آشنایی با گیاهان دارویی استان مرکزی؛ قسمت اول

گیاهان دارویی از دیدگاه علوم نوین، به گیاهانی گفته می‌شود که یک یا برخی از اندام‌های آن‌ها، حاوی ترکیبات پیچیده‌ی شیمیایی با اثرات پزشکی است که در نتیجه‌ی یک فرایند کاملا طبیعی در گیاه تولید و ذخیره شده‌اند. تحقیقات مدرن پزشکی در رابطه با این ترکیبات شیمیایی نشان می‌دهد که با توجه به طبیعی بودن نحوه‌ی تشکیل این ترکیبات در گیاه، مصرف گیاهان حاوی این ترکیبات به‌عنوان دارو موجب تعادل فیزیولوژیک در شخص بیمار می‌شوند. در واقع بدن بیمار با پذیرش این ترکیبات، نسبت به آن‌ها واکنش نشان نمی‌دهد و در نتیجه عارضه‌ی جانبی ایجاد نمی‌کند.

البته استفاده از این داروهای طبیعی نیز نیازمند کسب اطلاعات دقیق و انتخاب بهترین گزینه‌ی درمانی در مورد هر فرد است که در غیر این صورت ایجاد عوارض ناخواسته (البته بسیار محدودتر از داروهای شیمیایی و صنعتی) ناگزیر است.

در ایران با توجه به تنوع آب وهوایی موجود، تعداد قابل‌توجهی از انواع گیاهان دارویی (در حدود ۴۵۰ گونه) وجود دارند که همین فراوانی منابع طبیعی باعث امتیازات ویژه‌ای برای طب سنتی ایرانی شده است. ایران در کنار چین و هند، جزو پیشگامان استفاده از گیاهان دارویی در زمینه‌ی درمان بیماری‌ها است. حکمای ایرانی جزء مشهورترین دانشمندان این عرصه هستند و آثارشان در زمره‌ی کامل‌ترین دانشنامه‌های مرتبط با طب مبتنی بر درمان‌های گیاهی یا همان طب سنتی به شمار می‌روند.

تقریبا در اغلب مناطق ایران گونه‌هایی از گیاهان دارویی رشد می‌کنند. بسیاری از گونه‌های باارزش در مناطق مختلف قابل برداشت هستند، اما برخی از مناطق با توجه به شرایط اقلیمی خود، گونه‌های بیشتری را در خود جای داده‌اند. استان مرکزی با توجه به قرار گرفتن در تقاطع دو رشته‌کوه اصلی ایران یعنی رشته‌کوه البرز و زاگرس، اقلیم مساعدی برای رویش گیاهان دارویی دارد.

طبق آمار منتشر شده، ۲۲۷ گونه‌ی شناخته‌شده در مناطق مختلف این استان برداشت می‌شود. برخی از شهرستان‌های این استان مانند تفرش و شازند، چه از نظر تعداد گونه‌ها و چه از نظر حجم برداشت از یک گونه‌ی مشخص، جزء برترین مناطق رویش گیاهان دارویی به شمار می‌روند.

گیاهان دارویی استان مرکزی را با توجه به طریقه‌ی مصرف آن‌ها بین اهالی منطقه می‌توان در دو گروه بررسی کرد. گروه اول گیاهانی که به‌عنوان سبزیجات و میوه‌ها کاربردهای غذایی دارند یا به‌عنوان مواد اصلی در تهیه‌ی برخی از غذاها، چاشنی‌ها و ادویه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. گروه دوم گیاهانی که فقط به‌منظور کاربرد دارویی برداشت می‌شوند که تعداد گونه‌ها در این گروه بسیار بیشتر از گروه اول است.

در گروه اول گیاهانی مانند موسیر، ریواس، سماق، کنگر، بنه (پسته‌ی‌ کوهی)، سنجد، تره‌ی وحشی، شنگ، پای غازی، کرفس کوهی، والک، پیازک، پنیرک و... قرار دارد.

