کپوبافی، میراث دستان هنرمند دزفولی‌ها برای جهانیان

کپوبافی صنایع دستی کجاست؟

کپوبافی دزفول یا حصیربافی، از پرکاربردترین نمونه‌های صنایع دستی خوزستان به شمار می‌رود؛ هنری با قدمت ۵۰۰ سال که برای خلق محصولات آن، برگ‌های جوان درخت نخل توسط کپوباف به دور گیاهی خودرو (مانند نی) پیچیده می‌شود.

از پرکاربردترین محصولات کپوبافی می‌توان ظرف میوه، زیر قوری، گلدان، سینی، ظرف نان، قندان، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی و دیگر محصولات کاربری و تزیینی را نام برد. محصولات کپوبافی در دو نوع کلی ساده و منقوش تولید می‌شوند.

در سفر به خوزستان و شهر دزفول، پس از بازدید از جاهای دیدنی دزفول، حتما به بازارهای محلی شهر سر بزنید و صنایع دستی بی‌نظیر شهر، مانند گلیم بافی، قالی‌های محلی، گیوه‌بافی، نساجی سنتی و کپوبافی را خریداری کنید تا علاوه بر کمک به اقتصاد بومی منطقه و زنان و کودکان شهر، بخشی از فرهنگ و هنر خطه جنوب ایران را با خود به یادگار به خانه ببرید.

هرآنچه باید درباره کپوبافی بدانید:

• کپوبافی چیست؟
• تاریخچه کپوبافی
• انواع کپوبافی
• ابزار تولید کپوبافی
• فرایند تولید کپو
• محصولات کپوبافی
• ثبت جهانی کپوبافی

کپوبافی چیست؟

_{منبع عکس: darnia.ir.. عکاس: ناشناس}

کپوبافی یکی از شاخه‌های صنایع دستی حصیری ایران و رشته بومی شهرستان دزفول در استان خوزستان و همچنین روستاهای اطراف آن مانند شهیون است؛ البته کپوبافی به‌صورت محدود در میناب هرمزگان نیز به چشم می‌خورد.

واژه «کپو» در گویش لری به‌معنای «سر» یا «کله» است؛ گردی محصولات تولیدی کپو و شباهت آن‌ها به سر را دلیل نام‌گذاری این محصولات حصیری می‌دانند. محصولات کپو از «پیش» و گیاهی به نام «کرتک» (Kertak) بافته می‌شوند. کیفیت کپو بستگی به بافت آن دارد و هرچه بافت آن ریزتر، ظریف‌تر و یکدست‌تر باشد، کیفیت آن بالاتر است. «پیش» به برگ‌های جوان نخل معمولی یا نخل تزیینی گفته می‌شود. 

کرتک، نام نوعی گیاه خودرو با ساقه‌ای بلند و نی‌مانند است که در برخی مناطق حاصل‌خیز، باتلاقی و گرمسیر، مانند در حاشیه رودخانه‌ها و نهرهای آب با تراکم بالا می‌روید. ساقه‌های این گیاه شبیه به ساقه‌های گندم و مانند نی بندبند است. کرتک خوراک هیچ حیوان یا حشره­‌ای نیست و آفت نیز نمی‌زند؛ مشخصه‌ای که دوام محصولات کپوبافی دزفول را بالا می‌برد. کرتک، مغز محصولات کپوبافی است؛ بنابراین بهتر است این محصولات در محیطی بدون رطوبت و خشک نگهداری شوند. مغز کپو نباید خیس شود؛ پس در صورت شست‌و‌شوی محصولات کپو، باید سریعا آن را خشک کرد تا آسیبی به آن وارد نشود.

تاریخچه کپوبافی

_{منبع عکس: roostatish.ir. عکاس: ناشناس}

ساخت محصولات حصیری با استفاده از شاخ و برگ گیاهان و درختان از قدیمی‌ترین حیطه‌های صنایع دستی به شمار می‌رود. با تحقیق بر نمونه‌های کشف‌شده این محصولات از بین‌النهرین و آفریقا مشخص شده است که محصولات حصیری منشا نساجی و کوزه‌گیزی نیز بوده‌اند. ساخت محصولات حصیری با شیوه‌ها و مواد اولیه گوناگون از گذشته در ایران نیز رایج بوده است؛ البته در مناطقی که به مواد اولیه دسترسی داشتند.

