خاورمیانه چیست و کجاست؟

بهروز سلیم پور
بهروز سلیم پور پنجشنبه، ۳۱ شهریور ۱۴۰۱ ساعت ۱۰:۰۲
خاورمیانه چیست و کجاست؟

خاورمیانه، منطقه‌ای مهم در سطح جهان از نظر ذخایر انرژی و البته استراتژیک است و نقش پررنگی در معادلات سیاسی دارد.

خاورمیانه چیست؟

اگر برای شما سوال است که خاورمیانه چیست یا خاورمیانه کجاست، باید بدانید که خاورمیانه در مرکز تقاطع سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا در بین دریای مدیترانه و خلیج‌ فارس قرار دارد.

خاورمیانه به‌دلیل ذخایر انرژی فراوان و مهمی که دارد، همیشه مورد توجه قدرت‌های بزرگ بوده است. محققان و نویسندگان بر سر جغرافیای دقیق آن توافق ندارند؛ اما بر سر تعاریف کلی خاورمیانه دارای اتفاق‌نظر هستند. اولین بار نام خاورمیانه توسط یک سروان آمریکایی به کار برده شد و پس از آن محققان نیز از این نام استفاده کردند. این منطقه، تنوع فرهنگی زیادی دارد که خود، یکی از عوامل تنش‌های بسیار آن است.

خاورمیانه کجاست؟

پوشش مردم عرب

منبع عکس: expatica

خاورمیانه در مرکز تقاطع سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا قرار گرفته است. عموما این نام به منطقه‌ای اطلاق می‌شود که بین دریای مدیترانه و خلیج‌ فارس قرار دارد؛ اما محققان و نویسندگان تعریف‌های مختلفی از خاورمیانه ارائه می‌کنند و بر سر تعداد کشور‌های خاورمیانه اختلاف دارند؛ برای مثال، همه‌ آن‌ها موافقند که کشور‌های ایران و عراق جزو منطقه خاورمیانه هستند؛ اما بر سر کشور‌های اتیوپی و پاکستان اتفاق‌نظر ندارند.

کشور‌های خاورمیانه

جغرافی‌دانان خاورمیانه را مرکز تقاطع سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا می‌دانند؛ ازاین‌رو، فهرست کشورهایی که در زیر آمده است، عموما جزو کشورهای خاورمیانه طبقه‌بندی می‌شوند:

  • اردن
  • امارات متحده عربی
  • ایران
  • بحرین
  • ترکیه
  • فلسطین
  • سوریه
  • عراق
  • عربستان سعودی
  • عمان
  • قبرس
  • قطر
  • کویت
  • لبنان
  • مصر
  • یمن

خاورمیانه چگونه ایجاد شد؟

بازاری در خاورمیانه

منبع عکس: fact.net

با کمی دقت در نام خاورمیانه متوجه می‌شویم که این منطقه، از روی مقایسه موقعیت آن با سایر مناطق جهان، توسط اروپاییان و طبق منافع سیاسی آن‌‌ها نام‌گذاری شده است؛ زیرا بر اساس موقعیت جغرافیایی آن‌‌ها، این منطقه در شرق (خاور) قرار می‌گیرد. در واقع کشور‌های غربی، اروپا را مرکز تمدن جهان تصور کردند و سایر مناطق را بر اساس دوری یا نزدیکی به آن «خاور دور»، «خاورمیانه» و «خاور نزدیک» نام نهادند.

برخی شواهد حاکی از آن است که اولین کاربرد اصطلاح «خاورمیانه» به سال ۱۸۵۰ و دولت هند بریتانیایی بر می‌گردد؛ هرچند در سال ۱۹۰۲ میلادی، توسط سروان «آلفرد تایر ماهان»، افسر نیروی دریایی آمریکا، برای اشاره به نواحی بین عربستان و هندوستان به شهرت رسید. بعد‌ها یکی از خبرنگاران روزنامه «تایمز» به نام «والنتین چیرول»، تعریف‌های جامع‌تری از خاورمیانه ارائه داد که کمک شایانی به شناخت مردم جهان از موقعیت این منطقه کرد. اختلاف بر سر تعریف خاورمیانه از همان ابتدا آغاز شد؛ خاورمیانه چیرول نسبت به خاورمیانه ماهان وسعت بیشتری داشت.

