کاخ موزه ملت، کاخ سفید مجموعه سعدآباد
کاخ موزه ملت یا كاخ سفيد، بزرگ‌ترين كاخ مجموعه‌ی ۱۱۰ هكتاری سعدآباد است كه به‌علت رنگ سفيد نمای آن به اين نام شهرت يافته است. برای آشنایی بیشتر با این کاخ و اشیای تاریخی موجود در آن، با کجارو همراه باشید.
معرفی کاخ سفید یا کاخ موزه ملت
مقاله مرتبط:
كاخ سفيد، بزرگ‌ترين كاخ مجموعه‌ی ۱۱۰ هكتاری سعدآباد است كه به‌علت رنگ سفيد نمای آن به اين نام شهرت يافته است. این بنا که کاخ موزه‌ی ملت نیز نامیده می‌شود، علاوه بر اینکه اقامتگاه تابستانی محمدرضاشاه و همسرش بوده، به امور اداری و تشريفاتی نیز اختصاص داشته است.
ساخت بنای این كاخ به دستور رضاشاه در سال ۱۳۱۰ خورشيدی آغاز شد و در سال ۱۳۱۵ به پايان رسيد. این كاخ پس از ۳ سال كه از اتمام ساخت آن گذشت، به تدريج مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در ساخت بنای اين كاخ، هنرمندان و صنعتگران فراوانی مشاركت داشته‌اند. نقشه‌ی كاخ از مهندس خرسندی است و محاسبات فنی آن را لئون طاطاووسيان، پپسيان و بوريس روسی انجام داده‌اند.
این کاخ شامل ۵۴ واحد مختلف، از جمله ۱۰ تالار تشریفاتی است که وسیع‌ترین آن، تالار کاخ، سفره‌خانه‌ای به مساحت ۲۲۰ مترمربع دارد.
گچ‌بری‌های زیبا و ظریف درون کاخ، کار استادانی چون غلامرضا پهلوان، عبدالکریم شیخان، حسین کاشی و رضا ملائکه است. سنگ‌های مرمر سرسراها، از معادن شهرهای یزد و تربت حیدریه تهیه شده و سنگ‌فرش کف‌ها، توسط استاد لرزاده انجام شده است. نمای بیرونی کاخ، به سبک ایرانی-رومی است که چهار ستون اصلی بزرگ در چهارسوی سرسرا و چهار نورگیر در اطراف سقف مرکزی وجود دارد.
پرده‌های بزرگ نقاشی رنگ روغن، با موضوع داستان‌های شاهنامه که در اطراف نورگیر سرسرای طبقه‌ی اول است را استاد حسین بهزاد و شاگردانش، در سال ۱۳۲۰ خورشیدی به پایان رساندند. تالارهای بزرگ تشریفاتی کاخ به سبک اشرافی فرانسه تزئین شده است. از با ارزش‌ترین آثار این گنجینه، فرش‌های نفیسی است که نهایت ذوق و هنر بافندگان هنرمندان ایرانی را نشان می‌دهد.
بزرگترین فرش این کاخ، ۱۴۵ مترمربع و دارای ۱۴۰ رج است که با نقش مایه شمسه و قندیل، زینت‌بخش سفره‌خانه است. در سرسرای طبقه‌ی همکف، مجموعه‌ای از سفالینه‌های ایران، از هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد تا سده‌ی هفتم هجری و همچنین کریستال‌هایی از دوره‌ی قاجار نگهداری می‌شود.
پوشش دیوار تالارها، از پارچه‌های نفیس ابریشم، اطلس و تافته است. لوسترهای ساخت ایتالیا، فرانسه و چک-اسلواکی روشنایی‌بخش تالارهای وسیع این کاخ است که بزرگترین آن دارای ۱۰۸ شاخه است. ۳ چلچراغی که تالار سفره‌خانه طبقه‌ی اول را روشن می‌کند و همچنین میز تحریر موجود در این سفره‌خانه، متعلق به ماری آنتوانت، ملکه‌ی فرانسه است. کاخ سفید در زمینی به مساحت ۲۱۶۴ مترمربع در دو طبقه در زیربنایی در حدود ۵۰۰۰ مترمربع ساخته شده است.