هنر کپوبافی به‌طور مستقیم با وجود درخت‌های نخل در خوزستان و اهمیت حضور آن‌ها ارتباط دارد. قدمت کشت خرما در ایران و در نزدیکی شوش قدیم، به حدود ۵,۰۰۰ سال قبل و زمان تمدن ایلامیان بازمی‌گردد؛ البته کشت نخل خرما از زمان هخامنشیان بیشتر در ایران رایج و به‌تدریج به یکی از عوامل مهم در حفظ امکان زندگی در مناطق گرم خوزستان، تبدیل شد.

از نخل خرما محصولات بسیاری نظیر سرکه، شربت، کمپوت خرما، شیره خرما و انواع فرآورده‌های خرمایی به دست می‌آید؛ مردم خطه جنوب علاوه بر این محصولات، از برگ‌های خرما برای خلق صنایع دستی استفاده می‌کنند. طبق برخی منابع قدمت هنر کپوبافی در دزفول به حدود ۵۰۰ سال قبل بازمی‌گردد.

انواع کپوبافی

_{منبع عکس: honarchi.com. عکاس: ناشناس}

کپوی ساده: کپوی ساده نوعی کپوی بدون نقش است که در ساختار آن تنها از کرتک و «پیش» استفاده می‌شود.

کپوی منقوش: کپوی منقوش، نوعی دیگر از کپو است که نقش دارد و در ساختار آن علاوه بر کرتک و «پیش»، از نخ‌های رنگی به‌منظور تزیین استفاده می‌شود. کپوباف برای بافت کپوی منقوش با نخ، سطح محصول کپو را برای آراسته‌شدن به نقوش دلخواه، اندازه‌گیری و به‌طور ذهنی تقسیم‌بندی می‌کند؛ سپس در زمان بافت، در نقاط مورد نظر، نخ‌های رنگین را به‌جای نوارهای پیش به کار می‌گیرد و با پیشروی در رج‌های بعدی کپو، نقوش هندسی را ایجاد می‌کند.

کپوی تمام‌نخ: کپوی تمام‌نخ، محصولی از کپوی منقوش به شمار می‌آید که در ساختار آن، تنها از کرتک و نخ‌های رنگی استفاده می‌کنند. اصول بافت این نوع کپو با کپوی ساده یکسان است؛ تنها تفاوت استفاده از نخ پشمی به‌جای پیش است. نخ پشمی به نخ تهیه‌شده از الیاف پشم گفته می‌شود که به‌صورت دستی یا ماشینی، متناسب با نیاز، چندلا شده و مورد مصرف قرار می‌گیرد. در کپوی تمام نخن، تمام سطح محصول با نخ‌های رنگی پوشانده می‌شود.

کپوی بی‌نقش: کپوی بی‌نقش، محصولی از کپو است که نقش ندارد و در ساختار آن تنها از کرتک و «پیش» استفاده می‌شود؛ کپوی بی‌نقش شباهت بسیاری به کپوی ساده دارد.

کپوی آجری: کپوی آجری، نوعی کپو است که به‌صورت منقوش یا بدون نقش ساخته می‌شود و شکل ظاهری بافت آن به بافت آجرکاری شباهت دارد. 

ابزار تولید کپوبافی

_{منبع عکس: darnia.ir. عکاس: ناشناس}

• سوزن کپوبافی: برای عبور دادن «پیش» و نخ به دور کرتک‌ها و متصل کردن رج‌های تشکیل‌دهنده محصول کپو، باید از سوزنی با اندازه مناسب استفاده شود؛ به این ترتیب کار کردن با این ابزار راحت‌تر می‌شود. هرچه ضخامت رج‌های محصول کپو بیشتر باشد، سوزن بزرگ‌تری نیاز است. سوزن کپوبافی باید علاوه بر ارتجاع‌پذیری، خمیده و ناصاف نباشد و سطح آن به‌طور کامل صیقلی و بدون زنگ‌زدگی باشد.
• قیچی: برای بریدن اضافه‌های «پیش»، کرتک و نخ در فرایند تولید به قیچی نیاز است؛ البته بادی بدانید که در طول بافت یک محصول، به‌ندرت از قیچی استفاده می‌شود؛ بنابراین، این ابزار با هر ساختاری می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
• چاقو: برای بریدن اضافه‌های «پیش»، کرتک و نخ در فرایند تولید از چاقو نیز استفاده می‌شود.
• داس: داس، ابزاری برای چیدن کرتک در مناطق رویش آن، نظیر حاشیه رودخانه‌ها و نهرهای آب است.

