سفر در دوران قاجار (قسمت دوم)

مطالعه قسمت اول

به‌دلیل امکانات رفاهی و سرعتی که در سفر با پست و چاپار وجود داشت، بیشتر مسافران و سیاحانی که امروزه از آن‌ها خاطرات و سفرنامه‌ای باقی‌ مانده است، از سرویس چاپاری استفاده می‌کردند.

سفر با پست

این نوع از سفر از اواسط دوره‌ی ناصری و با رایج شدن استفاده از وسایل نقلیه‌ی دو یا چهارچرخه که با اسب کشیده می‌شدند مثل درشکه، گاری، کالسکه، دلیجان و غیره مرسوم شد. اداره‌ی پست با دایر کردن سرویس‌های مسافری در کنار خدمات پستی، مسافران را در مسیرهای پستی و چاپاری از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر می‌برد.

وسایل نقلیه‌ی سفر با پست

کالسکه

وسیله‌ای بود که بیشتر برای رفت‌وآمد شهری و سفرهای بین شهری افراد ثروتمند مورد استفاده قرار می‌گرفت و مدرن‌ترین و لوکس‌ترین وسیله‌ی نقلیه‌ی دوران ناصری بود. سابقه‌ی استفاده از کالسکه در ایران، به‌طور دقیق مشخص نیست. اما ظاهرا کالسکه در آغاز وسیله‌ای مختص استفاده‌ی سفیران، اعیان، اشراف و درباریان بوده در ابتدای سلطنت ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر، به‌دنبال اجازه‌ی شاه، استفاده از آن بین مردم گسترش پیدا کرده است.

در سال‌های بعد و با رواج استفاده از کالسکه در سفرهای بین ایالتی، در زمان تصدی میرزاعلی خان امین‌الدوله بر امور پستی ایران، تعدادی از آن‌ها از اروپا خریداری شد و در راه‌های چاپاری مورد استفاده قرار گرفت. به‌تدریج و با بهبود وضع جاده‌ها و شوسه شدن بعضی از آن‌ها، استفاده از کالسکه‌ی چاپاری که یکی از وسایل راحت سفر بود، رایج شد. استفاده از کالسکه بیشتر در راه تهران - اصفهان و تهران – رشت بود. راه آذربایجان تا زنجان هم در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه و آغاز انقلاب مشروطه، کالسکه رو شد.

در سال‌های بعد به‌تدریج بقیه‌ی جاده‌های چاپاری هم کالسکه رو شدند از جمله جاده‌ی تهران – مشهد که طبق سفرنامه‌های موجود، با کالسکه، ده روزه از تهران به مشهد می‌رسیدند. رواج کالسکه تا زمان آمدن اتومبیل به ایران، ادامه داشت و با آمدن اتومبیل و پیشرفت آن، به‌تدریج از رونق افتاد و منسوخ شد.

جاده تهران - رشت

از نظر ساختمان، کالسکه‌ها را به اشکال و ظرفیت‌های مختلف می‌ساختند. معمولی‌ترین نوع آن، اتاقی دو در با کروک و فنر بود که روی چهار چرخ چوبی قرار داشت و با چهار اسب (گاهی سه یا دو اسب) کشیده می‌شد و گنجایش آن معمولا چهار نفر بود.

طبق گزارش میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش، کرایه‌ی کالسکه از تهران به قزوین، شش تومان بوده است.

درشکه

درشکه هم مثل کالسکه وسیله‌ای بود که از سال ۱۲۶۷ هجری قمری مورد استفاده قرار گرفت و به‌تدریج به‌وسیله‌ای همگانی در حمل و نقل داخل شهری، تبدیل شد. از درشکه بعدها برای حمل پست بین شهری هم استفاده می‌شد و به همین دلیل، استفاده از آن در سفرهای بین شهری هم معمول شد. درشکه از یک اتاقک روباز کروک‌دار و فنردار تشکیل می‌شد که روی دو یا چهار چرخ چوبی قرار می‌گرفت و به‌وسیله‌ی یک یا دو اسب کشیده می‌شد.

محل نشستن درشکه‌چی، نیمکتی بود که در فاصله‌ی اسب‌ها و اتاقک حمل مسافر قرار داشت. پوشش درشکه، تاشو بود به‌طوری که در هوای خوب آن را جمع و در مواقعی که هوا بارانی یا آفتابی شدید بود، آن را باز می‌کردند که مانند سایبانی بالای سر مسافر قرار می‌گرفت.

