پوشاک سنتی ترک؛ تداعی گر بهار

لباس و پوشش برای مردمان آذربایجان تنها پوششی ساده به شمار نمی‌رود، بلکه گویای هزار نکته از تاریخ و فرهنگ دیرین مردمان این منطقه است. زنان ترک آذربایجان یکی از شناخته شده‌ترین این اقوام هستند که پوشاک متفاوتی با دیگر نقاط ایران داشته و نوع پوشش آنان مظهر و نمادی از جامعه و فرهنگ و نماینده‌ای از اسطوره‌ها و تاریخ پیشینیانشان است.

لباس ترک‌ها با انتخاب رنگ و نقوش روی پارچه و تزیین آن با منجوق‌های رنگارنگ، حاشیه‌دوزی، گلابتون یا چین‌های زیبا یا دوختن سکه و... معرف زبان، شخصیت و منزلت اجتماعی مردمان این منطقه و نشان‌دهنده ویژگی‌های هنری، تاریخی، قومی و خلاقیت‌هایی است که در درونشان منعکس شده و حتی معرف وضعیت تاهل و سن زنان این استان است.

پوشش زنان

در آذربایجان لباس‌ها علاوه بر تزیینات و تکنیک دوختشان، با پارچه‌های به کار رفته نیز خود را نمایان می‌سازند. فراوانی و ارزانی مواد خام در این سرزمین کهن، موجب شده است تا پارچه بافی با پشم و ابریشم توسعه فراوانی داشته باشد.

زنان این خطه بیشتر به تهیه لباس‌هایی از جنس ابریشم، ترمه یا مخمل علاقه‌مند بوده و مردانشان اغلب از پارچه‌های پشمی لباس بر تن می‌کنند. هر دو جنس در لباس زیر بیشتر از پارچه‌های پنبه‌ای بهره می‌برند؛ اما ثروتمندان حتی در لباس زیر نیز ابریشم استفاده می‌کنند.

لباس دختران جوان از رنگ‌های زنده و شاد بوده و زیورآلاتی به آن دوخته شده است، ولی زنان سالمند در نوع پوشش خود از لباس‌هایی با رنگ‌های ملایم و تزیینات بسیار کمی بهره می‌بردند.

برک: لباس‌های زنان ترک آذربایجان با کلاه‌هایی که «برک» نام دارد کامل می‌شد، برک‌ها گاهی به‌شکل ساده بوده و گاهی هم با سکه‌ها یا پولک‌هایی خاص تزیین می‌شد. در خانواده‌های اشرافی و ثروتمند، بیشتر لباس‌ها از جمله برک و جلیقه بیشتر با سکه تزیین می‌شود، اما اکثریت بانوان این منطقه بیشتر خواهان استفاده از برک‌هایی با پولک‌های رنگارنگ هستند.

این برک‌ها جذابیت خاصی به چهره آنان می‌دهد، البته در برخی ایل‌های این استان نیز زنان کلاه دیگری بر سر می‌گذارند که به تاس کلا مشهور است و دورتادور آن ریشه‌های رنگی دارند که کمتر استفاده می‌شود.

یایلیق و چارقد: زنان در این منطقه روسری بر سر کرده و بعضی نیز صورتشان را در ناحیه چانه می‌پوشاندند. روسری آنان چارقدی بود که موهای آنان را می‌پوشاند. هنگام خروج از منزل چاقچوری که زیر جامه در آن بگنجد برپا و چادر مشکی بر سر و روبندی از پارچه با قلابه جواهر به‌صورت می‌زدند.

یایلیق، نوعی سربند است که اکثر اوقات وسط آن کاملا به رنگ مشکی و حاشیه آن نیز همیشه به رنگ قرمز است که اغلب زنان مسن برای نگه داشتن چارقد آن از بالای پیشانی روی چارقد یا روسری می‌بندند. در واقع چارقد پارچه مربعی از ابریشم، نخ یا جنس دیگری است که به‌طور مورب تاخورده و زنان آن را برای پوشش سر می‌پوشند. سر بزرگش در پشت گردن قرار می‌گیرد و دو دنباله‌اش با یک سنجاق، زیر چانه بسته می‌شود.