۳ چلچراقی که تالار سفره‌خانه‌ی طبقه‌ی اول را روشن می‌کند از زيباترين لوسترهای ساخت بوهم «چکسلواکی» با آويزهای کريستال رنگارنگ به‌شکل ميوه است. ظروف غذاخوری اين کاخ، چينی‌های ساخت کارخانه‌ی رزنتال آلمان (غربی) با نشان سلطنتی و جام‌های کريستال تراش‌خورده ساخت کارخانه باکارای فرانسه به سفارش دربار پهلوی است.
در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۹، ساختمان کاخ تعمير و بازسازی شد و آذين‌کاران فرانسوی طبق سليقه‌ی فرح، تزئينات داخلی کاخ را تغیير دادند. گلخانه و زيرزمين به سالن سينما، موزه‌ی مجموعه‌ی هنري فرح، انبار ظروف، آبدارخانه و رختشويخانه تبديل شد و به دستگاه‌های حرارتی و خنک‌کننده و آسانسور مجهز و پنجره‌های طبقه‌ی همکف با شيشه‌ی ضد گلوله پوشيده شد.
کاخ سفيد دارای بخش‌های زير است:
زيرزمين: موزه‌ی مجموعه‌ی هنری فرح، سالن سينما، آبدارخانه، انبار ظروف، انبار لباس و رختکن لباسشويی و تاسيسات.
طبقه‌ی همکف: سرسرای بزرگ ورودی، اتاق محافظين، رختکن مراجعه‌کنندگان، تالار پذيرايی، تالار غذاخوری کوچک يا تالار جلسات، دفتر کار شاه معدوم، دستشويی خصوصی وی، ورودی سينما و موزه‌ی هنری، دفتر کار رئيس تشريفات، دفتر کار وزير دربار، اتاق انتظار، اتاق بيليارد و آرايشگاه اختصاصی.
طبقه‌ی اول: سرسرای بزرگ اصلی، سفره‌خانه يا تالار غذاخوری تشريفاتی، تالار تشريفات يا پذيرائی رسمی ويژه‌ی سفرا، دفتر کار فرح، تالار موسيقی و پذيرايی فرح، اتاق نشيمن خانوادگی، دو آپارتمان جداگانه و اختصاصی شاه و فرح در دو سوی سرسرا شامل خوابگاه، حمام و رختکن.
تالارهای بزرگ تشريفاتی کاخ به شيوه‌ی کاخ‌های اروپا در دو سده‌ی گذشته، به ويژه سبک اشرافی فرانسه، تزئين شده است و از اين رو بسياری از آثار با ارزش هنری اين کاخ از عتيقه‌فروشی‌ها و حراجی‌های هنری فرانسه خريداری شده است. همچنين هدايای مقامات خارجی و ايرانی به دربار پهلوی، بخش ديگری از اين مجموعه است.
آثاری که در تزئين اين کاخ به کار گرفته شده، گنجينه‌ای گران‌بها از ميراث هنری ايران و جهان است. فرش‌های با ارزش این مجموعه به سفارش رضاخان در کارگاه‌های قالی‌بافی تبريز، ارجمند کرمان و عمواوغلی مشهد، ويژه‌ی تالارها بافته شده‌اند.
بزرگ‌ترين فرش اين کاخ به مساحت ۱۴۵ مترمربع و ۱۴۰ رج، بافت کارگاه عمواوغلی مشهد است که با نقش مايه شمسه و قنديل (طرح شيخ صفی اردبيلی) زينت‌بخش سفره‌خانه است. در ۲ ويترين سرسرای طبقه‌ی همکف، مجموعه‌ای از سفالينه‌های ايران از هزاره‌ی چهارم پيش از ميلاد تا سده‌ی هفتم هجری و اشيای نقاشی لاکی روغنی «پاپيه ماشه» شامل قلمدان، قاب آئينه، جعبه و نسخه‌های خطی قرآن مجيد، دعای کميل، شاهنامه و ديوان حافظ مربوط به سده‌های ۱۲ تا ۱۴ هجری قمری نگهداری می‌شود که جزئی از مجموعه‌ی هنری فرح بوده است.