فرایند تولید کپو

آماده‌سازی مواد اولیه

_{منبع عکس: darnia.ir. عکاس: ناشناس}

آماده‌سازی «پیش»: پیش از برگ‌های تازه نخل خرما درست می‌شود. معمولا برای تهیه پیش از برگ‌هایی استفاده می‌کنند که هنوز تحت‌تاثیر نور خورشید قرار نگرفته و رنگ خودشان را حفظ کرده‌اند؛ به‌علاوه روشن هستند و عرض آن‌ها کم است. شاخه درخت خرما در ابتدا مانند بادبازن‌هایی هستند که جمع می‌شوند. برگ‌های درخت خرما را پس از جداسازی در ابتدا خشک و سپس آن‌ها را بر اساس رنگ جداسازی می‌کنند. پیش‌ها به رنگ زرد روشن، سفید مایل به زرد، سبز روشن و سفید مایل به سبز هستند. اغلب برای تهیه یک محصول، از پیش‌های با رنگ یکسان استفاده می‌شود؛ زیرا استفاده از پیش‌های با رنگ‌های مختلف، از زیبایی محصول نهایی می‌کاهد.

پس از جداسازی پیش‌های رنگی یکسان، آن‌ها را به‌صورت دسته‌ای در پوشش پلاستیکی می‌گذارند و روی آن‌های مقداری آب گرم یا نیمه‌گرم می‌پاشند. دلیل استفاده از آب با دمای بالا این است که سرعت نرم شدن پیش‌ها افزایش یابد. پیش‌ها سپس برای پنج تا هشت ساعت در فضای مرطوب داخل پوشش پلاستیکی باقی می‌مانند تا نرم شوند و به‌آسانی در حین کار (عبور از سوراخ سوزن و لابه‌لای کرتک‌ها) نشکنند. پیش‌ها نباید به‌طور مستقیم در آب قرار گیرند؛ زیرا رنگ آن‌ها تغییر می‌کند.

آماده‌سازی کرتک: کرتک‌ها نیازی به آماده‌سازی ندارند. برای تهیه کپو بهتر است از کرتک‌های محکم و با ضخامت متوسط استفاده شود تا محصول نهایی مقاومت بیشتری در برابر عوامل فرسایشی داشته باشد.

بافت کپو

بافت کپوی تخت بیضی و چهارگوش

_{منبع عکس: وب‌سایت ویزیت ایران. عکاس: ناشناس}

کپوباف، در ابتدا پیش‌ها را با استفاده از سوزن کپوبافی از جهت طولی به نوارهای باریک‌تر تبدیل می‌کند؛ با این کار هر نوار پیش به دو یا سه نوار باریک‌تر تبدیل می‌شود. کپوباف، دسته کرتک را در دست چپ خود می‌گیرد؛ به‌طوری که سر آن‌ها هم‌ردیف باشد و زیر نوک انگشتان قرار گیرد. تعداد کرتک‌های داخل دسته، به ضخامت کرتک و اندازه محصول نهایی بستگی دارد. هرچه ضخامت کرتک‌ها بیشتر باشد، برای رسیدن به ضخامت مورد نظر، کرتک‌های کمتری در یک دسته قرار می‌گیرند. جالب است بدانید برای ساخت محصولات بزرگی چون طبق یا سبد لباس، دسته‌های کرتک شامل حدود ۳۰ تا ۴۰ عدد کرتک است.

کپوباف با دست راست، یکی از نوارهای پیش را روی ابتدای دسته کرتک‌ها می‌گذارد و انگشت شست دست چپ خود را روی آن قرار می‌دهد؛ سپس با دقت و به حالت دورانی، پیش را به دور دسته کرتک‌ها می‌پیچد؛ به این ترتیب، سر پیش زیر خودش پنهان می‌شود و امکان باز شدن آن از بین می‌رود. عمل پیچیدن پیش به دور ابتدای دسته کرتک، به‌اندازه سه تا پنج سانتی‌متر ادامه می‌یابد.

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما. عکاس: ناشناس}

برای بافت رج دوم کپو، کپوباف دسته کرتک‌ها را به‌طور کامل خم می‌کند و به موازات رج اول قرار می‌دهد. توجه داشته باشید که میزان خم کردن کرتک‌ها در این مرحله کاملا به‌شکل کف محصول نهایی بستگی دارد. برای ایجاد کف بیضی‌شکل، نقطه خم شدن به‌طور کامل منحنی است؛ در حالی که برای ایجاد کف مربع یا مستطیل، گوشه‌هایی با زاویه ۹۰ درجه ایجاد می‌شود.

