رسوم خاص خود را دارند و معتقدند که آداب و رسوم نوروز در بدخشان بیش از هر منطقه دیگری زنده مانده است.
البته تاجیک‌ها در تمام مناطق این کشور همواره برای نوروز احترام ویژه‌ای قائل بودند و آداب‌ورسوم ویژه‌ای هم برای این جشن بزرگ دارند. مراسم نوروزی تاجیکان تفاوت‌هایی با مراسم ایرانیان دارد، به‌عنوان مثال مراسمی مانند «سیزده به در» یا «چهارشنبه‌سوری» در رسوم تاجیک جایی ندارد، ولی مراسمی مانند سمنوپزان که به آن سومنک‌پزی می‌گویند در این کشور وجود دارد که با آداب و رسوم ما مشترک است. جشن بزرگ نوروز در کشور تاجیکستان به‌صورت دسته‌جمعی برگزار می‌شود. در این جشن تمام مردم در مکان‌هایی به نام نوروزگاه جمع می‌شوند و از برنامه‌های مختلف فرهنگی و هنری لذت می‌برند.
آداب و رسوم نوروز در تاجیکستان
خانه‌تکانی یا جاروب‌بندان
طبق سنت ایرانی، انسان باید با ظاهر و باطنی پاک به استقبال سال جدید و روزی نو برود. جاروب‌بندان مراسمی برای پاک کردن ظاهر خانه است که معمولا در روز ۲۹ اسفند برگزار می‌شود. طی این آیین لوازم خانه را بیرون می‌برند و تمام گوشه‌وکنار خانه را تمیز می‌کنند. خانه‌تکانی با دو جارو انجام می‌شود، یکی از این جاروها «پیاده جاروب» و دیگری «سواره جاروب» نام دارد که با یکی فرش و کف زمین و با دیگری سقف خانه را تمیز می‌کنند.
کلا غزغز
برگزاری آیین کلا غزغز به این صورت است که افراد دور سر خود روسری می‌بندند و در گروه‌های کوچک شعر و سرودهای نوروزی می‌خوانند، در کوچه‌ها می‌گردند و به خانه‌های مردم سر می‌زنند. رسم است که اگر کسی بتواند شال یا روسری خود را بالای خانه‌ای پرتاب کند و شال او از ورودی موجود در سقف، که به روزنه معروف است، وارد خانه شود، می‌تواند از صاحب‌خانه «ارمغان نوروزی» یا عیدی بخواهد. فرد خوش‌اقبال پس از پرتاب شال به درون خانه با عبارت «ای پدر، برخیز نوروزی بیار» درخواست خود را به صاحب‌خانه اعلام می‌کند و پدر خانواده خواسته فرد را انجام می‌دهد، زیرا بنا به باور مردم در نوروز کسی نباید زیر روزنه خانه را با ناامیدی ترک کند.
جوانان عاشق هم از این فرصت استفاده می‌کنند و در این روز به خواستگاری می‌روند تا از پدر دختر جواب مثبت بگیرند.
مراسم حوت
حوت از نظر کشاورزان آخرین ماه سال و مناسب‌ترین زمان برای کشت بهاری است. در این مراسم مردم با فراهم کردن ملزومات جشنی سه روزه، در قالب میهمانی، دور هم جمع می‌شوند و در اطراف آتش موسیقی گوش می‌دهند، می‌رقصند و بازی می‌کنند.
مراسم گل‌گردانی
گل‌گردانی از دیگر رسوم ویژه نوروز در تاجیکستان است که به کشت و کار و کشاورزی مربوط می‌شود. گل‌گردانی به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکفتن شکوفه‌های گل‌ها و درختان برگزار می‌شود. در زمان‌های قدیم وظیفه گل‌گردانی به عهده بزرگسالان بود، اما امروزه این مراسم را در اکثر محله‌ها، کودکان و جوانان انجام می‌دهند. گل‌گردان‌ها از تپه‌ها و دامنه کوه‌های اطراف گل می‌چینند تا اهل شهر و دیار خود را از پایان یافتن زمستان و سر رسیدن بهار آگاه کنند و به آن‌ها مژده آغاز سال و کشت و کار و آمدن نوروز می‌دهند. این مراسم میان تاجیک‌ها به «بایچیچک» یا «بایچیچک‌گویی» هم معروف است.