گروه دوم نیز شامل گیاهان دارویی فراوانی نظیر آویشن، بومادران، بابونه، گل ختمی، پونه‌ی کوهی، خاکشیر، گون، باریجه، چای کوهی، کاسنی، گزنه، زنیان، درمنه‌ی کوهی، شقایق نعمانی، علف مار، شیرین بیان، بادرنجبویه، خارخسک، روناس، منداب، سنبل‌طیب، شاه‌تره، مرزنجوش، پرسیاوش و... می‌شود که در ادامه از هر گروه، تعدادی را معرفی می‌کنیم.

یکی از گونه‌های وحشی سیر است که در فصل بهار و در ارتفاعات می‌روید. برگ‌های بیضی‌شکل نوک‌تیز دارد و رنگ پیازش سفید مایل به زرد است. والک که به سیرخرس نیز معروف است، بوی شبیه به پیاز و طعمی ملایم‌تر و شیرین‌تر از سیر دارد. والک طبع گرم دارد و تمامی قسمت‌های آن قابل استفاده است. این سبزی بهاری خواص بی‌شماری دارد؛ تصفیه‌کننده‌ی خون و کاهش‌دهنده‌ی فشارخون است، در درمان تنگی نفس سودمند بوده و ضدعفونی‌کننده‌ای قوی به شمار می‌رود. والک تسکین‌دهنده‌ی دردهای ناشی از روماتیسم، سیاتیک و نقرس است. همچنین حاوی درصد قابل‌توجه‌ی منگنز است. از آن‌جایی که این ماده‌ی معدنی عامل سیاهی موی انسان است، مداومت در خوردن والک سبب ریزش موی سفید و درآمدن موی سیاه به‌جای آن می‌شود.

گیاهی از خانواده‌ی سیر و پیاز است که برگ‌های باریک و دراز و گل‌هایی به رنگ ارغوانی دارد. ریشه‌ی این گیاه، خوراکی است. ریشه‌ی موسیر پیازی یک‌پارچه است که برخلاف پیاز، لایه لایه نبوده و برخلاف سیر، مجموعه‌ای از چند حبه نیست. این پیاز وحشی که طبع گرم و خشک دارد با توجه به خواص گندزدایی خود در گذشته برای دفع انگل‌ها و ضدعفونی کردن آب مورد استفاده قرار می‌گرفت. البته موسیر خواص فراوانی دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

- کاهش سردردهای میگرنی با تاثیر مثبت بر دستگاه اعصاب مرکزی

- کمک به سیستم قلبی عروقی با کاهش چربی خون و تنظیم فشارخون و در نتیجه پیشگیری از تصلب شرایین

- کاهش میزان قندخون در افراد دیابتی

- تسکین‌دهنده‌ی التهاب طحال و کبد

گیاهی مقاوم بر برابر سرما است که در فروردین قابل برداشت است. گل‌هایی سبزرنگ، برگ‌هایی پهن و ساقه‌ای گوشتی و ترش‌مزه دارد. قسمت خوراکی ریواس، ساقه‌ی آن است که طبیعت سرد دارد. این گیاه یکی از کهن‌ترین گیاهان دارویی است که استفاده از آن به دوران قبل از میلاد مسیح در چین باستان بر‌می‌گردد.

در طب سنتی ایران هم شربتی را که از ساقه‌ی ریواس تهیه می‌شده به‌عنوان دارو در دفع بعضی از باکتری‌های مضر استفاده می‌کرده‌اند. این ساقه‌ی ترش‌مزه که طرفداران خاص خود را به‌خصوص در بین جوانان دارد، موجب تسهیل در هضم غذا، رفع عطش و افزایش اشتها می‌شود. ریواس با تنظیم جذب چربی از روده عملکرد روده‌ها را متعادل می‌کند و موجب ترشح انسولین توسط لوزالمعده شده و در نتیجه قندخون را کاهش می‌دهد.