اولین بار عبارت خاورمیانه توسط یک افسر آمریکایی استفاده شد

ماهان بیشتر به روابط کشور‌های منطقه از طریق راه‌های آبی خلیج فارس توجه داشت و خاورمیانه‌اش از کشور‌های پیرامون این خلیج فراتر نمی‌رفت؛ اما تعریف چیرول، خاورمیانه را برای دفاع از مرز‌های هند تا هندوستان امتداد می‌داد. با وجود اختلاف نظر‌های این دو نفر، اصطلاح خاورمیانه رواج یافت و محققان و نویسندگان در کتاب‌ها و مقاله‌هایشان از آن استفاده کردند. در حال حاضر، معنای خاورمیانه به توصیفات ماهان و چیرول محدود نمی‌شود.

در زمانی که قلمرو عثمانی تا سرزمین‌های اعراب گسترش پیدا کرده بود، اروپاییان نام «خاور نزدیک» را برای حدود جغرافیایی این کشور برگزیده بودند؛ اما پس از سال ۱۹۱۳ که قلمرو عثمانی طی سلسله جنگ‌هایی کوچک‌تر شد‌، دیگر کسی دقیقا نمی‌دانست که نام خاور نزدیک شامل چه حدود جغرافیایی می‌شود. تا اینکه در جنگ جهانی دوم، ارتش انگلستان فرماندهی نیرو‌های سابق مناطق خاورمیانه و خاور نزدیک خود را با هم ادغام کرد و در کلیه مذاکرات و مکاتبات رسمی و غیررسمی‌اش، تمامی این مناطق را خاورمیانه نامید؛ در نتیجه اصطلاح خاورمیانه جای عنوان خاور نزدیک را نیز گرفت.

جغرافیا و مرز‌های خاورمیانه

بر اساس دانشنامه بریتانیکا، سرزمین‌های اطراف سواحل جنوبی و شرقی دریای مدیترانه را خاورمیانه می‌گفتند. به مرور، مرز‌های این منطقه تا کشور‌های حوزه خلیج فارس (ایران، عراق، قطر، عمان، کویت، عربستان سعودی، بحرین و امارات متحده عربی)، شمال دریای مدیترانه و جنوب کشور عربستان گسترش یافت. 

گفته می‌شود که خاورمیانه منطقه‌ای در غرب آسیا است که از جنوب غربی تا تنگه باب‌المندب، از شمال غربی تا تنگه داردانل و از شرق تا رشته‌‌کوه هیمالیا و بندر کراچی امتداد دارد؛ اما همچنان در مورد تعریف خاورمیانه اتفاق‌نظر وجود ندارد. تمامی محققان موافقند که کشور‌های حوزه خلیج فارس، هلال خصیب، یمن و ترکیه در محدوده خاورمیانه قرار دارند؛ اما بر سر کشور‌های شمال آفریقا، افغانستان، پاکستان و قبرس تفرق آرا وجود دارد.

معنی نام خاورمیانه

اصطلاح خاورمیانه توسط غربی‌ها، با توجه به موقعیت جغرافیایی تمدن اروپا برای منطقه‌ای ابداع شد که نه به نزدیکی خاور نزدیک و نه به دوری خاور دور بود. خاورمیانه بین دو خاور دیگر قرار داشت. برخی نیز دلیل این نام‌گذاری را قرارگیری این منطقه میان دریای مدیترانه و خلیج فارس می‌دانند.

فرهنگ کشور‌های خاورمیانه

پوشش در کشور‌های عربی

منبع عکس: expacita

اردن

کشور اردن ۱۰ میلیون نفر جمعیت و ۸۹,۳۴۲ کیلومتر مربع وسعت دارد و زبان رسمی این کشور عربی است. مردم کشور اردن علاقه زیادی به فرهنگ اروپا، آمریکا و سایر کشور‌های غربی دارند. آن‌ها همچنین تا حد زیادی تحت‌تاثیر بازار مد این کشور‌ها قرار دارند. حکومت اردن سعی دارد تا با نوع تفکر افراطی مذهبی مقابله کند و خود را حکومتی میانه‌رو بنامد. 

