چاروادارها، تورلیدرهای زمان قاجار
پیش از این، در مقاله‌هایی به‌طور کامل سفر در دوران قاجار را بررسی کردیم. همان طور که گفتیم یکی از انواع سفر در آن دوران، سفر با کاروان بود. چاروادارها در حقیقت تورلیدرهای این کاروان‌های مسافرتی و تجارتی بوده‌اند. با کجارو همراه باشید.
مقاله‌های مرتبط:
در دوران قاجار کسانی که قصد داشتند در جاده‌های ناهموار و نا‌امن آن دوران سفر کنند، دو انتخاب داشتند. یکی مسافرت با چاپار و دیگری سفر با کاروان‌ها و چاروادارها.
این دو شیوه‌ی سفر، تفاوت‌های عمده‌ای با هم داشتند. سفر با چاپار معمولا دو نفری بود: مسافر و چاپاری که باید همراه او می‌رفت تا اسب چاپارخانه را برگرداند. در حالی که سفر با کاروان یک سفر گروهی محسوب می‌شد که در آن افراد زیادی از اقشار مختلف، در کنار هم سفر می‌کردند. تفاوت دیگر این دو سفر در سرعت آن بود. سفر با چاپار سریع‌تر بود و بیشتر برای کسانی مناسب بود که کار ضروری داشتند یا سیاحانی که دوست نداشتند بیشتر زمان اقامت خود در ایران را در جاده‌ها بگذرانند.
بیشتر مسافران عادی، سفر با کاروان را انتخاب می‌کردند. در این روش، افراد چهارپایانی را از چاروادارها کرایه می‌کردند و با راهنمایی چاروادار و گروهی دیگر از مسافران، در قالب کاروان سفر می‌کردند. در این نوع سفرها بود که حضور یک چاوادار اهمیت و ضرورت خود را نشان می‌داد.
چاروادارها چه کسانی بودند؟
واژه‌ی چاروادار در واقع دگرگون‌شده‌ی واژه‌ی چهارپادار (چهارپادارنده) به‌معنای کسی است که تعدادی از چهارپایان را در اختیار دارد و آن‌ها را برای سفر و حمل بار در اختیار دیگران می‌گذارد و از این راه زندگی می‌کند. به این افراد علاوه بر چاروادار، مکاری، قاطرچی یا ستوربان هم می‌گفتند.
چاروادارها گرچه در دوران قاجار، اعتبار و جایگاه اجتماعی پایینی داشتند و شغل آن‌ها جزو مشاغل پست در نظر گرفته می‌شد، اما وظایف بسیار مهمی بر دوش داشتند که کسی جز آن‌ها از عهده‌ی انجام این وظایف برنمی‌آمد.
شغل چارواداری، دستمزد مشخص و ثابتی نداشت. میزان دستمزد آن‌ها به‌صورت توافقی بین آن‌ها و مسافران، در ابتدای سفر مشخص می‌شد. مقداری از این دستمزد پیش از شروع سفر و باقی آن پس از رسیدن به مقصد، پرداخت می‌شد.
به همین دلیل معمولا درباره‌ی پرداخت هزینه‌ها اختلافاتی پیش می‌آمد و گاهی باعث درگیری بین چاروادارها و مسافران می‌شد.
یکی از صفاتی که معمولا به چاروادارها نسبت می‌دهند، درستکاری و امانت‌داری است. البته داشتن این ویژگی برای آن‌ها ضروری بود چراکه در طول سفر اموال و کالاهای قیمتی مسافران در اختیار آن‌ها بود. علاوه بر این ویژگی‌ها، این افراد معمولا قوی‌بنیه بودند که این ویژگی هم لازمه‌ی سفرهای طولانی و طاقت‌فرسای آن زمان است.
با توجه به این ویژگی‌ها و وظایفی که چاروادارها داشتند، باید آن‌ها را یکی از مهم‌ترین ارکان سفر و حمل‌ونقل در دوران قاجار بدانیم. در واقع این چاروادارها و چهارپایانی که در اختیار داشتند، یک‌تنه وظیفه‌ی بخش زیادی از مسافرت‌ها و باربری‌ها را در آن دوران بر دوش می‌کشیدند.