کپوباف پس از خم کردن کرتک‌ها و قرار دادن آن‌ها در کنار رج اول، دنباله پیش را از سوراخ سوزن کپوبافی عبور می‌دهد؛ سپس سوزن را به درون رج اول می‌برد و محکم به‌سمت بیرون می‌کشد. در این مرحله، دو رج کپو به یکدیگر متصل می‌شوند. پس از اولین اتصال، کپوباف بار دیگر نوار پیش را به دور کرتک‌های رج دوم می‌پیچد، دوباره سوزن را در رج اول کپو فرو می‌کند و از آن عبور می‌دهد. این کار آن‌قدر ادامه می‌یابد تا رج دوم کپو در چندین نقطه پی‌در‌پی به رج اول متصل شود.

پس از اتمام اتصالات رج‌های اول و دوم، کپوباف دسته کرتک را دوباره خم می‌کند و در مسیر دور سوم قرار می‌دهد. رج سوم نیز مانند رج قبلی آن‌قدر ادامه می‌یابد تا شکل نهایی کپوی تخت (بیضی، مربع یا مستطیل) ایجاد شود.

بافت کپوی تخت مدور

_{منبع عکس: honarchi.com. عکاس: ناشناس}

کپوباف برای بافت هسته مرکزی سطح مدور، به‌جای کرتک از رشته‌های پیش استفاده می‌کند. وی در ابتدا چند نوار پیش را روی هم قرار می‌دهد و با نوک سوزن کپوبافی، آن‌ها را به رشته‌های باریک‌تر تبدیل می‌کند؛ به این ترتیب، پیش‌ها از نرمی و انعطاف کافی برخوردار می‌شوند. کپوباف در ادامه گره‌ای ساده به حالت شل در میانه دسته نوارهای پیش ایجاد می‌کند، سوزن کپوبافی را از میان گره ایجاد شده عبور می‌دهد و نوار پیش را از سوراخ سوزن خارج می‌کند.

کپوباف با کمک سوزن، چندبار نوار پیش را به‌طور کامل به دور گره ایجادشده می‌پیچد. در راستای پیچش، پیش‌های واقع در دو طرف گره با پیچیدن به یک دسته بدل می‌شوند؛ در این مرحله، سطح مدور کوچکی پدید می‌آید. کپوباف، پیش‌ها را در کنار سطح مدور مرکزی خم و به آن وصل می‌کند. این پیچش به حالت حلزونی تکرار می‌شود تا در نهایت کف مدور مورد نظر ساخته شود. پس از رسیدن پیش‌های موجود در هسته مرکزی سطح مدور به انتهای خود، برای بافت سایر رج‌های کپو، از دسته کرتک استفاده می‌شود.

بافت کپوی حجمی

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما. عکاس: ناشناس}

کپوباف در ابتدا کف کپو را به‌شکل مدور، بیضی، مربع یا مستطیل می‌بافد؛ سپس از روی لبه کف کپو، رج‌های تشکیل‌دهنده کپو را به‌تدریج از جایگاه عادی خود خارج می‌کنند و به‌سمت دلخواه می‌برد تا حجم مورد نظر به دست آید.

کپوباف برای بافت درپوش کپوهای حجمی، در ابتدا کف آن را می‌بافد؛ پس از متناسب شدن سطح درپوش با اندازه دهانه کپو، رج دیگری در دو سانتی‌متری لبه کپو از داخل بافته می‌شود تا درپوش به‌خوبی روی کپو قرار گیرد و دچار جابه‌جایی نشود.

ساخت گلنگ (Golang)

گلنگ (منگوله)، آرایه‌ای است که با استفاده از دسته‌ای نخ کوتاه ایجاد می‌شود و با حالت تزیینی و کاربردی روی درپوش برخی از محصولات کپو قرار می‌گیرد. برداشتن درپوش کپو، با استفاده از گلنگ آسان‌تر است.

برای ساخت گلنگ، کپوباف حدود ۶۰ سانتی‌متر نخ پشمی را چندین بار به دور چهار انگشت به‌هم چسبیده دست می‌پیچد؛ سپس آن را از انگشتان دست جدا می‌کند و وسط آن را به‌وسیله امتداد نخ می‌بندد تا محکم شود. برای نصب گلنگ روی کپو، کپوباف قسمت میانی آن را در نقطه مورد نظر قرار می‌دهد و با کمک سوزن، به کپو می‌دوزد.