به گفته‌ی میرزا محمدحسین فراهانی در سال ۱۳۰۲ هجری قمری، کرایه‌ی درشکه از تهران به قزوین بدون اسب، ۵ تومان بوده است.

گسترش استفاده از درشکه تا زمان آمدن وسایل نقلیه‌ی موتوری همگانی، ادامه داشت و در نهایت با رواج تاکسی در حمل و نقل شهری، به‌تدریج درشکه از دور خارج شد.

دلیجان

ساختمان دلیجان که شبیه کالسکه ولی از آن بزرگ‌تر بود، اتاقکی بود با کروک و فنر که روی چهار چرخ آهنی قرار می‌گرفت و با چند اسب، متناسب با تعداد مسافران، کشیده می‌شد. ظرفیت دلیجان، بین ۸ تا ۱۰ مسافر بود.

اتاق دلیجان از دو قسمت تشکیل می‌شد. قسمت جلو دارای تعدادی نیمکت مخصوص مسافران و قسمت عقب، مخصوص نشستن نوکرها و جای بار مسافران بود. روی سقف هم باربندی برای گذاشتن بارهای اضافه وجود داشت و هر مسافر می‌توانست حداکثر ۱۵ کیلو، بار داشته باشد.

ابتدا به‌دلیل تعداد زیاد زائران و مسافران، از دلیجان فقط در راه تهران – قم استفاده می‌کردند. بعدها در راه خراسان هم تعدادی از آن‌ها را به کار انداختند و به‌تدریج در سایر مسیرهای چاپاری هم از آن استفاده می‌شد.

به گفته‌ی میرزا محمدحسین فراهانی، کرایه‌ی دلیجان در مسیر تهران قزوین بدون اسب، ده تومان بود و اسب هم با توجه به تعداد مسافران، به آن می‌بستند و بابت اسب‌ها نیز هزینه‌ای جداگانه دریافت می‌شد.

گاری

استفاده از گاری در پست و راه‌های چاپاری برای حمل و نقل مسافر و محمولات پستی از زمان ریاست میرزا علی خان امین‌الدوله بر امور چاپارخانه‌ها، رایج شد و بعد از ایجاد راه‌های شوسه‌ی تهران – قزوین گسترش پیدا کرد و بعدها کم‌کم در جاده‌های دیگر نیز استفاده از آن رواج یافت.

گاری پست، وسیله‌ای بود چهارچرخه با سقف قوسی از چوب‌های منحنی و ناودانی، بدون فنر، دارای نیمکت در دو طرف که روی دو چرخ یا چهار چرخ قرار می‌گرفت و به‌وسیله‌ی دو، سه یا چهار اسب، کشیده می‌شد. به‌دلیل نداشتن فنر، وسیله‌‌ی راحتی برای مسافران نبود.

وسایل نقلیه‌ی روسی

ارتباطی که ایران و روسیه از طریق جاده‌های آذربایجان داشتند، باعث شد تعدادی از وسایل نقلیه‌ی روسیه به ایران منتقل شوند و در این مسیر کار کنند. این وسایل همگی با اسب کشیده می‌شدند که در ادامه با معروف‌ترین آن‌ها آشنا می‌شویم.

۱. تلگ، تلگا یا تلکاس (Telega)

این وسیله‌ی نقلیه که نام آن، ریشه‌ی ترکی داشت، بیشتر برای حمل‌و‌نقل بار مورد استفاده قرار می‌گرفت و ظاهرا به‌شکل گاری یا ارابه‌ای بود با چهار چرخ که با سه اسب کشیده می‌شد.

۲. ترویکا یا تروکه (Troika)

وسیله‌ی نقلیه‌ای روباز (بدون کروک) و بدون فنر بود که سه نفر به‌سختی در آن جا می‌شدند و با سه اسب کشیده می‌شد و کرایه‌ی آن بدون اسب، دو تومان بود.

۳. تاران تاس (Tarantas)

این وسیله شبیه ترویکا با کروک بود و سه نفر گنجایش داشت. کرایه‌ی آن از تهران تا قزوین بدون اسب سه تومان بوده است. در این وسیله‌ کرایه‌ی اسب را جداگانه دریافت می‌کردند. از اشکالات این نوع سفر، خستگی مسافر به خاطر تکان‌های شدید وسیله‌ی نقلیه در اثر خرابی راه‌ها و همچنین کندی سفر به‌علت کندی حرکت یا خرابی وسیله‌ی نقلیه را می‌توان نام برد.

مطالعه قسمت سوم