نگاهی به جغرافیای طبیعی استان اردبیل

اقلیم استان اردبیل به‌طور عمده به ۴ عامل ارتفاع، عرض جغرافیایی، منابع آبی و توده‌های هوای مهاجر بستگی دارد. عوامل دیگری نیز نظیر پوشش گیاهی، فعالیت‌های کشاورزی صنعتی و معدنی در مقیاس کوچک بر اقلیم تاثیر داشته یا از آن تاثیر می‌پذیرند.

با توجه به اینکه استان اردبیل دارای دوسوم بافت کوهستانی با ارتفاع متوسط ۳۷۰۰ متر از سطح دریا است و سبلان نگین تابناکی بر بلندای استان با ارتفاع ۴۸۱۱ متر واقع شده، به‌طوری که غیر از آن، کوه‌های طالش و قوشه‌داغ در غرب کوه سبلان و بزغوش در جنوب و جنوب غربی سبلان، همگی با ارتفاع متوسط ۲۲۰۰ متر یا رشته‌کوه پلنگان در حوالی دریاچه نئور و قله آق‌داغ با ارتفاع ۳۳۲۲ متر در استان واقع شده‌اند. وجود این بلندی‌ها سبب شده که اقلیم استان اردبیل تحت تاثیر آن‌ها از ویژگی‌های خاص برخوردار شود و این استان در شمار یکی از سردترین استان‌های کشور قرار گیرد و میزان بارندگی زیاد شده و دمای آن در حدود وسیعی تحت تاثیر ارتفاعات باشد که غالبا با برف پوشیده هستند. سيمای طبيعی در استان اردبيل با ساير نواحی فلات آذربايجان تفاوت‌های زيادی دارد. اراضی شمالی و نیز‌مرز با کشور جمهوری آذربايجان را در امتداد ارس، زمين‌های پست و جلگه‌ای تشكيل می‌دهند كه كمتر از ۲۰۰ متر از سطح دريای آزاد ارتفاع دارند. در جنوب نيز قسمت‌های اصلی مركز استان با دره رود قزل‌اوزن مشخص می‌شود كه بين منحنی ۱۴۰۰ – ۸۰۰ متر قرار گرفته است.

استان اردبیل دارای رودخانه‌های ارس، قره‌سو، بالخلی‌چای و دریاچه‌های نئور و شورابیل است که در شکل‌گیری اقلیم نقش قابل‌توجهی دارد. علاوه بر منبع رطوبتی دریای خزر منابع رطوبتی عنوان شده، بر ویژگی‌های اقلیمی استان اردبیل به‌طور شاخص اثر می‌گذارند.

بارندگی یکی از عامل‌های اثرگذار روی اقلیم هر منطقه است. باران و برف عمده‌ترین نزولات جوی منطقه بوده و مطالعات صورت گرفته بیانگر این است که حداکثر بارش منطقه با حداکثر رطوبت ارتباط مستقیم ندارد. متوسط مجموع بارندگی سالانه محاسبه‌شده از ایستگاه‌های موردمطالعه، ۹،۳۳۳ میلی‌متر و مقدار بارندگی در مناطق شمالی استان نسبت به مناطق دیگر کمتر است. بیشترین میزان بارش در ایستگاه سرعین ثبت شده است، بنابراین پرباران‌ترین و کم‌باران‌ترین فصول سال به‌ترتیب بهار و تابستان است.

توزیع دمای هوا در سطح استان متناسب با توپوگرافی و سایر ویژگی‌های طبیعی آن است. نواحی پست واقع در دره رودخانه ارس و دشت مغان گرم‌ترین و ارتفاعات سبلان سردترین مناطق استان هستند. میانگین حداکثر درجه حرارت در بین ایستگاه‌های استان بین ۳/۱۴ تا ۵/۲۰ درجه سانتی‌گراد متغیر است. میانگین حداقل درجه حرارت در بین این ایستگاه‌ها میان ۵/۱ تا ۷/۹ درجه سانتی‌گراد متغیر است. ولی وجود درجه حرارت‌های مطلق بین ۵/۳۸- درجه سانتی‌گراد تا ۴۴ درجه سانتی‌گراد به‌ترتیب در ایستگاه‌های فیروزآباد، خلخال و مشیران بوده که حاکی از اختلاف شدید دما است.

