عجایب هفتگانه دنیای باستان؛ فانوس دریایی اسکندریه
در پاییز سال ۱۹۹۴ میلادی، گروهی از غواصان باستان‌شناس با تجهیزات کامل غواصی وارد آب‌های اسکندریه در مصر شدند. این غواصان در اعماق آب به‌دنبال بقایای آثار و اشیای تاریخی می‌گشتند. در این کاوش از تجهیزات پیشرفته شناسایی، علامت گذاری، سنجش فاصله و سامانه GPS برای اثبات دقیق محل این قطعات استفاده شد.
دانشمندان از پیشرفته‌ترین امکانات و وسایل موجود در آن زمان استفاده کردند تا بقایای یکی از پیشرفته‌ترین دستاوردهای فنی قرن سوم پیش از میلاد را شناسایی و مورد بررسی قرار دهند. این سازه چیزی نبود جز فانوس دریایی اسکندریه که در این مقاله به معرفی این اثر می‌پردازیم که در فهرست عجایب هفتگانه دنیای باستان قرار دارد.
اسکندر کبیر؛ پایه‌گذار شهر اسکندریه
ماجرای ساخت فانوس دریایی اسکندریه به زمان پایه‌گذاری شهر اسکندریه توسط فاتح مقدونیه‌ای، اسکندر کبیر، در سال ۳۳۲ پیش از میلاد باز می‌گردد. اسکندر حداقل ۱۷ شهر با نام اسکندریه در قسمت‌های مختلف قلمرو وسیع پادشاهی خود بنا کرد. بسیاری از آن‌ها از میان رفتند؛ اما اسکندریه مصر تاکنون پابرجا است.
اسکندر کبیر، مکان شهر جدیدش را به دقت انتخاب کرده بود. به‌جای بنا نهادن این شهر در دلتای رود نیل، مکان آن را ۳۲ کیلومتر به‌سمت غرب انتخاب کرد. به این ترتیب گل‌و‌لای و رسوبات حمل شده توسط رود نمی‌توانستند بندر را مسدود کنند. در جنوب شهر، دریاچه «ماریوت» (Mareotis) قرار داشت.
از آنجایی که یک کانال بین دریاچه و رود نیل ساخته شده بود، شهر دارای دو بندر بود؛ یکی برای عبور و مرور از رود نیل و دیگری برای سفرهای تجاری دریای مدیترانه. فعالیت‌هایی که در این دو بندر انجام می‌شد، اسکندریه را به یکی از شهرهای ثروتمند آن زمان تبدیل کرده بود.
بطلمیوس و تصمیم ساخت فانوس دریایی اسکندریه
اسکندر در سال ۳۲۳ پیش از میلاد، یعنی ۲۳ سال پیش از ساختن فانوس دریایی، از دنیا رفت و ساخت شهر اسکندریه توسط بطلمیوس سوتر (Ptolemy Soter)، فرمانروای جدید مصر، تکمیل شد.
هزینه ساخت فانوس دریایی اسکندریه با پول امروزی حدود سه میلیون دلار برآورد می‌شود
در زمان فرمانروایی بطلمیوس، شهر اسکندریه ثروتمند و آباد شده بود. از اسکندریه بیشتر از هر چیزی شیشه، پاپیروس (الیاف گیاهی که به‌عنوان کاغذ استفاده می‌شد) و کتان صادر می‌شد و چون رفت و آمد کشتی‌ها به این شهر بندری بسیار زیاد و پرحجم بود، کشتی ها می‌بایستی در شب نیز وارد بندر می‌شدند. برای این کار یک تاسیسات قوی جهت هدایت کشتی‌ها نیاز بود. این شهر به نمادی نیاز داشت که علاوه بر نمایش شکوه و عظمت شهر، راهنمای کشتی‌ها در بندر شلوغ تجاری شهر نیز باشد.
سرانجام بطلمیوس در سال ۲۹۰ پیش از میلاد، دستور ساخت فانوس دریایی را صادر کرد. بیست سال بعد، زمانی که ساخت آن به پایان رسید، اولین فانوس دریایی جهان و بعد از هرم بزرگ جیزه، بلندترین سازه دنیا بود. هزینه ساخت آن با پول امروزی حدود سه میلیون دلار برآورد می‌شود و ساخت آن حدود ۱۲ سال زمان برده است. فانوس دریایی اسکندریه که با نام فاروس اسکندریه نیز شناخته می‌شود، به دلیل اندازه عظیم، طراحی نوآورانه و نقش حیاتی‌اش در ناوبری دریایی، یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان بود.
