سلسله پهلوی ؛ اندیشه مدرنیته و ایران‌گرایی باستانی
پهلوی‌ها آخرین حکومت پادشاهی ۲۵۰۰ ساله در ایران بودند و بعد از آن‌ها، شیوه حکومت از پادشاهی به جمهوری تغییر کرد.
آخرین سلسله پادشاهی ایران، سلسله پهلوی بود که حکومت آن از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷ هجری خورشیدی به طول انجامید. بعد از اینکه رضاخان حکومت قاجاریه را کنار زد، حکومت پهلوی را تشکیل داد. پایان کار حکومت پهلوی در سال ۱۳۵۷ بود. با آغاز جنگ جهانی دوم، پسر رضاشاه، یعنی محمدرضا شاه پهلوی بر سر کار آمد. این پدر و پسر، روی هم رفته، ۵۳ سال در ایران حکومت کردند. بعد از آن، با نارضایتی مردم و سازماندهی تظاهرات، انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ پیروز شد و حکومتی اسلامی به رهبری آیت‌الله خمینی در ایران تشکیل شد.
آنچه باید درباره سلسله پهلوی بدانید:
- مختصری از تاریخ سلسله پهلوی
- پادشاهان معروف پهلوی
- اوج قدرت سیاسی سلسله پهلوی
- فرهنگ و اعتقادات پهلوی
- جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله پهلوی
مختصری از تاریخ سلسله پهلوی
منبع عکس: ناشناس
سلسله پهلوی، آخرین سلسله شاهنشاهی در ایران بود که توسط رضاخان میرپنج تاسیس شد. رضاخان یکی از نیروهای قزاق بود که به‌همراه سید ضیاالدین برای طرح کودتا در نظر گرفته شد. رضاخان روز سوم اوت ۱۲۹۹ هجری شمسی وارد تهران شد و آن را به اشغال خود درآورد. او در سال ۱۳۰۰ شمسی به‌سمت وزیر جنگ منصوب شد تا امنیت و آرامش را در کشور حاکم کند. مدرس به منصب او اعتراض کرد و رضاخان استعفا داد؛ اما چون آشوب و قتل‌ها زیاد شد، دوباره او را به‌سمت وزارت جنگ بازگرداندند.
در سال ۱۳۰۲ احمدشاه، رضاخان را به مقام رئیس‌الوزرایی منصوب کرد و راهی اروپا شد. در سال ۱۳۰۴ به‌دلیل نارضایتی مردم از حکومت قاجاریه، رضاخان از فرصت استفاده کرد و مقدمات انحلال قاجاریه را اعلام کرد. رضاشاه در طول حکومت خود اصلاحات بسیاری را انجام داد. او راه‌آهن را ساخت و آموزش را به شیوه اروپایی دنبال کرد و به تبع آن، دانشگاه تهران را بنیان گذاشت. رضاشاه کاپیتولاسیون را لغو کرد و تلاش کرد زمینه‌های تجدد را در ایران ایجاد کند.
با شروع جنگ جهانی دوم و اشغال تهران، رضاشاه از سلطنت استعفا داد و در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی، پسرش محمدرضاشاه به‌جای او نشست. از مهم‌ترین حوادث عصر محمدرضاشاه، ایجاد مجلس چهاردهم و تصویب طرح ملی شدن صنعت نفت بود. خروج نیروهای شوروی از ایران بعد از اتمام جنگ جهانی دوم، نخست وزیری مصدق، کودتای ۲۸ مرداد، پیمان بغداد، شکل‌گیری جبهه ملی و وقوع انقلاب اسلامی از حوادث مهم این دوره بودند.
پادشاهان معروف پهلوی
رضاشاه پهلوی
منبع عکس: ناشناس
رضاخان پهلوی در ۲۲ آذرماه ۱۳۰۴ هجری شمسی تاج‌گذاری کرد و رضاشاه پهلوی شد. افرادی که در خلع قاجاریه نقش داشتند، با به سلطنت رسیدن رضاشاه پاداش گرفتند؛ برای مثال، محمدعلی فروغی (ذکاالملک) رئیس الوزرا و سردار معظم خراسانی (تیمورتاش) وزیر دربار شدند. مهم‌ترین حوادث دوره رضاشاه عبارت‌اند از:
شروع مجلس ششم: در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی مجلس ششم شروع به کار کرد و سید محمد تدین به ریاست آن رسید.
شورش سلماس: در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی درجه‌داران فوج سلماس آذربایجان به‌علت نرسیدن حقوق شورش کردند. سرلشگر حسین خزاعی از جانب رضاشاه این شورش را سرکوب کرد.
شورش دوست محمدخان بلوچ: در بلوچستان دوست محمدخان بلوچ از اطاعت حکومت مرکزی سرپیچی کرد. رضاشاه این قیام را نیز شخصا سرکوب کرد.
شورش لرستان: سختگیری‌های امیر لشگر امیر احمدی در لرستان سبب شورش الوار شد. سرتیپ شاه بختی از جانب رضاشاه به منطقه اعزام شد و شورش سرکوب شد.
نخست وزیری مخبرالسلطنه: در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی، حسن مستوفی از نخست وزیری برکنار شد و مخبرالسلطنه به نخست وزیری رسید. سید حسن مدرس کابینه مستوفی‌الممالک را در برابر خواست‌های رضاخان ضعیف و انعطاف‌پذیر دید.
اخراج میلسپو: اولین اقدام کابینه مخبرالسلطنه سلب اختیارات از دکتر میلسپو آمریکایی، مستشار مالی دولت بود؛ زیرا میلسپو با اعتبارات وزارت جنگ موافقت نکرد. افزایش اعتبارات بودجه نظامی سبب اعتراض بسیاری از نمایندگان شد که در پی آن، تدین یار همیشگی رضاشاه نیز به‌علت همفکری با این اعتراضات از مجلس اخراج شد.