وظایف چاروادارها
یکی از وظایف این افراد در جریان سفرها، بستن بارها پشت چهارپایان بود که کار پرزحمتی بود و به مهارت نیاز داشت. این کار، گاهی چند بار در طول سفر تکرار می‌شد. بارها را باید به شکلی روی حیوانات قرار می‌دادند که تعادل آن حفظ شود. این افراد با انجام این وظیفه و هدایت کاروان‌های تجاری، نقش مهمی در توسعه‌ی بازرگانی هم داشتند.
یکی از سفرنامه‌نویسان فرانسوی، با اشاره به اهمیت چاروادارها در سفرهای تجاری، می‌نویسد:
«آنان قاطرچیانی هستند که کالاها را از مدیترانه تا هند، ترکستان و مرز چین حمل می‌کنند و تنها کسانی هستند که عربستان، بلوچستان و سند را به مرزهای روسیه مرتبط می‌سازند. بنابراین کارگزاران چنین نقل‌وانتقال عظیم مواد غذایی و کالا، اشخاص بی‌اهمیتی نیستند.»
از دیگر وظایف چاروادارها در سفر با کاروان‌های مسافرتی، راهنمایی و هدایت کاروان بود و به فردی به نام جلودار برای هدایت مسافران، کمک می‌کردند. چراکه آن‌ها عمری را در جاده‌های پست و بلند و ناهموار آن دوران سپری کرده بودند و به‌خوبی مسیرها را می‌شناختند. آن‌ها راه باقی‌مانده تا رسیدن به مقصد را تخمین می‌زدند. همین طور، راه‌های دسترسی به غذا، اماکن موجود در بین راه، نام شهرها و بخش‌های مختلف و دشواری‌های مسیر را به مسافران اطلاع می‌دادند.
حوادث زیادی در جاده‌های آن دوران در انتظار مسافران بود. مثلا مشکلاتی مانند راه‌هایی با شیب تند، وجود گودال در مسیر و حتی احتمال حضور و حمله‌ی راهزنان. در این‌گونه خطرها، این چاروادارها بودند که به کمک مسافران می‌رفتند.
یکی دیگر از خطراتی که در کمین مسافران بود، حمله‌ی حیوانات وحشی بود. چاروادارها علاوه بر اینکه در این شرایط به یاری مسافران می‌شتافتند، وظیفه‌ی آرام کردن حیوانات بارکش که ممکن بود رم کنند، بر عهده‌ی آن‌ها بود.
این تورلیدرها با هشدار دادن در مورد بخش‌های سخت و صعب‌العبور مسیر، مسافران را از خطراتی چون فرو رفتن در باتلاق یا سقوط از قسمت‌های شیب‌دار نجات می‌دادند.
یکی دیگر از وظایف مهمی که چاروادارها بر عهده داشتند، تنظیم برنامه‌ی سفر کاروان بود. آن‌ها زمان حرکت و توقف و حتی زمان بیدار شدن مسافران برای ادامه‌ی مسیر را مشخص می‌کردند.
در آن زمان، گاهی به‌دلیل گرمای هوا در طول روز، کاروان مجبور می‌شد تا سفر خود را شب‌ها ادامه دهد. شیوه‌ی بیدارکردن مسافران توسط چاروادارها هم که با سروصدای زیادی همراه بود، برای خود داستانی داشت. حتی یکی از سفرنامه‌نویسان اروپایی در داستان سفر خود نوشته است که آن‌ها برای بیدار کردن مسافران، هیچ فرقی بین آقا و نوکر، قائل نمی‌شدند.
در حقیقت، هرکدام از مسافرانی که از نظر اجتماعی دارای شأن و مرتبه‌ای بود، در زمان سفر، به ناچار، تسلیم اوامر این قشر می‌شدند. چراکه چاروادارها مسئولیت تنظیم برنامه‌ی سفر را بر عهده داشتند و عدم پیروی از دستورات آن‌ها به‌معنای به هم خوردن این برنامه و بروز مشکلاتی در طول سفر بود.
مجموع این نقش‌ها در کنار هم، نشان می‌دهند که این قشر چه وظیفه‌ی مهم و البته سختی بر عهده داشتند. بدون حضور این افراد، عملا سفر با کاروان یا ممکن نبود یا با دشواری‌های متعددی روبه‌رو بود.
در آن دوران که خبری از کتاب‌های راهنمای گردشگری، سایت‌های اینترنتی، گوگل‌مپ، جی‌پی‌اس و... نبود، چاروادارها راهنمای مسافران بودند. در واقع می‌توانیم آن‌ها را تورلیدرهای دوران قاجار بدانیم.
دیدگاه