علاوه بر استفاده از ساقه‌ی ریواس در غذاهای ایرانی، از ریشه و گل آن برای رنگ کردن مو نیز استفاده می‌شود. عصاره‌ی ریشه و گل ریواس موها را طلایی‌رنگ می‌کند.

درختچه‌ای کوهستانی است که میوه‌های خوشه‌ای قرمزرنگ دارد. از چوب این درخت در یونان باستان برای رنگ‌آمیزی پارچه‌های پشمی و در ایتالیا برای رنگ کردن چرم استفاده می‌شده است. میوه‌ی سماق که طبیعتی سرد و خشک دارد، پس از خشک کردن و کوبیدن به‌عنوان ادویه‌ای ترش در غذاها استفاده می‌شود. سماق، اشتها‌آور و همچنین برای استحکام و تقویت لثه‌ها مفید است. مصرف این میوه به بیماران دیابتی و کسانی که دچار خونریزی‌های دستگاه گوارش به‌ویژه معده می‌شوند، بسیار توصیه می‌شود. سماق با دفع مواد زائد خون به‌ویژه اوره، نقش مهمی در تصفیه‌ی خون دارد. این گیاه جزء ده آنتی‌اکسیدان گیاهی برتر به شمار می‌رود و با خواص آنتی‌اکسیدانی منحصربه‌فرد خود در کاهش خطر ابتلا به انواع سرطان‌ها مفید است. البته خواص دارویی این درختچه فقط در میوه‌هایش خلاصه نمی‌شود، بلکه در طب سنتی، شیره‌ی خارج شده از درخت سماق، برای درمان بیماری‌های دستگاه دفع ادرار استفاده می‌شده است. همچنین در طب سنتی برای کنترل تهوع بارداری مصرف این میوه را با روشی خاص در کنار اناردانه‌ی خشک تجویز می‌کردند.

گیاهی است که برگ‌های خاردار آن در کنار ساقه‌های ضخیمش که شبیه به ساقه‌های کرفس هستند برای تمامی افرادی که در فصل بهار به کوهستان‌ها رفته‌اند، کاملا شناخته‌ شده است. کنگر در یونان و مصر باستان به‌دلیل تاثیر فوق‌العاده‌اش در کمک به هضم غذا، بسیار مورد توجه بوده است. این گیاه در قرن شانزدهم میلادی در اروپا بسیار ارزشمند بوده، به‌نحوی که تنها طبقه‌ی اشراف توان استفاده از آن را داشته‌اند. طبیعت کنگر، گرم و خشک است و مصرف آن تاثیرات درمانی ویژه‌ای روی کبد، قلب و روده دارد. این گیاه با پیشگیری از تجمع رسوبات و چربی‌ها در کبد، علاوه بر محافظت از کبد در برابر سموم و عفونت‌ها، نارسایی کبد را نیز درمان می‌کند. از طرفی دیگر با کاهش کلسترول و تری‌گلیسیرید خون از یک سو و درمان کم‌خونی از سوی دیگر موجب تقویت قلب می‌شود. همچنین مصرف این گیاه موجب کاهش باکتری‌های مضر و افزایش باکتری‌های مفید و به‌دنبال آن سبب سلامتی روده‌ها می‌شود.

بسیاری از ما با ضرب‌المثل «کنگر خوردن و لنگر انداختن» آشنا هستیم، اما عده‌ی کمی از فلسفه‌ی این ضرب‌المثل آگاهی داریم.

در طب سنتی موثرترین راه درمان بیماری‌های مرتبط با خواب مانند بی‌خوابی‌ها و کیفیت نامطلوب خواب، استفاده از گیاه کنگر در کنار ماست در حدود یک ساعت قبل از خواب است. تاثیر ترکیب کنگر با ماست روی بهبود کیفیت خواب به حدی است که استفاده از آن را در ساعات اولیه‌ی روز مناسب نمی‌دانند. البته در گذشته کنگر در کنار مصارف غذایی، مصرف صنعتی نیز داشته است. در قدیم از گیاه کنگر برای تولید پنیر استفاده می‌کردند. دلیل این امر، وجود آنزیم‌هایی در کنگر است که شیر را با غلظت فراوان لخته می‌کند.