اعتراض به اجرای قانون اجباری: در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی به‌علت اجرای قانون نظام اجباری، مردم اصفهان به رهبری آیت‌الله فشارکی اعتراض کردند. کم‌کم سایر شهرهای ایران نیز به اصفهان تاسی کردند. سرانجام آیت‌الله فشارکی و آقاجمال و سیدالعراقین به نشانه اعتراض به قم مهاجرت کردند. مخبرالسلطنه رئیس‌الوزرا با معترضین گفت‌وگو کرد و به آنان قول داد در قانون نظام اجباری تجدید نظر به عمل آید. بعد از چند روز آیت‌الله فشارکی به‌طرز مرموزی کشته شد.
افتتاح مجلس هفتم: در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی دوره مجلس ششم پایان یافت و دوره هفتم مجلس شروع به کار کرد.
دستگیری سید حسن مدرس: در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی سرتیپ محمد درگاهی رئیس شهربانی، مدرس را دستگیر و به خواف تبعید کرد. سید حسن مدرس ۹ سال در خواف زندانی بود و سرانجام در سال ۱۳۱۶ هجری قمری در کاشمر به شهادت رسید.
منبع عکس: ناشناس
قیام جنوب: در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی افراد ایل قشقایی به ریاست سالار حشمت علیه تصمیمات دولت و مصوبات مجلس بنای مخالفت گذاردند. کم‌کم تمام عشایر فارس به قشقایی‌ها پیوستند. تقاضای عشایر فارس عبارت بود از عدم خلع سلاح، عدم اعزام جوانان به نظام وظیفه،مخالفت با قانون لباس و چند مورد دیگر.
امیر لشگر حبیب‌الله شیبانی فرمانده قوای جنوب و والی فارس تا حدی این شورش را سرکوب کرد. سرانجام سردار اسعد بختیاری و صولت‌الدوله قشقایی به منطقه اعزام شدند و بر اثر تلاش آن‌ها، عشایر بعد از دو سال درگیری، دست از جنگ کشیدند و به مناطق خود بازگشتند.
تمدید قرارداد نفت: رضاشاه به قرارداد دارسی اعتراض داشت و چندین بار از سرجان کدمن مدیرعامل شرکت نفت ایران و انگلیس تقاضای افزایش سهم ایران از نفت جنوب را کرده بود؛ ولی شرکت به این اعتراض اهمیت نداد. رضاشاه در جلسه‌ای قرارداد دارسی را سوزاند و آن را باطل اعلام کرد. دولت انگلستان از دولت ایران به‌علت فسخ قرارداد دارسی به جامعه ملل شکایت کرد.
در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی، هیاتی متشکل از حسین علا، انوشیروان سپهبدی، نصرالله انتظام به ریاست علی اکبر داور برای پاسخگویی به شکایت دولت انگلیس به جامعه ملل فرستاده شد. بعد از گفتگوهایی، جامعه ملل قرار موقتی صادر کرد که به موجب آن شرکت نفت وارد مذاکره مستقیم با ایران شود و اگر چنانچه مذاکرات مستقیم به نتیجه نرسید، موضوع مجددا در جلسه جامعه ملل مطرح و اتخاذ تصمیم شود. علی اکبر داور، محمدعلی فروغی و تقی‌زاده در تهران با شرکت نفت ایران و انگلیس مذاکره کردند و سرانجام با دخالت رضاشاه، قرارداد نفتی جدید به‌مدت ۶۰ سال با شرکت نفت ایران و انگلیس امضا شد.
نخست وزیری فروغی: در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی، مخبرالسلطنه هدایت از نخست وزیری برکنار و محمدعلی فروغی برای دومین بار نخست‌وزیر شد.
منبع عکس: ناشناس
قتل سیاستمداران: در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی، تیمورتاش، وزیر دربار و در سال ۱۳۱۳ شمسی سردار اسعد و بسیاری از سران بختیاری و قشقایی در زندان تهران کشته شدند. در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی، فیروز فرمان‌فرما به‌طرز مشکوکی در خانه‌اش خفه شد. ساموئل حییم، نماینده یهودیان در مجلس، شاهرخ ارباب کیخسرو نماینده زرتشتیان، عبدالحسین دیبا (وکیل‌الملک) و سپهدار تنکابنی از دیگر افرادی بودند که در زمان رضاشاه کشته شدند.
سفر رضاشاه به ترکیه: در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی، رضاشاه به توصیه فروغی و به دعوت آتاتورک، به ترکیه رفت. رضاشاه بعد از بازگشت از ترکیه، تحت‌تاثیر آتاتورک قرار گرفت و سیاست استعمال کلاه فرنگی و کشف حجاب را در ایران پیش گرفت.
منبع عکس: ناشناس
قیام مسجد گوهرشاد: در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی، مردم مشهد در اعتراض به دستور رضاشاه مبنی بر استعمال کلاه شاپو و جلوگیری از برپایی مراسم سوگواری و عزاداری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند. شیخ بهلول واعظ در مسجد گوهرشاد با سخنان بی‌پروایی مردم را به استقامت در برابر دولت تشویق کرد. قوای دولتی مردم را به گلوله بست و بسیاری از آن‌ها را کشت؛ بدین ترتیب قیام سرکوب شد. همچنین پس از این واقعه، محمود جم به نخست‌وزیری برگزیده شد.
