روزشمار: ۲۸ آبان؛ آغاز بنای ساختمان مسجد امام اصفهان به فرمان شاه عباس صفوی
مسجد امام اصفهان که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد، در چنین روزی در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزیینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است.
مقاله‌های مرتبط:
مسجد امام اصفهان یا مسجد شاه اصفهان که به مسجد جامع عباسی نیز شهرت دارد، یکی از مساجد میدان نقش جهان اصفهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به شمار می‌رود. سبک معماری مسجد شاه اصفهان، به شیوه اصفهانی است. اين اثر در تاريخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۰۷ به عنوان یکی از آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.
این مسجد که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس بزرگ، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزیینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید. شاه عباس مسجد را برای شادی روح جدش، شاه طهماسب بنا کرد.
معمار مهندس آن استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محبعلی بیک‌الله بوده‌اند و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبه نگاری کرده‌اند.
این بنا نمایانگر اوج یک هزار سال مسجدسازی در ایران است. سنت‌های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمیتر و ساده‌تر به‌آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات، همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی که آن را در شمار بزرگ‌ترین بناهای جهان قرار داده، تحقق و یگانگی یافته است.
این بنا از نظر ویژگی‌های معماری، تزیینات غنی و آثار نفیس دیگر از برجسته‌ترین آثار معماری ایران است و چنان‌که از منابع برمی‌آید، بنای آن در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عباس بزرگ (سال ۹۹۶–۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸–۱۶۲۹م) آغاز شده و در دوره شاه‌صفی (سال ۱۰۳۸–۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹–۱۶۴۲م) به پایان رسیده است.
تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه بوده و بر شالوده‌ای وسیع بنا شده است. قوس نیم گنبد سردر خارجی در میدان ۲۷ متر بلندی دارد و بلندی مناره‌ها در حدود ۳۳ متر است. مناره‌های بالای شبستان از آن هم بلندتر است، در حالی که گنبد روی آن بلندتر از همه قرار واقع گردیده است. جلوخان، که خود تقریباً ساختمانی است، حالتی دعوت کننده دارد که جمعیت بیرون را به پناه، امنیت و تجدید قوا در مسجد فرا می‌خواند.
نمای حیاط به دالان‌ها، طاقچه‌ها، توده‌های مقرنس‌های روشن و نوارهای درازی از کتیبه‌های سفید درخشان آراسته است و سراسر آن از کاشی‌های هفت رنگ الوان پوشیده شده که مایه‌های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه‌های طلایی مستولی است.
دو قابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می‌خواند. در فاصله‌ای بیشتر حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریباً اثیری پیدا می‌کند، کاملاً بر میدان مسلط است و در تضاد با کاخ برازنده شاهی، برتری خیره‌کننده دین را بر قدرت دنیوی و اهمیت اساسی دین را در زندگی شهر نشان می‌دهد.
جلوخان رو به شمال است، همچنان‌که ضرورت میدان بوده، ولی از آنجا که محراب می‌باید رو به قبله باشد (یعنی شمال شرقی به جنوب غربی) برای جلوگیری از قناس شدن سلیقه و دقت زیادی لازم بود. این مشکل با موفقیت حل شده. شخص از جلوخان وارد دهلیزی عالی می‌شود که از ویژگی‌های بناهای تاریخی ایران از زمان‌های قدیم بوده است. این دهلیز مدور است و ازاین‌رو هیچ جهتی ندارد و می‌تواند مانند پاشنه‌ای باشد که محور بنا روی آن بچرخد. دهلیز رو به طاق بلند ایوان شمالی باز می‌شود و از عمق تاریک آن انسان ناگهان حیاط روشن از آفتاب را می‌بیند. در آن سوی حیاط سر در وسیع شبستان قرار دارد، دروازه‌ای به جهان دیگری از شکوه و قدرت متمرکز.
اگر شکوه رنگ و عظمت صحنه سر در و گنبد قبلاً خیره‌کننده بود، تکرار خیره‌کننده بود، تکرار خوش آهنگ عناصر ساختمانی، طاق‌نماهای متقارن، ایوانهای متعادل، آرامش حوض بزرگ وضو و اثر یکدست کننده رنگی فراگیر که بر همه جا گسترده، گنبد حالتی برازنده و گیرا و اندکی پیازی شکل، بر ساقه بلندی قرار گرفته، ساده و دارای طرحی بسیار روشن و گویاست، بی آنکه هیچ‌گونه پشتبند یا حمال داشته باشد.
نقشه پی و ساختمان بنا هر دو نشان‌دهنده اعتقاد به‌سادگی در اسلام است و مفهومی بنیادی را نمایان و بیان می‌کند، که همانا برادری و برابری مؤمنان را که همگی از دسترسی بی‌واسطه به رحمت خداوندی برخوردار شده‌اند. حرکت و ارتباط در همه جا تسهیل شده و در هیج جا مانعی وجود ندارد. کف مسجد هیچ پله، نرده یا صفه‌ای ندارد. هیچ در بسته‌ای دیده نمی‌شود، هیچ دالان تونل مانند، جایگاه همسرایان، غلام گردشی، هیچ ساختار جداگانه‌ای مانند مذبح، هیچ فضای اختصاصی، هیچ جایگاه ممتاز وجود ندارد، درست همان طور که هیچ مراسم اختصاصی، هیچ شی مقدس و هیچ سلسله مقامات دینی موجود نیست.