این گیاه که در مناطق مختلف با نام‌های گوناگون شناخته می‌شود، برگ‌های مثلثی سرنیزه‌ای با دو گوشه در پایین دارد که در انتهای ساقه‌هایی بلند قرار گرفته‌اند. طبیبان قدیم منطقه‌ی شمال آفریقا، بیماری‌های پوستی به‌ویژه برص را با بذر این گیاه درمان می‌کردند. غازیاغی طبیعت گرم و خشک دارد و مصرف آن باعث جلوگیری از فساد لثه می‌شود. این گیاه برای تقویت کبد مفید است و با تصفیه‌ی خون و جلوگیری از غلظت آن، به سیستم قلبی عروقی نیز کمک می‌کند. همچنین غازیاغی پاک‌کننده‌ی کلیه و مثانه است و از بیماری‌های مرتبط با این دو عضو جلوگیری می‌کند.

گیاهی است با برگ‌های باریک و کشیده که گل‌های زردرنگ دارد و در فاصله‌ی اردیبهشت‌ماه تا تیرماه، قابل برداشت است. تمامی قسمت‌های این گیاه قابل استفاده است و هرکدام خواص دارویی مجزایی دارند. برگ‌های آن طبیعت سرد و خشک دارند و از خونریزی معده جلوگیری می‌کنند. حکیم محمدبن زکریای رازی، ریشه‌ی آن را در درمان مسمومیت‌های شدید سودمند دانسته و آن را پادزهر سموم معرفی می‌کند. از آب ریشه‌ی خام شنگ، برای از بین بردن زگیل استفاده می‌شود. گل این گیاه هم برای مداوای جراحات ناشی از سوختگی مفید است. همچنین مصرف عصاره‌ی این گیاه در طب سنتی برای درمان رماتیسم، نقرس و امراض جلدی بسیار توصیه شده است. علاوه بر خواص فوق، مصرف دارویی دیگری نیز در این گیاه وجود دارد. در صورت قطع برگ‌های شنگ، ماده‌ای مانند شیر از آن ترشح می‌شود که در مجاورت هوا سفت می‌شود. در گذشته این ماده را که به قندرون معروف بوده است، مانند سقز می‌جویدند. جویدن قندرون باعث پاک شدن سینه از اخلاط، زیاد شدن اشتها و کمک به هضم غذا می‌شود.

گیاهی است از خانواده‌ی چتریان که در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر می‌روید. برگ‌هایی با بریدگی‌های پنجه‌ای، گل‌هایی زردرنگ، ساقه‌هایی بدون غلاف و ریشه‌ای دوکی شکل دارد. کرفس کوهی طبیعت گرم و خشک دارد و علاوه بر مصارف غذایی از خشک‌شده‌ی شاخ و برگ آن به‌عنوان ادویه برای معطر و طعم‌دار کردن ماست و دوغ نیز استفاده می‌شود. مصرف کرفس کوهی در مداوای انواع اختلالات گوارشی به‌ویژه بیماری‌های التهابی روده و همچنین درمان انواع اختلالات قلبی عروقی به‌ویژه چربی خون و فشار خون بسیار مفید است. استفاده از این گیاه موجب پیشگیری از ابتلا به زخم معده می‌شود و از تولید سنگ کلیه و مثانه نیز جلوگیری می‌کند. علاوه بر ساقه و برگ کرفس کوهی، ریشه‌ی آن هم خاصیت دارویی دارد و از جوشانده‌ی آن در درمان سرماخوردگی‌های شدید استفاده می‌شود.