تشکیل پلیس سیاسی: محمد حسین آیرم که از جانب رضاشاه به‌سمت شهربانی رسیده بود، دایره‌ای به نام اداره سیاسی که بعدا اداره کارآگاهی نام گرفت، تاسیس کرد. این پلیس سیاسی به‌شدت مراقب اعمال صاحب منصبان بود و بسیاری از رجال قدرتمند عصر پهلوی به‌دلیل توطئه چینی‌های این دستگاه، زندانی و کشته شدند.
کشف حجاب: رضاشاه در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی، کشف حجاب را به اجرا درآورد و سختگیری‌هایی نسبت به زنانی اعمال شد که چادر به سر داشتند.
کشف شبکه کمونیستی: پلیس سیاسی در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی، یک شبکه کمونیستی متشکل از ۵۳ نفر در ایران کشف کرد که در راس آن‌ها تقی ارانی قرار داشت. بعضی از اعضای این گروه ۵۳ نفره، بعدها هسته اولیه حزب توده را تشکیل دادند و تقی ارانی که مجله تئوریک دنیا را در اروپا منتشر می‌کرد، به‌عنوان بنیان‌گذار فکری حزب توده ایران شناخته شد. دکتر تقی ارانی در سال ۱۳۱۸ هجری شمسی در زندان رضاشاه درگذشت. در شهریور ۱۳۱۸ هجری شمسی، جنگ جهانی دوم آغاز شد.
منبع عکس: ناشناس
مجلس دوازدهم: بعد از تشکیل مجلس دوازدهم، رضاشاه که پیش‌بینی می‌کرد آلمان‌ها در جنگ جهانی دوم برنده خواهند بود، محمود جم را از نخست وزیری عزل کرد و دکتر احمد متین دفتری که از تحصیل کرده‌های آلمان بود و حامی آلمان‌ها به شمار می‌رفت را به منصب نخست وزیری رساند.
نخست وزیری علی منصور: دولت‌های انگلیس و شوروی به دولت ایران فشار آوردند تا اتباع آلمانی را از ایران اخراج کند؛ ولی رضاشاه زیر بار این امر نرفت. او وقتی دید آلمان‌ها در جبهه اروپا شکست خوردند و اوضاع اقتصادی ایران رو به بحران است، متین دفتری را عزل و در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی، علی منصور را به نخست وزیری رساند.
هجوم متفقین به ایران: وجود اتباع آلمانی در ایران، بهانه به دست متفقین داد تا به ایران حمله کنند. در روز سوم شهریور ۱۳۲۰ شمسی، قوای شوروی از شمال و قوای انگلیس از جنوب به خاک ایران حمله‌ور شدند و بخش‌هایی از خاک ایران را تصرف کردند. علی منصور با دیدن اوضاع، از نخست وزیری کنار رفت و فروغی به نخست وزیری رسید.
نخست وزیری فروغی: فروغی در اولین اقدام با متفقین ترک مخاصمه کرد و وارد یک مذاکره شد. سرانجام تصمیم بر این شد که رضاشاه از سلطنت کناره‌گیری کند. روز ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ هجری شمسی، رضاشاه از سلطنت کناره‌گیری کرد و محمدرضا شاه به سلطنت رسید. رضاشاه بقیه عمر خود را در جزیره موریس و شهر ژوهانسبورگ گذراند و بالاخره در چهارم مرداد ۱۳۲۳ درگذشت.
تاسیس نیروی دریایی: رضاشاه با دولت ایتالیا قراردادی منعقد کرد و توانست نیروی دریایی کوچکی برای دفاع از آب‌های ساحلی خزر و خلیج فارس ایجاد کند.
محمدرضا شاه پهلوی
منبع عکس: ناشناس
محمدرضا شاه پهلوی در ۲۶ شهریور ۱۳۲۰ شمسی در مجلس دوازدهم حضور پیدا کرد و مراسم تحلیفش اجرا شد. مهم‌ترین حوادث دوران سلطنت محمدرضاشاه تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شمسی به قرار زیر است:
مجلس سیزدهم: مجلس سیزدهم در ۲۲ آبان ۱۳۲۰ هجری شمسی گشایش یافت. در این مجلس، چهار فراکسیون فعالیت می‌کردند. فراکسیون اتحاد ملی بزرگترین جناح مجلس، نماینده بخشی از اشراف بود که رهبری آن را مرتضی قلی خان بیات بر عهده داشت. این فراکسیون، درباره قانون اساسی به حفظ مصالحه با شاه امیدوار بود و در سیاست خارجی، خواهان ایجاد موازنه بین شوروی و انگلیس، با به صحنه آوردن آمریکا بود.
فراکسیون میهن، دومین فراکسیون مجلس سیزدهم بود. اعضای این فراکسیون از قانون اساسی ناراضی بودند، از زمین‌داران و بازرگانان مناطق جنوب و جنوب غربی تحت اشغال انگلیس تشکیل می‌شدند و خواهان نخست وزیری سیدضیاالدین طباطبایی بودند. هاشم ملک مدنی، مهدی نمازی و دکتر هادی طاهری از اعضای این فراکسیون بودند.
فراکسیون آذربایجان از دیگر فراکسیون‌های مجلس سیزدهم بود. محمدولی فرمان‌فرما و امیر نصرت اسکندری از اعضای این فراکسیون بودند. نمایندگان فراکسیون آذربایجان امیدوار بودند احمد قوام را به نخست وزیری برسانند. فراکسیون عدالت آخرین فراکسیون بود و نماینده روشنفکران نسل قدیم به شمار می‌رفت. نمایندگان این فراکسیون خواستار اداره ارتش توسط غیرنظامیان و ورود آمریکا به صحنه سیاسی ایران بودند. نامزد برجسته این گروه در نخست وزیری، علی سهیلی بود. بعد از کشمکش‌هایی بین فراکسیون‌های مختلف، سرانجام علی سهیلی به نخست وزیری مجلس سیزدهم رسید.