تاریخچه ساخت فانوس دریایی اسکندریه
گمان می‌رود طراح این سازه، «سوستراتوس» (Sostratus of Cnidus) بوده باشد؛ هر چند با توجه به برخی منابع تاریخی، او تنها تأمین مالی پروژه را بر عهده داشته است. او که به کارش افتخار می‌کرد، تمایل داشت نامش بر فونداسیون بنای فانوس دریایی حک شود. بطلمیوس دوم، پسر فرمانروای مصر، درخواست او را رد کرد؛ چراکه می‌خواست تنها نام خودش روی بنا حک شود. سوستراتوس که فرد باهوشی بود، کتیبه‌ای حاوی نام خودش در فونداسیون بنا کار گذاشت و روی آن را با روکشی از گچ پوشاند. روی سطح گچی، نام بطلمیوس حک شده بود. به مرور زمان و پس از مرگ هر دوی آن‌ها، این پوشش گچی فرو ریخت و نام سوستراتوس آشکار شد.
این فانوس دریایی در جزیره «فاروس» (Pharos) ساخته شده بود و در نهایت نام شهر را به خود گرفت.
معماری فانوس دریایی اسکندریه
دو توصیف دقیق و جزئی از فانوس دریایی اسکندریه در قرن دهم بعد از میلاد وجود دارد که توسط دو جهانگرد به نام‌های ادریس و یوسف ابن‌الشیخ ارائه شده است. طبق گزارش‌های آن‌ها، این سازه ۳۰۰ ذرع ارتفاع داشته است. با توجه به اینکه مقیاس ذرع در مناطق مختلف متفاوت است، به نظر می‌رسد فانوس اسکندریه ارتفاعی بین ۱۴۰ تا ۱۸۳ متر داشته است. البته ارتفاع ۱۴۰ متری محتمل‌تر است.
فانوس اسکندریه ارتفاعی بین ۱۴۰ تا ۱۸۳ متر داشته است
طراحی فانوس دریایی اسکندریه مثل فانوس‌های مدرن از یک تک ستون باریک تشکیل نشده بود. این بنا بیشتر به آسمان‌خراش‌های اوایل قرن بیستم شباهت داشت. فانوس، سه طبقه داشت و از قطعات سنگی با پوششی از مرمر سفید تشکیل شده بود. پایین‌ترین سطح بنا که روی یک سکوی سنگی ۶ متری قرار گرفته بود، احتمالا ۷۳ متر طول داشت و مساحت پایه آن ۳۰ متر مربع بود. درب ورودی این بخش از بنا در قسمت پایین آن قرار نداشت؛ بلکه از طریق یک سطح شیب‌دار ۱۸۳ متری قابل دسترسی بود. سطح شیب‌دار با طاق‌های عظیمی نگه داشته شده بود. درون این بخش از سازه، یک سطح شیب‌دار بزرگ مارپیچی قرار گرفته بود که از آن برای حمل مواد و مصالح مورد نیاز به بالای سازه استفاده می‌شد. مصالح با استفاده از چرخ‌دستی‌هایی جابه‌جا می‌شدند که حیوانات اهلی آن‌ها را حمل می‌کردند.
در بالای قسمت اول بنا، یک برج هشت وجهی با ارتفاع ۳۴ متر قرار داشت. در بالای این برج، استوانه‌ای وجود داشت که تا ارتفاع ۱۸ متر ادامه می‌یافت و به کلاهکی می‌رسید که آتش در آن افروخته می‌شد. در بالای این کلاهک نیز تندیسی از «پوزیدون» (Poseidon)، خدای دریا، قرار گرفته بود.
در داخل دو بخش بالایی بنا، استوانه‌ای به‌همراه بالابر وجود داشت که از آن برای انتقال سوخت به آتش استفاده می‌شده است. پلکان‌هایی نیز وجود داشت که بازدیدکنندگان و مراقبان فانوس از آن‌ها برای بالا رفتن و رسیدن به اتاق چراغ دریایی استفاده می‌کردند. طبق گزارش‌های تاریخی، یک آینه منحنی بزرگ که احتمالا آن را با استفاده از صفحات برنزی جلا داده ساخته بودند، در فانوس قرار گرفته بود تا نور آتش را بازتاب دهد. می‌گویند کشتی‌ها می‌توانستند از فاصله ۱۶۰ کیلومتری، شب‌ها نور آتش و روزها دود آتش را تشخیص دهند.
همچنین نقل است که می‌توانستند از این آینه به‌عنوان یک سلاح استفاده کنند و در صورت مشاهده نزدیک شدن کشتی‌های دشمن نور خورشید را با استفاده از آن روی کشتی مورد نظر متمرکز کنند و آن را به آتش بکشند. داستان دیگری نیز نقل می‌شود که این آینه می‌توانسته است تصویر بزرگی از شهر قسطنطنیه که در فاصله دوری در دریا قرار داشت، ارائه دهد؛ بنابراین با استفاده از این آینه وقایع اتفاق افتاده در آن شهر را مشاهده می‌کردند. البته هر دوی این روایت‌ها غیر‌محتمل به نظر می‌رسند.
فانوس دریایی اسکندریه با مجسمه‌های متعددی تزیین شده بود که از میان آن‌ها می‌توان چهار مجسمه «تریتون» (Triton)، پسر پوزیدون، را نام برد که در چهار گوشه سقف طبقه اول قرار داشتند.