امارات متحده عربی

کشور امارات با ۶۷,۳۴۰ کیلومتر مربع وسعت، جمعیتی بالغ بر ۹٫۲ میلیون نفر دارد. زبان‌های رسمی این کشور عربی و انگلیسی است. فرهنگ مردم کشور امارات مبتنی بر فرهنگ عربی است و همچنین تاثیر زیادی از فرهنگ کشور‌های هند، ایران و آفریقای شرقی گرفته است. کمتر از نیمی از اماراتی‌ها اصالت اماراتی دارند و در حال حاضر، بیشتر ساکنان آن را مهاجران سایر کشورها تشکیل می‌دهند. کشور امارات متحده عربی به‌دلیل زیرساخت مدرن و رشد و ثبات اقتصادی، در جهان به قطب اقتصاد مشهور شده است. 

ایران

کشور ایران ۱,۶۴۸,۱۹۵ کیلمتر مربع مساحت و بیش از ۸۴ میلیون نفر جمعیت دارد که حدود ۹۸٪ آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند. ایران بستر فرهنگی غنی چند ۱۰ هزار ساله دارد، که به مرور زمان با دین اسلام درآمیخته است. ایران همچنین کشوری چند قومیتی است که هرکدام سنت و آیین‌های مخصوص به خود را دارند. زبان رسمی این کشور فارسی است.

بحرین

کشور بحرین با ۷۷۸ کیلومتر مربع وسعت، حدود ۶۹۹,۰۰۰ نفر جمعیت دارد که ۷۰ درصد آن مسلمانان هستند؛ سایر مردم این کشور مسیحی و هندو هستند و درصد کمی به بودا اعتقاد دارند. زبان‌های رسمی بحرین عربی و انگلیسی است.

ترکیه

کشور ترکیه ۷۸۵,۳۴۷ کیلومتر مربع وسعت و ۸۴٫۶ میلیون نفر جمعیت دارد. از آن جایی که این کشور زمانی بخشی از امپراتوری گسترده عثمانی بود، فرهنگی غنی دارد که ادغامی از فرهنگ مناطق آسیای میانه، غرب آسیا، اروپای شرقی و قفقاز است. زبان رسمی کشور ترکیه، ترکی استانبولی است و تقریبا تمام مردم ترکیه مسلمان هستند.

فلسطین

فلسطین ۶,۲۲۰ کیلومتر مربع وسعت و ۴٫۷ میلیون نفر جمعیت دارد. مردم فلسطین به زبان عربی صحبت می‌کنند و اکثرا مسلمان هستند. به‌دلیل تاریخچه وقایع این کشور، فرهنگ مردمانش کاملا با فرهنگ مقاومت گره خورده است. برخی از مردم این سرزمین به دین مسیحیت اعتقاد دارند. زبان رسمی فلسطین، عربی است.

سوریه

سوریه کشوری چند قومیتی محسوب می‌شود و زبان رسمی این کشور عربی است. مردم سوریه دارای فرهنگی سنتی هستند و ۸۳ درصد مردم این کشور مسلمان به‌حساب می‌آیند. سایر مردم به مذاهب سریانی یا دروزی اعتقاد دارند. سوریه ۱۸۵,۱۸۰ کیلومتر مربع وسعت و ۱۷٫۵ میلیون نفر جمعیت دارد.

عراق

خانواده عرب بر سر سفره غذا

منبع عکس: kawa_news.com

کشور عراق از اقوام گوناگونی تشکیل شده است که نزدیک به ۱۰۰ درصد مردم این کشور مسلمان هستند. سایر مردم به مسحیت ایزدی معتقدند. زبان‌های رسمی کشور عراق، کردی و عربی است. این کشور ۴۳۷,۰۷۲ کیلومتر مربع وسعت و ۳۷ میلیون نفر جمعیت دارد.