منبع عکس: ناشناس
نخست وزیری علی سهیلی: علی سهیلی به‌علت تاخیر در طرح چاپ ۳۰۰میلیون ریال اسکناس برای متفقین، تعویق در اخراج آلمانی‌ها از ایران و بازگرداندن زمین‌های عشایر مورد مخالفت انگلستان و مالکان بزرگ قرار گرفت و در سال ۱۳۲۱ هجری شمسی از نخست وزیری کنار رفت.
نخست وزیری احمد قوام: بعد از علی سهیلی، احمد قوام به صدارت رسید. قوام برای چاپ اسکناس‌ها کمیسیون فوق‌العاده تشکیل داد، مسئولیت امور مالی را به میلسپو سپرد، افسران آلمانی را از ایران اخراج کرد، ایران را به عضویت جامعه ملل متحد درآورد، سلطنت‌طلبان را از وزارت جنگ بیرون کرد و به اعضای کابینه دستور داد که فقط از طریق نخست‌وزیر با شاه تماس بگیرند. تلاش قوام برای کاهش قدرت شاه، سبب استعفای او در سال ۱۳۲۱ شد.
منبع عکس: ناشناس
تشکیل مجلس چهاردهم: در بهمن ۱۳۲۲ شمسی، مجلس چهاردهم گشایش یافت. ۶ حزب توده، ایران، همراهان، عدالت، ملی و وطن برای به دست آوردن کرسی در مجلس چهاردهم تلاش کردند. در حزب همرهان، مصطفی فاتح موسس روزنامه امروز و فردا و نویسنده کتاب مارکسیستی پنجاه سال نفت ایران فعالیت می‌کرد. در مجلس چهاردهم اعتبارنامه سید جعفر پیشه‌وری نماینده اول تبریز و منتشر کننده روزنامه آژیر رد شد.
نخست وزیری ساعد: مجلس چهاردهم محمد ساعد را به نخست‌وزریری رساند. در زمان نخست وزیری او، هیاتی برای گرفتن امتیاز نفت شمال به ایران آمد. محمد مصدق در این زمان طرحی به مجلس برد که بنابر آن حق هرگونه اعطای نفت به خارجیان فقط بر عهده مجلس گذارده می‌شد. مجلس این طرح را تصویب کرد و کافتارادزه به کشورش بازگشت و کابینه ساعد سقوط کرد.
نخست وزیری قوام: ترومن رئیس‌جمهوری آمریکا در پی شکایت ایران از شوروی، اولتیماتومی به شوروی داد و در آن متذکر شد که اگر شوروی خاک ایران را ترک نکند، آمریکا نیروهای خود را وارد ایران می‌کند. بر اساس این تهدید، شوروی سفیر خود سادچیکف را به ایران فرستاد و بعد از مذاکراتی، اعلامیه مشترکی صادر شد مبنی بر اینکه ارتش شوروی ظرف یک ماه و نیم ایران را تخلیه کند، در صورت تصویب مجلس امتیاز نفت شمال به شوروی واگذار شود و درباره آذربایجان ایران، ترتیب مسالمت‌آمیزی اتخاذ شود. طبق این قرارداد، شوروی حمایت خود را از جعفر پیشه‌وری برداشت و دولت قوام دولت خودمختار آذربایجان را ساقط کرد. پیشه‌وری به شوروی گریخت و در آنجا در تصفیه‌های استالین کشته شد.
افتتاح مجلس پانزدهم: احمد قوام در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی، مجلس پانزدهم را افتتاح کرد و قرارداد نفت ایران و شوروی را به مجلس برد؛ اما مجلس این قرارداد را تصویب نکرد.
تشکیل جبهه ملی: در ۲۲ مهر ۱۳۲۸ هجری شمسی جمعی از دانشجویان، سیاستمداران و تجار بازار به رهبری دکتر مصدق، در اعتراض به نبود انتخابات آزاد، در محوطه کاخ محمدرضا شاه تجمع کردند. امیر علایی، محمود نریمان، یوسف مشار اعظم، حسین مکی، مظفر بقایی، سید ابوالحسن حائری‌زاده، کریم سنجابی، زیرک‌زاده، علی شایگان، احمد رضوی و حسین فاطمی، که بعدها شهید اصلی جبهه ملی شد، از اعتراض کنندگان اصلی بودند.
منبع عکس: ناشناس
اعتراض و تظاهرات در باغ کاخ سلطنتی آن‌چنان موثر بود که دربار وعده داد به بی‌نظمی‌های انتخاباتی پایان دهد. معترضان ا‌ئتلاف گسترده‌ای را به نام جبهه ملی تشکیل دادند و دکتر مصدق را دبیرکل جبهه انتخابات کردند. برگزاری انتخابات درست، لغو حکومت نظامی و آزادی مطبوعات، جزو اهداف اصلی حزب بود. بعدها چهار حزب ایران، زحمتکشان، ملت ایران و جامعه مجاهدین اسلام به مصدق پیوستند. حزب زحمتکشان را مظفر بقایی و خلیل ملکی تاسیس کرده بودند. خلیل ملکی، روزنامه نیروی سوم را منتشر کرد که بعدها به حزب تبدیل شد. حزب ملت ایران را داریوش فروهر تاسیس کرد. بعدها داریوش فروهر به‌همراه محسن پزشک پور، حزب پان ایرانیست ایران را تشکیل داد. جامعه مجاهدین اسلام را نیز آیت‌الله کاشانی رهبری کرد.