از دیگر آثار با ارزش این کاخ دو تابلوی سوخت روی چرم به سبک مینیاتور مکتب اصفهان دوره صفویه, کاری گروهی از هنرمندان اصفهان در کارگاه ذوالفنون اسفرجانی است که به رضاخان هدیه شده بود و بر دیوار اتاق انتظار طبقه هم کف نصب شده است. تابلوهای ارزنده‌ای از آثار هنرمندان ایران و سراسر جهان مانند مارک شاگال, پل گوگن و فرشچیان زینت بخش این کاخ است.قدیمی‌ترین پرده نقاشی رنگ و روغن این کاخ به نام نبرد لوتزن، اثر آنیه لوفالکوته، هنرمند سده ۱۷ میلادی ایتالیا، در دفتر کار شاه است.
از مجموعه‌های چشمگیر این کاخ، چینی‌های کارخانه سور فرانسه است. زیباترین آن‌ها چینی‌های سفید با تصاویر سبز و طلائی از ناپلئون بناپارت و نزدیکان وی است که نقاشان معروف تصویر کرده‌اند. این مجموعه در گنجه‌های تالار تشریفات نگهداری می‌شود.
دو پرده‌ی ابریشم و حریر گلدوزی شده با نخ ابریشم کار دست هنرمندان چین در تالار نشیمن طبقه اول قرار دارد.
موزه‌ی هنر ملل
موزه‌ی هنرملل که بخشی از مجموعه‌ی فرهنگی کاخ موزه‌ی ملت است، در گذشته موزه‌ی هنری فرح پهلوی بوده است. مجموعه آثار اين موزه از سراسر جهان خريداری شده و يا اهدايی است.
اين آثار شامل تمدن‌های پيش از اسلام، دوره‌ی اسلامی، هنر آفريقای سياه، هند، خاوردور، ماياها و آثار هنر معاصر ايران و جهان است.
هنر باستانی
در بخش هنر باستانی ایران، سفالینه‌های گلی منقوش مربوط به هزاره‌ی چهارم تا هزاره‌ی اول قبل از میلاد، از اسماعیل آباد قزوین و تپه‌های دشت مرکزی ایران که نقوش آن‌ها الهام گرفته ازحیوانات مورد ستایش و جریان آب است، قرار دارد.
تمدن مایاها
پیش از کشف آمریکا، در سال ۱۴۹۲ میلادی دو کانون هنر و تمدن در آمریکا وجود داشته است؛ تمدن مایاها و اینکاها.
آثاری از تمدن مایاها در موزه‌ی هنر ملل وجود دارد که پیدایش آن‌ها به اوایل سده‌ی اول پیش ازمیلاد نسبت داده شده است.
هنرآفریقا
بخش هنر آفریقا روند هنرهای تمدن‌های مختلف این قاره را نشان می‌دهد.
هنرهای معاصر ایران
در این بخش آثاری از نقاشان صاحب نام معاصر ایران مانند سهراب سپهری، فرامرز پیلارام، حسین زنده رودی، اردشیر محصص، بهجت صدر، محمداحصایی و پیکره‌هایی ساخته‌ی پرویز تناولی، ژازه طباطبایی، مهری معتمد و اسماعیل توکلی قرار دارد.
هنرهای معاصر جهان
در این بخش آثار ارزشمندی از هنرمندان قرن بیستـم میلادی به معرض نمایش گذاشته شده است؛ هنرمندانی چون هربرت بایریان سوبیسکی، فرناند لژه، مارک شاگال و مک آووی.
اشیای تاریخی موجود در کاخ موزه‌ی ملت
قلب تپنده، اثر یاکوف آگام، موزه‌ی هنر ملل
این اثر مجموعه‌ای از ۶ عدد استیل خمیده‌ی توخالی، شامل قلب‌های کوچک و بزرگ و جدا از هم است که داخل هم قرار گرفته و دارای قابلیت حرکت با دست است. این قلب‌ها هیچ‌گونه نقطه اتصالی ندارند.