عربستان سعودی

مردم خاورمیانه، مردمی با فرهنگ خانواده‌محور و سنتی هستند

کشور عربستان سعودی با ۲,۱۴۹,۶۹۰ کیلومتر مربع وسعت و ۳۴ میلیون نفر جمعیت، فرهنگی عربی- اسلامی دارد. اکثر جامعه عربستان سعودی را مردمی مذهبی، سنتی، محافظه‌کار و خانواده‌محور تشکیل می‌دهند. فرهنگ این کشور  از سال ۱۹۷۰ میلادی به‌دلیل افزایش ثروت و بهبود وضعیت اقتصادی، دچار چالش‌ها و تغییراتی شد؛ اما زیربنای آن چندان تغییری نکرده است. زبان رسمی عربستان سعودی، عربی نوین معیار است.

عمان

کشور عمان ۳۰۹,۵۰۰ کیلومتر مربع وسعت و پنج میلیون نفر جمعیت دارد. آداب رسوم مردم کشور عمان در گذشت زمان، نسبت به اکثر کشور‌های خاورمیانه تغییرات کمتری کرده است و فرهنگ‌های غربی کمتر به درون فرهنگ این کشور رخنه کرده‌اند. زبان رسمی کشور عمان عربی است و اغلب مردم مسلمان هستند.

قبرس

کشور قبرس ۹,۲۵۱ کیلومتر مربع مساحت و یک میلیون نفر جمعیت دارد. این کشور دارای فرهنگی غنی و ۹,۰۰۰ ساله است. در سال ۱۹۷۴ با حمله ترکیه به قبرس، این کشور به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد. زبان‌های رسمی قبرس، یونانی و ترکی است.

قطر

کشور قطر ۱۱,۵۸۱ کیلومتر مربع مساحت و ۲٫۷ میلیون نفر جمعیت دارد. مردم ساکن کشور قطر از نوادگان بادیه‌نشینان هستند و زبان رسمی این کشور عربی است؛ اما مردم آن به‌شکل گسترده‌ای از زبان انگلیسی نیز استفاده می‌کنند. جامعه این کشور، جامعه‌ای خانواده گرا است. اسلام دین رسمی کشور است و بیش از ۹۵ درصد جمعیت کشور مسلمان هستند. 

کویت

کشور کویت ۱۷,۸۱۸ کیلومتر مربع وسعت و ۴٫۴ میلیون نفر جمعیت دارد که ۷۵ درصد آن را مهاجران تشکیل می‌دهند. زبان رسمی این کشور عربی است؛ ۹۵ درصد جمعیت شامل مسلمانان و تقریبا پنج درصد جمعیت شامل مسیحیان بومی می‌شود. فرهنگ کویت در مقایسه با سایر کشور‌های خاورمیانه، به فرهنگ کشور بحرین نزدیک است. 

لبنان

کشور لبنان با ۱۰,۴۵۲ کیلومتر مربع وسعت و ۶٫۸ میلیون نفر جمعیت، همواره مورد تاخت و تاز قدرت‌ها بوده و از کشور‌های مختلف مهاجرت‌های زیادی به آن شده است؛ به همین علت، فرهنگی به‌شدت متکثر دارد. با وجود اینکه مردم این کشور به زبان‌های مختلفی صحبت می‌کنند، زبان رسمی کشور عربی است. ۵۰ درصد جمعیت لبنان مسیحی، ۴۵ درصد مسلمان و پنج درصد دروزی هستند.

مصر

کشور مصر ۱,۰۱۰,۴۰۸ کیلومتر مربع وسعت و ۱۰۰ میلیون نفر جمعیت دارد. اعتقادات مذهبی در این کشور، ریشه‌ای تاریخی دارد. در حال حاضر  زبان رسمی کشور، عربی نوین معیار است.

یمن

کشور یمن ۵۵۵,۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت و ۳۰٫۴ میلیون نفر جمعیت دارد. اسلام دین رسمی این کشور است؛ تقریبا تمام مردم یمن مسلمان و تعداد کمی یهودی هستند. این کشور عمدتا جامعه‌ای با ساختار قبیله‌ای و مردمی سنتی دارد. زبان رسمی یمن عربی است.

مهم‌ترین حوادث خاورمیانه

کشف نفت در عربستان

در سال ۱۹۳۶ میلادی، یک شرکت نفت آمریکایی موفق به کشف نفت در صحرای بزرگ عربستان شد. این کشف باعث شد تا حکومت پادشاهی این کشور با تجارت نفت، به یکی از ثروتمند‌ترین حکومت‌های دنیا بدل شود.