تشکیل مجلس شانزدهم: مجلس شانزدهم در بهمن ۱۳۲۸ هجری شمسی تشکیل شد و محمدرضا شاه، علی منصور را به نخست وزیری انتخاب کرد. در مجلس شانزدهم کمیسیونی برای رسیدگی به امور نفت به ریاست دکتر محمد مصدق تشکیل شد.
نخست وزیری رزم آرا: بعد از استعفای علی منصور، سپهبد رزم آرا به نخست وزیری رسید. در زمان نخست وزیری او، لایحه ملی شدن صنعت نفت به مجلس تقدیم شد. رزم‌‌آرا که با این لایحه مخالفت می‌کرد، در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ شمسی به ضرب گلوله خلیل طهماسبی، یکی از اعضای حزب فداییان اسلام، کشته شد.
ملی شدن صنعت نفت: بعد از مرگ رزم آرا، حسین علا به نخست وزیری رسید. در دوره کوتاه نخست وزیری او، لایحه ملی شدن صنعت نفت به تصویب مجلس شانزدهم رسید.
نخست وزیری مصدق: بعد از استعفای حسین علا، به پیشنهاد جمال امامی، مصدق نخست وزیری او را قبول کرد. او برنامه خود را بر دو اصل استوار کرد؛ اول اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت و دوم، اصلاح قانون انتخابات. وقتی که مصدق شرکت نفت جنوب را از مسئولان شرکت نفت ایران و انگلیس گرفت، دولت انگلیس پس از تهدید مکرر، به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرد. دکتر مصدق در راس هیاتی برای پاسخگویی به شکایت انگلستان به آمریکا رفت و از جریان ملی شدن صنعت نفت دفاع کرد؛ تا اینکه دیوان داوری لاهه به نفع ایران رای صادر کرد.
منبع عکس: ناشناس
قیام سی‌ام تیر ۱۳۳۱ شمسی: روز ۲۵ تیرماه ۱۳۳۱ هجری شمسی، دکتر مصدق با محمدرضا پهلوی، ملاقات کرد و خواستار واگذاری وزارت جنگ به خود شد. شاه این تقاضا را نپذیرفت، مصدق از نخست وزیری استعفا داد و احمد قوام کاندیدای نخست وزیری شد. مردم به رهبری آیت‌الله کاشانی علیه شاه و قوام در روز ۳۰ تیر دست به تظاهرات زدند و با پلیس درگیر شدند، که در پی آن عده زیادی زخمی و کشته شدند.
شاه به ناچار مجددا دکتر مصدق را به نخست وزیری رساند و منصب وزارت جنگ را به او داد. مصدق در ارتش دست به تصفیه زد و بسیاری از افسران را بازنشسته کرد. تعدادی از افسران سلطنت‌طلب اخراجی، برای حفظ موقعیت خود کمیته نجات ملی را تشکیل دادند و هسته اصلی مخالفان دکتر مصدق را به وجود آوردند. شخصیت برجسته این کمیته، فضل الله زاهدی بود.
کودتای ۲۸ مرداد: با شروع مبارزه مصدق با افسران کمیته نجات ملی، حکومت جدید واشنگتن به رهبری ژنرال آیزنهاور سیاست خود را تغییر داد و از انگلیس در برابر ایران حمایت کرد و کرملیت روزولت را از سازمان سیا برای تامین مالی کودتای نظامی به تهران فرستاد. کمیته نجات ملی به کمک روزولت آمد و سرتیپ افشار طوس، افسر برجسته طرفدار مصدق را برای ترساندن افسران پشتیبان مصدق کشتند.
منبع عکس: ناشناس
در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ هجری شمسی، سرلشگر نصیری با داشتن یک فرمان سلطنتی مبنی بر برکناری مصدق از نخست وزیری و انتصاب زاهدی به‌جای او رهسپار دفتر نخست وزیری شد؛ ولی اقدام او با شکست مواجه شد و دستگیر شد. در پی شکست کودتای ۲۵ مرداد، شاه به بغداد فرار کرد. روزهای ۲۵ تا ۲۷ مرداد در سراسر ایران، اجتماعات بزرگی تشکیل شد و در تهران دکتر حسین فاطمی خواستار لغو نظام سلطتنتی شد.
در ۲۸ مرداد، کودتاچیان مجددا فعالیت خود را آغاز کردند و این بار موفق شدند مصدق را دستگیر کنند. در تکمیل این اقدامات، شعبان بی‌مخ تظاهرات پر سر و صدایی بر ضد مصدق در بازار انجام داد و شاه به ایران بازگشت. کودتاچیان تمام یاران مصدق را دستگیر کردند. به‌جز دکتر فاطمی که اعدام شد و لطفی وزیر ضد روحانی دادگستری که کشته شد، با سایر رهبران جبهه ملی به مدارا رفتار شد و بیشتر آن‌ها به زندان های کمتر از پنج سال محکوم شدند.
اوج قدرت سیاسی سلسله پهلوی
اوج قدرت سیاسی سلسله پهلوی را می‌توان هم در دوره رضاشاه و هم در دوره محمدرضاشاه پهلوی تصور کرد. با این تفاوت که رضاشاه به‌دلیل داشتن شخصیت جدی و قدرتمند و رفتار دیکتاتور مآبانه، جلوه قدرت سیاسی بیشتری را از خود نشان می‌داد. از سوی دیگر، محمدرضا شاه پهلوی با رفتار دموکرات مآبانه‌ای که داشت با کشورهای خارجی روابط بهتری برقرار کرد. بنابراین اوج قدرت سیاسی پهلوی را در دوره هریک از این شاهان، از زاویه‌ای متفاوت می‌توان نگریست.