کوه سبلان یکی از مرتفع‌ترین کوه‌های کشور است که در ۳۵ کیلومتری غرب شهر اردبیل و شمال غربی شهر سرعین میان دو استان اردبیل و آذربایجان شرقی قرار دارد. قسمت شرقی کوه سبلان به قله آتش‌فشانی سبلان منتهی می‌شود که در ارتفاع ۴۸۱۱ متری قرار دارد. کوه سبلان پس از دماوند و عَلَم‌کوه، سومین قله بلند ایران به شمار می‌رود. رایج‌ترین مسیر برای صعود به کوه سبلان (ساوالان)، مسیر شمال شرقی یا پناهگاه سبلان است. این مسیر برای کوهنوردانی که اولین صعودشان بوده و راهنما نیز ندارند، بهترین مسیر است؛ وجود راه اتومبیل‌رو تا پناهگاه سبب شده اغلب کوهنوردان ناآشنا به محل، به‌راحتی خود را به پناهگاه برسانند و ارتفاع آن در حدود ۳۷۰۰ متر است.

بر اساس طبقه‌بندی اقلیمی محاسبه رابطه آن بین ایستگاه‌های مختلف استان، نوع اقلیم‌های موجود به شرح جدول زیر مشخص شده است:

استان اردبیل به‌دلیل پیچیدگی شرایط طبیعی، تنوع زمین‌شناسی و ژئومورفولوژیكی و همچنین تنوع عوامل موثر در اقلیم منطقه از آب‌وهوای متنوعی برخوردار است. این استان دارای رودخانه‌های فراوان و کوه‌های مرتفع در بخش‌های مختلف استان و نیز به‌دلیل وجود سومین قله‌ی مرتفع و آتش‌فشانی ایران (سبلان) دارای چشمه‌های آب گرم طبیعی در استان است؛ به‌گونه‌ای که گرم‌ترین چشمه‌ی آب گرم طبیعی جهان در این منطقه واقع شده است.

بخشی از ویژگی‌های جغرافیایی منطقه، وجود جنگل در استان اردبیل است. در بررسی‌های طبیعی و جغرافیایی استان اردبیل باید اشاره کرد که این استان از معدود مناطق دارای ویژگی‌های بسیار زیاد تنوع آب هوایی و جغرافیایی در ایران است. جنگل‌های این استان که در شهرستان‌های اردبیل و خلخال واقع‌اند، به انبوهی جنگل‌های شمال نیستند چراکه بخار آب دریای خزر به میزان کافی به آنجا نمی‌رسد.

استان اردبیل به‌دلیل برخورداری از ظرفیت‌های طبیعی ییلاق‌های دامنه سبلان و دشت‌های وسیع اردبیل، مغان و مشگین شهر، یکی از قطب‌های مستعد کشاورزی و دام‌پروری در کشور به‌ شمار می‌رود. بخشی از تولیدات کشاورزی این استان همچون گندم، جو، سیب‌زمینی، پیاز، بذر چغندر قند، حبوبات، دانه‌های روغنی ذرت، انواع میوه‌جات مثل سیب، گلابی، آلبالو، زردآلو، هلو و همچنین در بخش دام و طیور، تولید پروتئین، پرورش ماهی، زنبورداری و تولید عسل، نه‌تنها در داخل کشور به مصرف می‌رسد بلکه بخشی از آن جزو اقلام صادراتی کشور نیز محسوب می‌شود. در کنار فعالیت‌های کشاورزی باید به فعالیت‌های صنعتی این استان نیز اشاره کرد. در حال حاضر استان اردبیل دارای ۸ شهرک صنعتی، کارخانه‌های بزرگ نساجی، سیمان، ذوب‌آهن و کشت و صنعت است. کارخانه‌های چرم مغان، کارخانه شیمیایی آراز، کارخانه کبریت‌سازی مشگین شهر، کارخانه سیمان، کشتارگاه صنعتی آرتا، ویل تایر، نئوپان خلخال، شیرخشک مغان، کارخانه‌های لبنیاتی و پنیر سازی، موکت‌بافی و ... را نیز باید به فعالیت‌های صنعتی استان افزود. صرف‌نظر از فعالیت‌های کشاورزی، دام‌پروری و صنعتی، استان اردبیل در بخش صنایع دستی فعالیت‌های قابل‌توجهی دارد. بافت گلیم، جاجیم، شال، زیرانداز، قالیچه قوبای خلخال، قالی‌بافی، قلاب‌بافی، فرش، خورجین و نیز معرق‌کاری، منبت و خراطی، مصنوعات چرمی و وَرنی که بیشتر توسط عشایر شاهسون دشت مغان انجام می‌شود، مهم‌ترین صنایع دستی منطقه را تشکیل می‌دهند.