کودتای ۲۸ مرداد در ایران

کودتا چیان سوار بر تانک در کودتای ۲۸ مرداد

منبع عکس: Tehran Times

در سال ۱۳۳۲ خورشیدی (۱۹۵۳ میلادی) دولت دکتر محمد مصدق به‌واسطه یک کودتای نظامی به رهبری سرلشکر فضل الله زاهدی و با دستور مستقیم بریتانیا سرنگون شد. این کودتا که توسط سرویس اطلاعات مخفی بریتانیا (SIS) و آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) طرح ریزی و حمایت مالی شده بود، با همراهی بخشی از ارتش آن زمان انجام شد. پشتیبانی از افراد مخالف دولت دکتر مصدق، از جمله محمدرضا پهلوی، توسط مداخله‌گران نقشی اساسی در پیروزی این کودتا داشت. دکتر مصدق موفق شد نفت کشور ایران را ملی کند و این اقدام دست حکومت انگلیس را از سود عظیم تجارت نفت کوتاه کرد.

انقلاب ۵۷ در  ایران

در سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۹ میلادی) مردم ایران دست به قیامی زدند که در ۲۲ بهمن همان سال منجر به سرنگونی حکومت سلطنتی پهلوی و استقرار جمهوری اسلامی ایران شد. انقلاب ۵۷ که به آن انقلاب اسلامی نیز می‌گویند، اولین انقلابی بود که اسلام‌گرایی را در خاورمیانه حاکم یک کشور کرد.

جنگ ایران و عراق

سربازان خوشحال ایرانی در جنگ ایران و عراق

منبع عکس: ایرنا

جنگ ایران و عراق که در سال ۱۳۵۹ با حمله سراسری نیرو‌های ارتش صدام به ایران آغاز شد و هشت سال به طول انجامید، پس از جنگ ویتنام طولانی ترین جنگ قرن بیستم است. ارتش ایران با اینکه دیری از انقلاب اسلامی نپاییده بود، سریعا انسجام خود را بازیافت و به مقابله با دست‌درازی حکومت صدام پرداخت. این واقعه که در ایران با نام‌های جنگ تحمیلی و هشت سال دفاع مقدس شناخته می‌شود، در مرداد سال ۱۳۶۷ با قبول آتش‌بس توسط طرفین، خاتمه یافت.

جنگ خلیج فارس

جنگ اول خلیج فارس، جنگی بود که به رهبری آمریکا با همراهی ۳۵ کشور دیگر علیه اقدام صدام برای اشغال کویت صورت گرفت. حکومت بعثی عراق ۱۳۰ میلیارد دلار به کشور‌های عرب حوزه خلیج فارس بدهکار بود. صدام که اقتصاد کشورش طی هشت سال جنگ با ایران نابود شده بود، انتظار داشت تا این کشور‌ها طلب خود را ببخشند. کویت زیر بار این درخواست نرفت و تشنج‌های بین دو کشور از این‌ جا ‌آغاز شد. صدام تصمیم گرفت تا بدهی خود را با اشغال کویت منحل کند و از طرفی با تجارت سوخت‌های فسیلی این کشور، اقتصاد نابود شده‌اش را بازسازد.

سقوط صدام

روابط دیپلماتیک عراق و آمریکا پس از جنگ کویت متشنج بود. در سال ۱۹۹۳ با روی کار آمدن بیل کلینتون، رئیس‌جمهوری آمریکا، موج جدیدی از تحریم‌ها علیه صدام و حکومت بعث آغاز شد. حکومت‌های انگلیس و آمریکا که عراق را تهدیدی برای کشور‌های هم‌پیمان خود در خاورمیانه، از جمله عربستان می‌دانستند، بمباران‌های نظامی را بر سر ساختمان‌های نظامی این کشور و مناطق غیرنظامی آن آغاز کردند.

حملات ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ زمینه را برای یک حمله نظامی تمام عیار بر ضد صدام آماده کرد. دولت و ارتش عراق، سه هفته پس از حمله نظامی آمریکا و هم‌پیمانانش به این کشور در ۲۰ مارس سال ۲۰۰۳ فروپاشید و صدام حسین متواری شد. در دسامبر همان سال، ارتش آمریکا صدام حسین را دستگیر کردند و پس از محاکمه، در نوامبر سال ۲۰۰۶ به چوبه دار آویختند.