تخریب فانوس دریایی اسکندریه
طبق بسیاری از گزارش‌ها، فانوس دریایی اسکندریه نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی دیگر، قربانی زمین‌لرزه شده است. این بنا برای مدت ۱,۵۰۰ سال پابرجا بود و حتی در جریان یک سونامی در سال ۳۶۵ پس از میلاد مقاومت کرد و آسیب کمی به خود دید. پس از این جریان، احتمالا لرزه‌ها موجب ایجاد ترک‌هایی در سازه در اواخر قرن دهم شده بودند؛ بنابراین نیاز بود تا عملیات بازسازی برای کاهش ارتفاع بنا انجام شود. سپس در سال ۱۳۰۳ پس از میلاد، یک زمین‌لرزه بزرگ در منطقه به وقوع پیوست و فانوس را برای همیشه از کار انداخت. طبق گزارش‌های یونانی‌ها، تخریب نهایی بنا در سال ۱۳۷۵ میلادی به وقوع پیوست. بقایای این سازه تا سال ۱۴۸۰ در محل باقی مانده بودند؛ تا اینکه در این سال از قطعات سنگی آن برای ساخت ارگ و قلعه‌ای در جزیره استفاده شد؛ قلعه‌ای که تا به امروز سرپا مانده است.
طبق بسیاری از گزارش‌ها، فانوس اسکندریه نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی دیگر، قربانی زمین‌لرزه شده است
داستان دیگری نیز در این مورد وجود دارد که می‌گوید فانوس دریایی اسکندریه با استفاده از حقه و حیله‌گری رقیب از بین رفته است. می‌گویند در سال ۸۵۰ پس از میلاد، پادشاه قسطنطنیه که رقیب بندر اسکندریه محسوب می‌شد، نقشه‌ای هوشمندانه کشید تا از دست این فانوس خلاص شود. او شایعاتی در بین مردم پخش کرد مبنی بر اینکه گنجینه‌ای ارزشمند زیر فانوس دفن شده است. وقتی خلیفه قاهره که در آن زمان کنترل اسکندریه را به دست داشت این شایعات را شنید، دستور داد تا برای دسترسی به این گنج ارزشمند، برج به پایین کشیده شود. پس از اینکه آینه و دو قسمت بالایی بنا تخریب شدند، خلیفه پی برد که فریب خورده است و گنجی در کار نیست. وی تصمیم گرفت فانوس را دوباره از نو بسازد؛ اما نتوانست و بنابراین آن را به مسجد تبدیل کرد.
این داستان ممکن است شنیدنی باشد؛ اما احتمال وقوع آن بسیار ضعیف است. بازدیدکنندگانی که در سال ۱۱۱۵ میلادی از فانوس دریایی اسکندریه بازدید کرده بودند، گزارش داده‌اند که فانوس سالم است و به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
تعدادی قطعات سنگی بزرگ در نتیجه کاوش‌ها در محل فانوس دریایی اسکندریه پیدا شدهاند. به نظر می‌رسد که این قطعات سنگی بخش‌هایی از یک سازه بسیار بزرگ بوده‌اند. همچنین در این محل تندیس‌هایی یافت شدهاند که به نظر می‌رسد زمانی بخشی از پایه بنای فانوس اسکندریه بوده‌اند. نکته جالب اینجا است که مواد و مصالح یافت شده در این محل برای عصری پیش از ساخت فانوس هستند. دانشمندان حدس می‌زنند که احتمالا این مواد و مصالح در یک بنای قدیمی‌تر به کار رفته بودند و سپس از آن‌ها برای ساخت فانوس اسکندریه استفاده شده است.
این ناحیه امروزه یک پارک باستان‌شناسی زیر آب است. گردشگران با استفاده از تجهیزات غواصی می‌توانند در اطراف بقایای فانوس بزرگ اسکندریه شنا کنند.
فانوس دریایی اسکندریه بدون شک لایق نام‌گذاری به عنوان یکی از عجایب هفتگانه دنیای باستان است؛ سازه‌ای که اگرچه امروزه قادر به تماشای عظمت و شکوه آن نیستیم؛ اما رجوع به اسناد تاریخی و مطالعه درباره خصوصیات آن باعث شگفتی خواهد بود. اگر درباره این سازه تاریخی عظیم نظری دارید، با ما و کاربران کجارو در میان بگذارید.
منبع عکس کاور: egyptianstreets.com | پدیدآورنده: نامشخص
سوالات متداول
فانوس دریایی اسکندریه کجاست؟
فانوس دریایی اسکندریه در شهر اسکندریه مصر بنا شده بود.
چرا فانوس دریایی اسکندریه از عجایب هفتگانه است؟
فانوس دریایی اسکندریه به دلیل اندازه عظیم، طراحی نوآورانه و نقش حیاتی‌اش در ناوبری دریایی، یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان بود.