فرهنگ و اعتقادات پهلوی
شاهان پهلوی مسلمان بودند و به مذهب شیعه اثنی عشری اعتقاد داشتند؛ اما تعصب مذهبی نداشتند. در دوره پهلوی به‌دلیل ارتباط ایران با دیگر کشورها، مسئله تجدد مطرح شد و تلاش شد ابتدا ظواهر تجدد مورد توجه قرار گیرد. در این دوره، ایران از لحاظ فرهنگی، به‌نوعی بازگشت به گذشته و فرهنگ باستانی ایران روی آورد. افرادی همچون کسروی به‌دنبال این بودند که زبان فارسی را از واژه‌های عربی بزدایند و فرهنگی ایرانی را به فرهنگ ایران پیش از ورود اعراب و اسلام بازگرداند.
منبع عکس: ناشناس
به نظر می‌رسد حکومت پهلوی نتوانست بین اندیشه تجددخواهی یا مدرنیسم و اندیشه بازگشت به فرهنگ باستانی ایران، نوعی تعادل و ارتباط منطقی ایجاد کند و نوعی سردرگمی فرهنگی و هویتی در اثر این دو سیاست در جامعه ایران ایجاد شد. شاید در اثر این سردرگمی‌ها بود که نوعی بحران هویت در این دوره ایجاد شد و رفته رفته این اندیشه‌ها جای خود را به‌شکل‌گیری اندیشه‌های اسلامی و شکل‌گیری انقلاب ۵۷ داد.
ارتش نوین، بوروکراسی دولت و پشتیبانی دربار سه عامل نفوذ و قدرت رضاشاه بودند. رضاشاه اسامی برخی اماکن را تغییر داد؛ برای نمونه، عربستان به خوزستان، بندرانزلی به بندر پهلوی، بخشی از کردستان به آذربایجان غربی، ارومیه به رضاییه، استرآباد به گرگان، سلطانیه به اراک و محمره به خرمشهر تغییر نام پیدا کردند.
در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی، گروهی از دانشجویان مقیم مونیخ با اعضای باقی‌مانده فرقه کمونیست ایران همکاری نزدیکی برقرار کردند و نشریه جدیدی به نام پیکار منتشر کردند. تاسیس دانشگاه تهران، تاسیس فرهنگستان زبان فارسی، ساخت آرامگاه باشکوه برای فردوسی، خیام، حافظ و سعدی از اقدامات فرهنگی رضاشاه بود.
منبع عکس:wikipedia
جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله پهلوی
معماری عصر پهلوی به دوره‌های ساسانی و هخامنشی توجه داشت و از این دوره‌ها متاثر بود. در نگاه معماری این عصر، مهم‌ترین عناصر معماری، ستون‌ها، پنجره‌ها، پله‌ها، ورودی قوس‌ها و دهانه آن‌ها هستند. عناصر دیگر معماری عناصر تزیینی آن بودند که بیشتر در نقش‌برجسته‌ها و مجسمه‌ها کاربرد دارند. معماری این دوره با سیاست باستان‌گرایی ساخته شده است. کاخ شهربانی و بانک ملی ایران نمونه‌هایی از این دست هستند.
کاخ رضاشاهی گچسر
منبع عکس: ناشناس
کاخ رضاشاهی گچسر همان طور که از نام آن مشخص است، یکی از کاخ‌های دوره رضاشاه پهلوی است. این کاخ در روستای گچسر کرج ساخته شده است. رضاشاه در سال ۱۳۱۷ این کاخ را در روستایی خوش آب و هوا، بنا کرد تا از نزدیک بر ساخت تونل کندوان مدیریت کند. او در جوار این کاخ، یک هتل برای اقامت مهندسان طرح بنا کرد. کاخ رضاشاهی گچسر با شومینه‌های زیبا گچبری و تزیین شده است. سقف این کاخ بیش از سه متر ارتفاع دارد و پنجره‌های آن چشم‌اندازی زیبا و جذاب ایجاد کرده‌اند. بعدها هتل دیگری نیز در کنار کاخ بنا شد تا مورد استفاده مسافران قرار گیرد.
- آدرس: تهران، کرج، بخش مرکزی، روستای گچسر، کاخ گچسر (مشاهده نقشه)
کاخ رضاخان (نهارخوران)
منبع عکس: ناشناس
کاخ رضاخان که با نام نهارخوران نیز شهرت دارد، مستطیلی شکل است. در سمت شمالی این کاخ، فضاهای نعلی شکلی قرار دارد که سبب متفاوت شدن ظاهر کاخ می‌شود. این کاخ دو طبقه، با سیمان پوشیده شده و سقف آن که حالت شیروانی دارد، جزو دیدنی‌های این بنا محسوب می‌شود. پوشش دیوار اتاق‌های کاخ و سالن اصلی بنا با گچ‌بری‌های ساده، تزیین شده است.
کاخ رضاشاه در دوره پهلوی به‌عنوان مکانی برای اقامت موقت رضاشاه محسوب می‌شد. هرگاه رضاشاه به شهرستان رودسر می‌رفت، از این کاخ استفاده می‌کرد. این کاخ را می‌توان نوعی بنای تشریفاتی دانست که از این دوره برجای مانده است.
- آدرس: میدان شهدا، جنب فرمانداری رودسر، کاخ رضاشاه (مشاهده نقشه)
کاخ مرمر
منبع عکس: ناشناس
کاخ مرمر عمارتی زیبا و تاریخی در شهر تهران است که به دستور رضاشاه پهلوی تاسیس شد. رضاشاه این کاخ را برای نشان دادن شکوه سلطنت خود بنا کرد. این کاخ وسعتی در حدود ۳۵۰۰ متر دارد. کاخ مرمر علاوه بر داشتن پیشینه تاریخی مهم، از یک معماری کم‌نظیر برخوردار است. نمای بیرونی کاخ با سنگ‌هایی از جنس مرمر به رنگ سبز، تزیین شده است. معمار بنای کاخ مرمر تهران، لوون تادوسیان بود. او از دو سبک معماری غرب و شرق، یک سبک تلفیقی ساخت و در بنای معماری کاخ، از آن بهره برد.