زنان، آن‌ها را نه‌تنها به هنگام دیدوبازدید، بلکه در خانه هم سرمی کردند. دختران جوان از یایلیق استفاده نمی‌کنند و فقط چارقد بر سر می‌کنند. زنان روستایی و زرتشتی هنوز چارقد بزرگتری که سرش از پشت کاملا تا پایین می‌رسد، به سر می‌کنند. امروزه نیز برخی از بانوان ایل شاهسون آذربایجان، چارقد گلداری بر سر می‌کنند که با یک کلاغی بسته می‌شود.

این چارقدها معمولا طرح‌های گل‌دار بزرگ دارند و اکثر اوقات به رنگ روشن هستند. دختران کرد تنها از سرون (سربند) استفاده می‌کنند و چارقد در بین آنان مرسوم نیست؛ اما دختران ترک فقط از چارقد استفاده می‌کنند و یایلیق بر سر نمی‌بندند.

آنچه در بین هر دو گروه ترک و کرد مشترک است، نوع پوشش بانوان مسن (و گاه میانسال) کرد است که هم از چارقد و هم از سرون (به کردی)، مانند بانوان ترک که هم از چارقد و هم از یایلیق (به ترکی) استفاده می‌کنند.

کوینک:‌ کوینک رویی یکی از لباس‌های شانه‌ای بوده و معمولا از جنس ابریشم تهیه می‌شد. این لباس که روی شانه آن دوختی وجود نداشت آستین‌هایی گشاد، بدون یقه و باز دوخته می‌شد.

جبکن: یکی دیگر از لباس‌هایی که در فرهنگ آذربایجان روی کوینک بر تن می‌کنند، جبکن نام داشت. این لباس که بدن را در خود می‌پیچاند، آستر داشت و مهم‌ترین خصوصیت آن آستین‌هایش بودند. این آستین‌ها که بلند و انتهایشان اشکالی متفاوت داشت، از شانه به پایین حالتی شل داشت. این لباس معمولا از جنس ابریشم و مخمل تهیه می‌شده است.

آرکالیک (آرخالیخ): یکی دیگر از لباس‌های معروف آذربایجان جنوبی «آرکالیک» است که در طرح‌ها، رنگ‌ها و مدل‌های متنوعی است. این لباس آستین‌های بلند و گشاد دارد.

آرکالیک‌هایی از جنس مخمل زرشکی سیر با گل‌های مختلف بیشتر مورد توجه اهالی این منطقه است. در این لباس، آستین‌ها تا آرنج تنگ و بعد از آن با پلیسه هایی گشاد می‌شدند.

پوشش مردان

تا قبل از موضوع کشف حجاب که در سال ۱۳۱۴ به‌وسیله رضاخان اتفاق افتاد، پوشاک مردان این ناحیه نیز همانند دیگر نقاط ایران شامل کوینک (پیراهن) سفید آستین‌دار با یقه‌ای گرد یا آخوندی می‌شد. یکی از تن‌پوش‌های مردان همان کت‌های بلند دوره قاجار بود که در زبان ترکی محلی آرخالیق (بوزملی دن) نامیده می‌شد.

در گذشته کفش معمولی مردان نیز از گالش و چاروق بود که نوع دوم از پوست احشامی مانند گاو میش تهیه می‌شد. بعدها به مرور ایام کفش‌های فعلی و امروزی جایگزین آن‌ها شد. با آغاز حکومت پهلوی، به‌تدریج این روند برچیده شده و لباس‌های سنتی جای خود را به کت و شلوار و پیراهن‌های امروزی داد. همچنین علاوه بر سرپوش‌هایی مانند عرقچین و یون بورک (کلاهی از جنس الیاف پشم گوسفند) استفاده از کلاه‌های لبه‌دار نیز در بین مردان معمول شد.