دیوارها در میان نقش گل و بوته‌های باغ مانندشان گم می‌شوند، یا به باغهای واقعی و طبیعی باز می‌شوند. به خاطر تمرکز بار روی ستون‌ها هشت گوش چشم‌اندازهای وسیعی پدید می‌آید و فضای خالی به حداکثر می‌رسد.
طاق‌های بلند و وسیع و تقاطع‌های عالی و خوش آهنگ انحناهای تند فضاهایی را نشان می‌دهد که آزادانه تا محراب، همچون موج‌هایی در یکدیگر فرومی‌روند. نمازگزاران، وقتی که به نماز جماعت ایستاده‌اند یا به‌تنهایی در فضای ارتباطی پدید آمده شرکت جسته‌اند، یکدیگر را می‌بینند. آگاهی متقابل و عبادت مشترک هسته اصلی اسلام است و در اینجا ساختمان در خدمت دین درآمده است.
سازندگان بنا
کتیبه سر در مسجد به خط ثلث «علیرضای عباسی» و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا کرده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث «محمد رضا امامی»، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد «علی اکبر اصفهانی» و ناظر ساختمان «محبعلی بیک‌الله» تجلیل شده است.
مسجد شاه یکی از شاهکارهای معماری و کاشی‌کاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده می‌شود، سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و سال ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم می‌دارد که اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است.
محاسبه جهت قبله برای این بنا توسط شیخ بهائی انجام شده است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد.
مشخصات بنا
ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. از نکات جالب در مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی است. قطعات بزرگ سنگ‌های مرمر یک‌پارچه و سنگاب‌های نفیس، از دیگر دیدنی‌های جالب این مسجد است.
این مسجد عظیم دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است. یکی از این شبستان‌ها (شبستان شرقی) بزرگ‌تر اما ساده و بی‌تزیین است و دیگری (شبستان غربی) کوچک‌تر است اما تزییناتی با کاشی‌های خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محراب‌های مساجد اصفهان است.
در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی دو مدرسه به‌طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجره‌هایی نیز برای سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه می‌نامند.
ارتفاع ایوان بزرگ جنوبی مسجد ۳۳ متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفته‌اند که ارتفاع هر یک از آن‌ها ۴۸ متر است. این دو مناره با کاشی تزیین شده‌اند و نامهای محمد و علی به‌طور تکراری به خط بنایی بر بدنه آن‌ها نقش بسته است. گنبد بزرگ مسجد تزیینات جالبی از کاشی‌کاری دارد و نیز داری کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.
تزیینات بنا
تزیینات عمده این مسجد از کاشی‌های خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای روی زمین به‌شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان می‌دهد و شکل ظاهری آن مانند یه مثلث است و محاسبه آن را شیخ بهائی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است.
کتیبه‌های این مسجد شاهکار خوشنویسان معروف عهد صفویّه مانند علی رضا عباسی و عبدالباقی تبریزی و محمد رضا امامی است. کتیبه سردر باشکوه مسجد به خطّ علیرضا عباسی خوش نویس نامدار عصر صفویّه است که تاریخ آن سال ۱۰۲۵ ذکر شده است.
اسپرهای طرفین در ورودی ۸ لوحه با نوشته‌هایی مشکی بر زمینه فیروزه‌ای دارند که در هر یک از این اسپرها، ۴ لوحه کار گذاشته شده. در جلو خان سردر مسجد نیز کتیبه‌هایی با عبارات و اشعاری وجود دارد.
تخت سنگ بزرگی نیز در ضلع غربی جلوخان هست که از نوشته‌های آن تنها «بسم الله الرحمن الرحیم» به جا مانده است. کتیبه نمای خارجی سردر، خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت وجود دارد. اشعاری به خط نستعلیق در اصلی مسجد را که پوشش نقره و طلا دارد زینت بخشیده است؛ در این اشعار سال اتمام و نصب در ۱۰۳۸ تا ۱۰۵۲ ذکر شده است؛ اشعار یادشده ۱۶ بیت است که هشت بیت آن بر یک لنگه و هشت بیت دیگر بر لنگه دیگر آن به‌طور برجسته نقش بسته است. این در، در ضلع جنوبی واقع است.
در همین روز:
- عزل «اميركبير» صدراعظم «ناصرالدين شاه» در پی بدگویی دشمنان داخلی و خارجی (۱۲۳۰ شمسی)
- روز ملی «لتونی»
- انعقاد قرارداد استعماری حفر كانال «پاناما» بين آمريكا و پاناما (۱۹۰۳ میلادی)
- روز ملی «عمان»
دیدگاه