بهار عربی

بهار عربی به خیزش‌های مردمی برخی از کشور‌های عرب زبان در غرب آسیا و شمال آفریقا گفته می‌شود که در سال ۲۰۱۰ آغاز شد. برخی از این خیزش‌ها و اعتراضات باعث سقوط حکومت‌های وقت آن‌ها شد؛ از جمله مصر، یمن، لیبی و تونس. مقاومت حکومت‌ها در بیشتر این کشور‌ها، منجر به جنگ داخلی شد. موج اعتراضات بهار عربی توسط کشور تونس در پی خودسوزی محمد بوعزیزی در اعتراض به فساد و خشونت پلیس آغاز شد.

جنگ سوریه

جنگ داخلی سوریه که در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۱ آغاز شد از بهار عربی تاثیر گرفته بود. گروهک‌های معترض داخلی خواهان استعفای بشار اسد بودند که با سرکوب شدید حکومت مواجه شدند. بحران سوریه در سال ۲۰۱۵ به‌دلیل دخالت گروهک تروریستی داعش و سایر گروهک‌های شبه‌نظامی به اوج خود رسید. در حال حاضر، از شدت این جنگ کاسته شده است؛ اما درگیری‌ها همچنان ادامه دارد.

داعش

ریشه‌های تشکیل گروهک تروریستی داعش به سال ۲۰۱۰ برمی‌گردد. این گروهک زمانی شناخته شد که با گسیل کردن نیرو‌های نظامی خود به سوریه در هشت آوریل ۲۰۱۳، نام «حکومت اسلامی عراق و شام» را بر خود نهاد. پس از آن این گروهک را به اختصار داعش نامیدند. این گروهک با ظهور خود و اقدامات تروریستی‌اش در خاورمیانه ایجاد نا‌امنی کرد. داعش که هم‌زمان با درگیری در سوریه، به کشور عراق هم حمله کرده بود، باعث تغییرات سیاسی ناگهانی در منطقه شد و در ژوئیه ۲۰۱۴ ادعای خلافت جهانی کرد. پس از مبارزات و مقاومت‌های گسترده، در اکتبر ۲۰۱۹، محل اختفای یکی از رهبران اصلی این گروهک تروریستی به نام ابوبکر بغدادی شناسایی شد و او با انفجار جلیقه انتحاری خود جان باخت.

مهم‌ترین دلایل اهمیت خاورمیانه

خاورمیانه سرشار از منابع نفت و گاز است و تقریبا در سراسر منطقه امکان استفاده از این منابع وجود دارد. همچنین نمی‌توان اهمیت وجود معادن فلزات مختلف را در این منطقه نادیده گرفت. این ویژگی‌ها سبب شده تا کشور‌های سراسر جهان برای تامین انرژی خود به خاورمیانه وابسته باشند. این وابستگی نقش منطقه را در معادلات سیاسی پررنگ کرده است.

حکومت‌های غربی در طول تاریخ از هیچ‌گونه دخالت و سواستفاده‌ای فروگذار نکردند و با توجه به  تنوع نژادی قومی، دینی و فرهنگی خاورمیانه، از هر موقعیتی برای ایجاد اختلاف سواستفاده کردند و برای چپاول و غارت منابع این منطقه دست به هر ابزاری زدند.  

شما نیز دیدگاه‌ها و اطلاعات خود را درباره خاورمیانه با کجارو به اشتراک بگذارید.

پرسش‌های متداول

بزرگترین کشور خاورمیانه کجاست؟

کشور عربستان سعودی با ۲,۱۴۹,۶۹۰ کیلومتر مربع وسعت بزرگترین کشور خاورمیانه است.

عروس خاورمیانه کجاست؟

لبنان را عروس خاورمیانه می‌نامند.

چرا خاورمیانه منطقه مهمی است؟

به‌دلیل منابع سرشار از نفت و گاز

زبان رسمی اکثر کشور‌های خاورمیانه چیست؟

عربی

منبع عکس کاور: middleeasteye

مطالب مرتبط:

دیدگاه