کاخ مرمر در تهران، در طول عمر خود، دوره‌های مختلفی را پشت سر گذاشت. این کاخ در سال‌های ۵۵ تا ۵۷ به موزه تبدیل شد و کالاهایی چون کلاه شاه و لباس افسری او در آن نگهداری شد. بنای کاخ مرمر در سال ۱۳۸۷ هجری شمسی، مرمت شد. این کار که به دستور رضاشاه انجام شد، جزو بناهای ارزشمند ایران به شمار می‌رفت.
- آدرس: تهران خیابان پهلوی یا سپه سابق و ولیعصر و امام خمینی کنونی، کاخ مرمر (مشاهده نقشه)
کاخ مرمر رامسر
منبع عکس: ناشناس
کاخ مرمر یکی از مهم‌ترین آثار دوره پهلوی است. این کاخ را محمدرضاشاه پهلوی در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی، ساخت. بنای کاخ، جزو اقامتگاه خانواده شاهی در ایران بود. محمدرضاشاه به اتفاق ملکه ثریا، روزهای اول زندگی خود را در این کاخ سپری کردند. کاخ مرمر از مساحتی ۶۰ هزار متری برخوردار بود. محمدرضاشاه، اولین نهال مرکبات اصلاح شده خود را در باغ کاخ مرمر رامسر کاشت و آن را به یکی از جذاب‌ترین و متنوع‌ترین باغ‌های ایران تبدیل کرد.
معماری کاخ مرمر در حدود ۶۰۰ متر بود. این کاخ که از سنگ مرمر به رنگ سفید ساخته شده بود، چهار ستون حجاری شده داشت. ستون‌های بنا از سنگ مرمر یک‌پارچه ساخته شده است که در دو طرف پله‌های کاخ قرار دارند. بنا از تالاری مرکزی برخوردار است که درهای اتاق جانبی آن باز می‌شوند. این تالار دو اتاق بزرگ، یک سالن پذیرایی و یک سالن کنفرانس دارد که فرش‌های آن از جنس پشم هستند و آن‌ها را هنرمندانی بزرگ بافته‌اند. در این سالن، مبلمان‌هایی گذاشته‌اند که مربوط به ۲۰۰ سال پیش هستند و از فرانسه خریداری شده‌اند. گنجه‌ها و دکورهای بنا نیز آن را به فضایی مجلل بدل کرده است.
- آدرس: مازندران، رامسر، یخابان شهید رجایی، کاخ مرمر رامسر(مشاهده نقشه)
کاخ ملکه مادر
کاخ ملکه مادر از بناهای عصر محمدرضاشاه پهلوی است. این بنا در مجاورت چالوس و در روستای مازوپشته، در ابتدای کمربندی نمک آبرود واقع شده است. این کاخ دو طبقه، در کنار جنگل قرار دارد و برای اقامت موقتی مادر محمدرضاشاه پهلوی که به تاج‌الملک شهرت داشت، در نظر گرفته شد. محمدرضاشاه پهلوی در زمان اقامت خود در رامسر، دستور داد این کاخ را بسازند. کاخ ملکه مادر مساحتی در حدود ۵۰ هزار متر مربع دارد و معماری آن بسیار خاص و جذاب است. این کاخ در حال حاضر در تملک بنیاد شهید است.
- آدرس: مازندران، چالوس، روستای مازوپشته، کاخ ملکه مادر(مشاهده نقشه)
کاخ موزه گرگان
منبع عکس: ناشناس
کاخ موزه گرگان یکی از آثار برجای مانده از دوره پهلوی در استان گلستان است که گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. کاخ موزه گرگان که با نام کاخ سلطنتی نیز شهرت دارد، جزو ۱۲ کاخ سلسله پهلوی است که در گذشته برای اقامت خانواده پهلوی، استفاده می‌شد. این کاخ-موزه که در دوره رضاشاه ساخته شد، چهارمین موزه تخصصی در حوزه باستان‌شناسی محسوب می‌شود. رضاشاه در سال ۱۳۱۷ دستور داد کاخ گرگان را بنا کنند. مجسمه‌هایی از ۳۰ فرد بزرگ و مشهور استان گلستان، به‌علاوه آثار بازمانده از دوره پهلوی، در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند.
- آدرس: گرگان، میدان ولیعصر، پارک شهر، کاخ موزه گرگان (مشاهده نقشه)
کاخ نیاوران
منبع عکس: ناشناس
کاخ نیاوران جزو جاهای دیدنی شهر تهران در باغ نیاوران است. این کاخ در منطقه شمیرانات واقع شده است و جزو آخرین اقامتگاه‌های شاهی در ایران محسوب می‌شود. کاخ نیاوران جزو سه کاخ اصلی تهران است و مساحت آن نزدیک به ۱۱ هزار هکتار است. این کاخ ییلاق خانواده رضاشاه پهلوی محسوب می‌شود که بعد از انقلاب ۵۷، به یک موزه تاریخی تبدیل شد. کاخ نیاوران بخش‌های مختلفی دارد. این کاخ با سعدآباد مشترک بود؛ اما بعدها از هم جدا شدند و به‌عنوان یک کاخ مستقل اداره شد.