درختی است آشنا که در بیشتر مناطق کوهستانی می‌روید. برگ‌هایی باریک و مخملی‌شکل شبیه به برگ درخت بید و زیتون دارد که پشت آن‌ها نقره‌ای‌فام است. میوه‌ی این درخت، بیضی‌شکل و گوشت‌دار شبیه به زیتون است که رسیده‌ی آن رنگی قرمز و براق دارد و طعم آن شیرین و البته کمی گس است. گوشت این میوه هنگام رسیدن حالت کرکی دارد. برگ درخت سنجد، میوه و هسته‌ی آن خواص دارویی دارند. میوه‌ی آن طبیعت سرد و خشک دارد و مقوی قلب است. سنجد بادشکن است و برای تسکین انواع سردرد از آن استفاده می‌کنند. مصرف پودر سنجد به‌همراه شیر، بعد از وعده‌ی غذایی سبب تقویت عمومی بدن و افزایش تراکم ماهیچه‌ها می‌شود و چنانچه قبل از وعده‌ی غذایی مصرف شود، اشتهای کاذب را کاهش می‌دهد. استفاده از پودر سنجد به‌همراه عسل، برای مبتلایان به نرمی یا پوکی استخوان مفید است و دردهای ناشی از این نوع بیماری‌ها را به‌ویژه در ناحیه‌ی زانو درمان می‌کند.

پودر هسته‌ی سنجد نیز در درمان آرتروز سودمند است. برگ درخت سنجد، مانند میوه‌اش ضد اسهال و یبوست‌آور است. بهترین دارو برای درمان اسهال در کودکان، جوشانده‌ی برگ سنجد است.

درختی است کوهستانی که علاوه بر میوه‌ی باارزش و پرخاصیتی که دارد، صمغی گران‌بها را نیز در خود جای داده است. میوه‌ی این درخت ریز و گرد به رنگ سبز تیره است که مغزی شبیه به پسته ولی بسیار کوچک‌تر از آن با طعمی تقریبا ترش دارد. این میوه جزو دانه‌های روغنی محسوب می‌شود و حاوی مقادیر زیادی از اسیدهای چرب غیراشباع است. در گذشته از پسته‌ی کوهی که طبعی بسیار گرم و خشک دارد، برای معطر کردن دوغ و روغن حیوانی استفاده می‌کرده‌اند، اما امروزه بیشترین نحوه‌ی مصرف این میوه، درست کردن ترشی از آن است. در برخی از کشورها که برداشت قابل‌توجهی از پسته‌ی کوهی دارند، این میوه جزو اقلام صادراتی بوده و با بسته‌بندی‌هایی ارزنده به فروش می‌رسد.

پسته‌ی کوهی با خاصیت ضد میکروبی خود، جایگزین بی‌ضرری برای آنتی‌بیوتیک‌های شیمیایی محسوب می‌شود. این میوه با داشتن اسیدهای چرب غیراشباع، کلسترول مضر را کاهش داده موجب افزایش کلسترول مفید می‌شود و به همین جهت برای مبتلایان به بیماری‌های قلبی عروقی بسیار مفید است. مصرف ترشی این میوه، بهترین راه پاک کردن کبد است. روغن پسته‌ی کوهی، مشابه روغن آفتاب‌گردان و پنبه‌دانه، خاصیت آنتی‌اکسیدانی داشته و کاهش‌دهنده‌ی دردهای عضلانی و مفصلی است.

صمغ درخت پسته‌ی کوهی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده است، منبع تولید آدامس سنتی ایران یعنی همان سقز است که مصارف متعدد دارویی و صنعتی دارد. جویدن سقز باعث تقویت معده، استحکام لثه‌ها و رفع بوی بد دهان می‌شود. تحقیقات جدید پزشکی، تاثیر جویدن سقز در بهبود ناراحتی‌های گوارشی به ویزه زخم معده و اثنی‌عشر را تایید کرده است.

در طب سنتی از سقز به‌عنوان ملینی قوی در درمان یبوست استفاده می‌شده است. سقز مصرف غیرخوراکی هم دارد و برای درمان جراحات ناشی از سوختگی، مفید است.