قرآن کوچک
قرآن مذکور در هنگام مرمت تشک‌های مبلمان از جنس چوب صندل که جزء هدایای کشور هندوستان به خاندان قاجار است، کشف شده و به دست آمده است.
این قرآن با ابعاد ۵.۱ در ۴ سانتی‌متر، حاوی ۳۰ برگ با مضمون سوره‌ی مبارکه المومنون است که آیات ۱ و ۲ به‌صورت مکرر ۱۵ بار نوشته شده است که با توجه به تفسیر آیات، جنبه‌ی گشایش کار و پیروزی دارد.
سفال چشمه علی
کاسه‌ی سفالی قرمز رنگ منقوش، در ویترین سرسرای اول کاخ موزه‌ی ملت قراردارد. قدمت این کاسه‌ی سفالی به هزاره ۵ ق.م (دوره مس سنگی) می‌رسد.
مشخصات عمومی سفال چشمه علی
از چرخ سفالگری استفاده نشده و دست‌ساز است (در این دوره هنوز چرخ سفالگری ابداع نشده بود).
داخل ظرف با زمینه‌ی قرمز و نقوش حصیری بافت به‌همراه زنجیری به رنگ سیاه آراسته شده است و روی لبه بیرونی ظرف طرحهای هندسی به رنگ سیاه وجود دارد.
سفال کوباچه
این ظرف سفالی دسته‌دار، دارای لعاب فیروزه‌ای رنگ، با تکنیک نقش برجسته‌ی قلم سیاه، دور گردن شامل نوارهای باریک عمودی، زیر گردن نوشته‌ی کوفی (والله و الا له) با طرحهای گیاهی (گل لوتوس ۷ پر) و نقوش اسلیمی به‌همراه نقش پرندگان در سرسرای طبقه‌ی اول موزه قرار دارد و به سفال کوباچه معروف است.
میز بیلیارد Cox & Yeman
میز بیلیارد دست‌ساز موجود در اتاق بیلیارد موزه‌ی ملت، ساخت کارگاه Cox & Yeman بوده و دارای منبت‌کاری بسیار ظریف در حاشیه و پایه‌ها است.
قدیمی‌ترین پیانوی مجموعه‌ی سعدآباد
یکی از اشیاء موجود درسرسرای طبقه‌ی اول موزه‌ی ملت، پیانویی با قدمتی حدود ۱۳۰ سال است که از شاخص‌ترین آثار موزه است. این پیانو ساخت هنرمندی اتریشی-آلمانی به نام «بکر» است که در روسیه و به دستور نیکُلای الکساندروویچ رومانوف (نیکلای دوم)، آخرین تزار روسیه، ساخته و در زمان سلطنت وی به امپراتوری اتریش هدیه شد.
سطح پیانو با منبت‌کاری بی‌نظیری از هنر روسیه مزین شده و نشان سلطنتی خاندان رومانوف‌ها در آن به چشم می‌خورد.
تعداد کلاویه‌ها ۵۲ عدد است که تماما با عاج فیل روکش شده است. این پیانو فاقد پدال است؛ چراکه یکی از ویژگی‌های پیانوهای اولیه، تعبیه نشدن پدال بوده است.
در مورد نحوه‌ی ورود این پیانو به ایران و تملک آن توسط خاندان پهلوی، در حال حاضر سندی موجود نیست.
ست مبلمان هندی
این اثر که در سرسرای طبقه‌ی اول موزه ملت قرار دارد، شامل ۱۱ قطعه مبل و میز مربوط به قرن ۱۹ میلادی است که تماما به‌صورت مشبک و منبت کار شده است و به گروهی از مبلمان تعلق دارد که چوب سیاه خوانده می‌شود. این چوب مختص درختی به نام آبنوس است که نوع خاصی از آن در معرض هوا به رنگ سیاه در می‌آید. این ست به فرم مبلمان انگلیسی قرن نوزدهم ساخته شده است. منبت‌کاری اثر، نشانی از فرهنگ هندوستان است که شامل سبک خاصی از معماری معابد، نمایه‌هایی از گونه‌های جانوری و گیاهی است.