معماری کاخ نیاوران، نوعی از معماری سهل و ممتنع محسوب می‌شود. به‌طوری که با مشاهده معماری این کاخ، نوعی سادگی خاص و در عین حال، اسلوبی از مدرنیته به چشم می‌خورد. کاخ نیاوران دو طبقه دارد و در حدود ۹۰۰۰ متر مربع مساحت را به خود اختصاص داده است. سقف کاخ نیاوران از آلومینیوم ساخته شده و آثار بسیاری از هنرمندان در آن نگهداری می‌شود. این کاخ، تنها کاخ منحصربه‌فرد در ایران محسوب می‌شود که دارای سقف باز است. سقف این کاخ در برخی از روزها برای گردشگران، جهت بازدید و مشاهده، باز می‌شود. فضای داخلی کاخ نیاوران پر از وسایلی است که به دست ایرانیان هنرمند و خارجی‌ها در زمان محمدرضا شاه پهلوی ساخته شده و به وی هدیه شده است.
در محوطه باغ نیاوران، امکانات زیادی برای استراحت گردشگران در نظر گرفته شده است. در محوطه این باغ امکاناتی برای صرف نوشیدنی و غذا در نظر گرفته شده که گردشگران می‌توانند از آن بهرمند شوند. مجموعه تاریخی-فرهنگی و تفریحی کاخ نیاوران در تمامی روزهای هفته آماده پذیرایی از گردشگران است. این مجموعه در روزهای تعطیل که مناسبت عزاداری دارند، باز نیست.
- آدرس: تهران، میدان شهید باهنر، مجموعه تاریخی- فرهنگی و تفریحی نیاوران (مشاهده نقشه)
- ساعت بازدید: ۶ ماهه اول سال از ساعت ۹ تا ۱۹ و ۶ ماهه دوم سال از ساعت ۸ تا ۱۷
کاخ موزه سعدآباد
منبع عکس: ناشناس
مجموعه تاریخی-فرهنگی کاخ سعدآباد جزو اقامتگاه‌های ییلاقی شاهان عصر قاجاریه و پهلوی بود. این مجموعه یکی از سه کاخ معروف شمیرانات به شمار می‌رود که بیشتر مورد استفاده محمدرضا شاه پهلوی، آخرین شاه ایران بود.
کاخ سعدآباد در یک منطقه ییلاقی بنا شده بود. اطراف کاخ، به دره دربند مشرف می‌شد و هوایی خوب و طبیعتی سرسبز داشت. کاخ سعدآباد باغی بزرگ دارد که محوطه آن پر از درخت است. در گذشته کاخ سعدآباد در مکانی با طبیعت زیبا بود؛ اما اکنون اطراف آن را فضای شهری فراگرفته است. در این مجموعه کاخ، یک کاخ اختصاصی بزرگ است و کاخ‌های دیگر به مرور به کاخ اصلی اضافه شده‌اند. کاخ‌هایی که به کاخ اصلی اضافه شدند، برای خانواده پهلوی در نظر گرفته شدند و هر یک از آن‌ها مخصوص یکی از شاهزادگان خانواده پهلوی بود.
منبع عکس: ناشناس
مساحت مجموعه تاریخی سعدآباد در زمینی به مساحت ۳۰۰ هکتار قرار گرفته است. ۱۱۰ هکتار از این مجموعه را کاخ‌ها و عمارت‌ها در برگرفته‌اند و بقیه آن گل‌خانه، باغ و قنات است. معماری کاخ سعدآباد تلفیقی از معماری اصیل اروپایی و معماری سنتی ایران است. طراحی کاخ‌ها نیز به دست مهندسان داخلی و خارجی صورت گرفته است.
طراحان کاخ سفید سعدآباد، یک مهندس ایرانی و یک مهندس روسی بوده‌اند و تزیینات داخلی بنا نیز به دست اساتیدی چون غلامرضا پهلوان، حسین کاشی، استاد شیخان، لرزاده و ملائکه صورت گرفته است. در بخش ورودی بنای کاخ، ستون‌هایی با سبک معماری روم و با نمای سنگ مرمر پوشانیده شده است.
- آدرس: خیابان ولیعصر، خیابان شهید فلاحی، انتهای خیابان شهید کمال طاهری، مجموعه تاریخی-فرهنگی سعدآباد(مشاهده نقشه)
- ساعت بازدید: ۶ ماه اول سال از ساعت ۹ صبح تا ۱۹ و۶ ماه دوم سال با دلیل سردی هوا و تاریکی، تا ساعت ۱۸:۳۰ امکان بازدید فراهم شده است
سلسله پهلوی آخرین سلسله پادشاهی در ایران است. این سلسله را رضاشاه پهلوی بنیاد گذاشت و با پادشاهی فرزند او محمدرضا شاه، عمر این سلسله پایان یافت. رضاشاه با تلاش بسیار توانست ایران را که در اثر بی‌کفایتی شاهان پایانی قاجار و نتایج جنگ جهانی دوم به آشفتگی و اضمحلال رفته بود، بازیابی کند. او با ایجاد حکومتی متمرکز توانست ایران را که عرصه شورش‌های مختلف شده بود، یک‌پارچه کرده و آن را زیر لوای فرماندهی خود درآورد. بعدها محمدرضاشاه پهلوی بر سر کار آمد و ارتباط خود را با کشورهای غربی پررنگ‌تر کرد. در این دوره به‌علت عدم توازن توسعه سیاسی و اقتصادی، ایران درگیر مسائلی شد که زمینه نارضایتی را در جامعه تشدید کرد و سرانجام در سال ۵۷ با انقلابی همه‌گیر، حکومت پهلوی جای خود را به جمهوری اسلامی داد. شما هم نظر خود را درباره سلسله پهلوی با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
دیدگاه