خواب زمستانی وزارت میراث فرهنگی؛ تهدید بافت تاریخی شیراز را جدی بگیریم
بازتاب خبر تخریب بافت تاریخی شیراز در طی چند روز گذشته با واکنش زیادی از دوستداران میراث فرهنگی روبه‌رو شد که خواستار بررسی هرچه بهتر این موضوع شدند.
آثار و ابنیه تاریخی بدون شک هویت و معماری یک کشور را شکل می‌دهند. آثاری که از یک دوره تاریخی به ما ارث رسیده و باید به‌عنوان گنجینه‌ای گران‌بها در اختیار نسل‌های بعد قرار گیرد.
جای تردیدی نیست که بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی به‌عنوان تجلی‌گاه الگوهای فرهنگی و اعتقادی مردمان یک سرزمین، با هدف سامان دادن به جریان زندگی انسان در مراتب معنوی و مادی و اعتلاء وجود انسان برپا شده‌اند و با گذر زمان به‌عنوان شناسنامه‌ای برای معرفی بارزترین مشخصات یک جامعه شناخته می‌شوند. به عبارت دیگر، میراث تاریخی هویت تاریخی یک ملت را شکل می‌دهد؛ هویتی که در مقابل هر بازدیدکننده داخلی و خارجی می‌تواند عمق وجودی و پیشینه یک ملت را به تصویر درآورد. در این راستا بافت‌های تاریخی به‌عنوان هسته اولیه و قلب تپنده شهرها، نماد فرهنگ شهری، نماد فرهنگ ملی و اسطوره‌های قومی محسوب می‌شوند که گنجینه‌ای از خاطرات جمعی و شیوه زندگی گذشتگان، بار فرهنگی و هویت شهری را بر دوش می‌کشند و حفظ و نگه‌داری آن بر هر فردی لازم است.
ایران نیز با میراث تاریخی فراوان و با ارزشی که از شرق تا غرب و از جنوب تا شمال آن را در برگفته است، هر از چندگاهی با بی‌توجهی و قصورات مسئولان روبه‌رو می‌شود و دل هر دوستدار میراث فرهنگی را آزرده خاطر می‌کند؛ این گنجینه تاریخی به ارث رسیده از گذشتگان که باید صحیح و سالم به آیندگان منتقل شود، مورد بی‌توجهی و غفلت قرار می‌گیرد.
در طی این سال‌ها خبرهای فراوان از آسیب، تخریب یا سرقت آثار در رسانه‌ها کم نبوده‌اند که هر بار هم در توجیه آن، توسط مسئولی نطقی شده ولی باز دوباره روز از نو روزی از نو. مطرح شدن خبر تخریب بافت تاریخی شیراز که در طی چند روز گذشته بازتاب وسیعی داشت، از جمله این موارد است؛ خبری که از واکنش جامعه معماران، شهرسازان و پژوهشگران تا دوستداران میراث فرهنگی را به‌همراه داشت.
البته بر طبق اسناد و تاریخ پیرامون بافت تاریخی شیراز، این مسئله تنها محدود به سال ۱۴۰۱ نیست و در ادوار گذشته هم شاهد چنین تعرض‌هایی وجود داشته است.
اما ماجرای این جنجال رسانه‌ای از کجا نشأت می گیرد؟!
پیش از دهه ۴۰، ساخت‌وسازهای نابسامان مابین حرم حضرت شاهچراغ و مسجد نو و تبدیل آنجا به بافتی ناهمگون؛ طرح توسعه حرم حضرت شاهچراغ را کلید زد و با هدف ساماندهی این محدوده؛ فضای شهری، رستوران و فضای تجاری ایجاد شد.
در دهه ۷۰ نیز و به بهانه طرح توسعه حرم، تخریب بافت تاریخی شیراز دوباره مطرح شد. طرحی که جز ساخت پارکینگ و مجتمع‌های تجاری چندمنظوره، چیز دیگری از آن دیده نشد.
در سال ۱۳۸۹ و در دوره دولت دهم، طرحی به نام «طرح ۵۷ هکتاری» مطرح شد. در این طرح، ۵۷ هکتار از بافت تاریخی شیراز که محدوده اتصال دو حرم است، هدف قرار گرفت. اما نکته جالب‌تر این بود که گردانندگان طرح به آنچه روی کاغذ هم تصویب کرده‌اند، وفادار نبودند و در عمل می‌بینیم که بناهای بالای خط طرح هم تخریب شدند. برای مثال، شرق حرم شاهچراغ به‌صورت کف‌تراش تخریب و قسمت‌هایی که در طرح، مسکونی دیده شده، در عمل تخریب شدند.