محصولات کپوبافی

کپو در اندازه‌ها و اشکال مختلف (خمره، دایره، بیضی و مسطح) و با کاربردهای مختلف تولید می‌شود. ظرف میوه، زیرداغی، زیر کتری، زیر قوری، گلدان، طبق، سینی، ظرف نان، قندان، ظرف خمیرمایه نان، دم‌کن پلو، جای پیاز و سیب‌زمینی، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی، انواع سبدهای بزرگ و کوچک دردار و بدون در، سبد برنج، گهواره نوزاد و سبد حمل، دیوارکوب و سایر محصولات کاربری و تزیینی از رایج‌ترین محصولات کپو هستند.

_{منبع عکس: وب‌سایت کافه کادو. عکاس: ناشناس}

محصولات این هنر-صنعت اغلب دارای طرح‌های ساده هندسی هستند. نقوش کپو با الهام از عناصر و فرهنگ محلی و به‌صورت هندسی اجرا می‌شوند که در میان پرکاربرترین آن‌ها می‌توان به نقش‌های لوزی، هشت و هفت، سه‌پر، ستاره پرچم، لاله، پروانه، چلیپا و بته جقه اشاره کرد. البته باید بدانید که کپوبافان دزفولی به این نقش‌ها اکتفا نمی‌کنند و با خلاقیت خود، طرح‌های جدید و بدیع پدید می‌آورند. هنرمندان کپوباف معمولا از رنگ‌های تند و نیز در محصولات منقوش کپو استفاده می‌کنند تا اثر آن‌ها گیرایی بیشتری داشته باشد.

ثبت جهانی کپوبافی

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خوزستان در بهار ۱۴۰۲ اعلام کرده است که تلاش انجمن‌ها، فعالان، هنرمندان، کارشناسان و مدیران در خصوص جهانی شدن کپوبافی دزفول ادامه دارد و به‌زودی این تلاش‌ها نتیجه خواهد داد. طبق گفته وی، با تلاش‌های فراوان هنرمندان و مسئولان، دزفول در پاییز ۱۳۹۹ موفق شد در لیست پنج شهر ملی صنایع دستی قرار بگیرد.

_{منبع عکس: خبرگزاری ایلنا. عکاس: ناشناس}

با ثبت‌ ملی کپوبافی خوزستان، قابلیت دیگری به شناسنامه دزفول اضافه و سبب شد ۱,۵۰۰ صنعتگر و هنرمند فعال در این رشته جایگاه و شان تازه‌ای برای کار خود در نظر بگیرند و با دلگرمی بیشتری این هنر-صنعت را ادامه دهند. نصب المان کپوبافی در یک بازه زمانی ۶ ماهه در بلوار شهدا، نام‌گذاری برخی از خیابان‌ها و میادین به نام کپو، اصلاح و راه‌اندازی کارگاه‌های متعدد کپوبافی و آموزش و اعطای تسهیلات، از جمله فعالیت‌های قابل اشاره در ادامه روند ثبت‌ ملی دزفول و ایجاد شرایط تازه برای کسب نشان جهانی این هنر ارزنده تا به امروز بوده است.

شورای جهانی صنایع دستی در زمستان ۱۴۰۱ به دزفول سفر کردند و از نزدیک با فعالیت‌های کارگاه‌های فعال کپوبافی شهر، حضور فعال زنان و کودکان، غرفه‌های فعال خانگی و شرایط تولید و صادرات کپو را مورد بررسی قرار دادند و با هنرمندان این حوزه گفت‌وگو کردند. نتیجه نهایی شورای جهانی به‌منظور ثبت دزفول به‌عنوان شهر جهانی کپوبافی به‌زودی اعلام خواهد شد.

_{منبع عکس: خبرگزاری جمهوری اسلامی. عکاس: ناشناس}

در سفر به خوزستان و به‌ویژه شهر دزفول، خرید محصولات کپوبافی را فراموش نکنید؛ با خرید این محصولات علاوه بر به یادگار آوردن بخشی از فرهنگ و هنر خطی خوزستان به خانه، به اقتصاد بومی منطقه نیز کمک می‌کنید. اگر با هنر ظریف کپوبافی آشنا هستید، تجربیات و نظرات خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: خبرگزاری فارس. عکاس: ناشناس}