سفال خاکستری
در نیمه‌ی دوم هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، تقریبا مقارن با مهاجرت آریاییان و رواج آهن، نوعی سفال خاکستری رنگ در مناطق شمال، شمال شرقی و شمال غربی ایران ظاهر شد که باستان‌شناسان این پدیده را فرهنگ سفال خاکستری نامیده‌اند.
نمونه‌ای از این سفال در سرسرای اصلی کاخ موزه‌ی ملت نگهداری می‌شود که مربوط به هزاره‌ی اول قبل از میلاد است و از منطقه‌ی املش به دست آمده است.
فرش ارجمند کرمان
این فرش که بافت کارگاه ارجمند کرمان است، در سالن انتظار طبقه‌ی اول کاخ موزه‌ی ملت قرار دارد و از نظر زیبایی و نوع بافت بسیار در خور توجه است.
مشخصات اثر
محل بافت: کرمان
نام طرح: لچک ترنج
رنگ زمینه: کرم
رنگ حاشیه: کرم
اندازه فرش: ۱۴۵ متر مربع
نوع گره: فارسی بافت نامتقارن
جنس: پرز پشم
دو جام سبز و مجسمه
این جام‌ها ساخت امپریال سِور است که یکی با علامت N و دیگری با علامت J مشخص شده و متعلق به تاج‌گذاری ژوزفین و ناپلئون بوده است. این دو جام جزء اشیایی است که فرح دیبا آن‌ها را از فرانسه خریداری کرده است. مجسمه‌ی وسط کار ژرمن فرانسوی از جنس برنز و روکش طلا است و جزء اشیایی است که ژنرال دوگل به فرح هدیه داده است.
ظروف رزنتال
در میان صدها اثر موزه‌ای موجود در کاخ ملت سعدآباد، سرویس کامل ظروف غذاخوری در اتاق پذیرایی طبقه‌ی همکف این موزه نگاه هر بازدیدکننده‌ی خوش‌ذوقی را به سوی خود جلب می‌کند. این ظروف ساخت کارخانه‌ی رزنتال آلمان است که به سفارش دربار دارای نشان تاج با آبکاری طلا و همچنین حاشیه‌ی طلایی است و پشت آن‌ها مارک مخصوص رزنتال دیده می‌شود. با این ظروف در جشن ۲۵۰۰ ساله از میهمان‌های خاص پذیرایی می‌کردند.
درب و پنچره‌ی اُرُسی در کاخ ملت
از قرن ۸ هجری قمری استفاده از نمادها و عناصر هندسی، گل و بته روی لوازم چوبی مانند منبر، درب امامزاده‌ها، صندوق مزار و رحل قرآن مرسوم می‌شود. اما از اوایل قرن ۹ هجری قمری این هنر رونق دیگری می‌یابد و صنعتگران از مشبک و گره چینی (دارای نقوش هندسی) در ساخت پنجره‌های منازل و کاخ‌ها استفاده می‌کنند و از دوره‌ی صفویه به بعد هم با تعبیه‌ی شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک، اُرُسی ساخته می‌شود.
این اثر، قسمت کتیبه (پاتاق) یکی از پنچ دری‌های ارسی (شبیه به سبک زندیه) با طول ۸ متر و ارتفاع ۳ متر است که در فاصله‌ی زمان‌های ۱۳۴۹-۱۳۴۶ هجری شمسی پس از بازسازی به بنا افزوده شد.
مجسمه آرش کمانگیر روبه روی کاخ سفید
خوابگاه فرح طبقه دوم
اتاق انتظار ژنرال های ارتش
اتاق غذاخوری طبقه اول
اتاق غذاخوری طبقه دوم
اتاق شخصی محمدرضا پهلوی
دیدگاه