بلبل خوانی
طی این مراسم، گل‌گردان‌ها گل‌هایی را که چیده‌اند، دسته‌دسته می‌کنند و نوک یک چوب می‌بندند، سپس کنار خانه‌های افراد فرو می‌کنند و این سرود را می‌خوانند:
گل آوردم از اون پایان خبرت می‌کنم دهقان
بته غله به گل گردان بهار نو مبارک باد
گل زردک ثنا میگه ثنای مصطفی میگه
به هر پهلو خدا میگه بهار نو مبارک
این مراسم در برخی روستاهای ایران هم انجام می‌گیرد و حدود ۱۵ روز پیش از نوروز گل‌گردان‌ها در روستاها می‌گردند و از مردم روستا انعام می‌گیرند. در بعضی از دهات مازندران مردم در آغاز جشن در تکاپوی خانه‌تکانی و ترتیب دادن کوچه‌های شهر و ده هستند و گروه‌های مختلف جوانان مانند گل‌گردان‌های تاجیک در محله‌ها می‌گردند و ترانه و سرود می‌خوانند. صاحب‌خانه‌ها هم به آن‌ها انعام می‌دهند. ترانه‌های ایرانی شباهت‌هایی به ترانه‌های تاجیکی دارند که در مراسم گل‌گردانی خوانده می‌شوند. در دماوند ایران نیز گل‌گردان‌ها مانند گل‌گردان‌های تاجیک خانه به خانه می‌گردند و ترانه می‌خوانند.
جفت براران
جفت براران آیینی است که پیش از کشت‌وکار کشاورزان و چند روز پیش از نوروز برای آرزوی پربرکت شدن محصولات برگزار می‌شود. این آیین در اکثر مناطق، در اواخر ماه حوت برگزار می‌شود و تمام اعضای خانواده در آن شرکت می‌کنند. رسم است که کشاورزان در این مراسم پلو، نان فطیر و دیگر غذاهای مربوط به مراسم را تهیه کنند و ریش‌سفیدان فامیل را دعوت کنند. پس از صرف غذا کشاورز این عبارت را بیان می‌کند:
مزید نعمت، زیاده دولت، برار کار، صحت و سلامتی خرد و کلان، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان
سومنک‌پزی
سومنک یا سمنو از غذاهای نوروزی است. اگرچه سمنو برای ما حکم تزیین سفره‌ها‌ی نوروزی یا هفت سین را دارد، اما در ماه‌های دیگر سال سر سفره کشاورزان حضور دارد. سمنو طی مراسم سومنک‌پزی یا سمنوپزان در ماه آخر سال به‌صورت دسته‌جمعی تهیه می‌شود. این مراسم را معمولا زنان انجام می‌دهند و در طول برگزاری آن شعرها و سرودهای مختلفی خوانده می‌شود.
پخت سمنو دو روز پیش از آغاز نوروز و از صبح زود آغاز می‌شود. از آنجایی که پخت سمنو زمان بسیار زیادی می‌خواهد، زنان دور دیگ جمع می‌شوند و تا آماده شدن آن با نواختن دف، آوازهایی در وصف نوروز می‌خوانند.
به عقیده تاجیک‌ها افراد می‌توانند در مراسم سومنک‌پزی حاجت بگیرند و بیماران هم شفا می‌یابند. همچنین در مراحل آخر پخت زنان با دعای خیر، هفت عدد سنگ کوچک و چهار عدد مغز گردو داخل سمنو می‌اندازند. گفته می‌شود این سنگ‌ها و گردوها در کاسه هر کس باشد، آن فرد به آرزوی خود می‌رسد.
تاجیک‌ها در کنار سفره «هفت‌سین» سفره دیگری هم پهن می‌کنند که به آن هفت‌شین می‌گویند. شهد، شیر، شیرینی و شکر ناب، شمع، شمشاد و شایه اندر خوان، هفت‌شین تاجیک‌ها را تشکیل می‌دهد.
دیدگاه