حتی در سال ۱۳۹۳ نیز با تخریب حجمی وسیع‌تر از بافت تاریخی که شامل چند بنای شاخص مربوط به دوره قاجاریه و زندیه بود، حساسیت‌های عمومی و تلاش‌های فعالان میراث فرهنگی شیراز باعث شد تا این طرح در ظاهر متوقف شود؛ اما در عمل مجریان این پروژه با تغییر رویه در تخریب بناها و ممانعت از ثبت ملی پلاک‌های ارزشمند با هدف القای دروغین کمیت پایین بناهای واجد ارزش، پروژه را پیش بردند. این نقض قانون به‌گونه‌ای پیش می‌رود که در سال ۱۳۹۴، سه و نیم هکتار خارج از طرح مصوب تخریب، بافت تاریخی دور «مدرسه خان» به مجتمع تجاری تبدیل و خیابانی به نام ۹دی هم کشیده می‌شود.
این بی‌تدبیری و نابودی تا آن‌جایی پیش می‌رود که اخیرا و به گفته شاهدان، مسئولان شهری شیراز با تصویب مصوبه‌ای اقدام به تملک بناها، بدون اطلاع شورای عالی معماری و شهرسازی (که عملا در این پروژه خلع ید شده است)، کردند. همچنین شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد هدف طراحان و مجریان پروژه توسعه حرم، برخلاف آنچه عنوان می‌شود، تنها بخشی از بافت ارزشمند تاریخی شهر (۵۷ هکتار) نیست، بلکه به نظر می‌رسد کل بافت تاریخی شهر شیراز را شامل می‌شود که در حدود (۳۶۰ هکتار) است.
موضوعی که به گفته محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز و دبیر پویش‌های اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، هنوز از تعداد بناهای تاریخی و ارزشمندی که برای اتصال این دو حرم تخریب خواهد شد، اطلاعی در دست نیست. اما آنچه از بررسی آخرین تصویر هوایی برداشت می‌شود، اکثرا بناهای این بافت تاریخی، متعلق به دوره قاجار است. هرچند بناهای ثبت ملی شده این محدوده به نسبت کل بناهای ارزشمند و حائز ثبت، عدد کمی است، اما باید گفت تعمدی برای عدم ثبت بناهای کل پهنه ۳۶۰ هکتاری بافت تاریخی شیراز از سال‌ها پیش وجود داشته تا طرح‌های توسعه‌ای، راحت‌تر تخریب شوند.
اهمیت این موضوع ملی باعث شد تا کارزاری با حضور ۲۰۰ تن از فعالان حوزه‌هاى معمارى، شهرسازى و میراث‌فرهنگى شکل بگیرد که در آن تقاضا شد برای ایجاد شفافیت، کنترل و نظارت عمومی بر میراث فرهنگی و تاریخی کشور، ضمن اجرای مصوبات شورای‌عالی شهرسازی و معماری، کلیه بناهای ارزشمند تاریخی شهر شیراز فورا توسط وزارت میراث فرهنگی ثبت ملی شود تا مطابق با وظیفه ذاتی خود در صیانت و پاسداری از این آثار ارزشمند قدم بردارد و همچنین از تداوم تخریب بافت تاریخی شیراز جلوگیری به عمل آید.
به واقع باید گفت، تمام تخریب‌های گسترده‌ای که در ۲۷ سال اخیر و در پهنه ۳۶۰ هکتاری بافت تاریخی شیراز اتفاق افتاده است، تنها محدود به آثار غیرثبتی خارج از شمول میراث نبوده، بلکه ثبتی بودن یک بنا هم مانع از تخریب آن نشده است؛ به‌طوری که در حدفاصل سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ برای طرح توسعه ۵۷ هکتاری حرم حضرت شاهچراغ (ع)، ۱۰ اثر ثبت ملی نظیر خانه پور نواب، سلیمی، منتصری، رقیه رسولی و... توسط نهادهای مسئول با خاک یکسان شد.
مع الوصف، حفظ میراث گران‌بهای تاریخی که متعلق به یک ملت است؛ همت جمعی و مطالبه عمومی را می‌طلبد و زمان آن رسیده است که برای حفظ این میراث، تدبیری اندیشیده شود تا بیش از این به هویت و فرهنگ کشور آسیب وارد نشود و همچنین با تصویب قوانین سرسختانه و لازم الااجرا بودن آن توسط قوه قضائیه، هر متخطی و هنجارشکنی به خود اجازه تخریب بیت المال را ندهد.
دیدگاه