بوذرجمهر قائنی | زندگی‌نامه بزرگهمر قاینی و محل آرامگاه وی

ابوذرجمهر ادیب، سیاستمدار، حکیم و شاعر قرن چهارم و پنجم هجری قمری بود. او که هم‌زمان با حکومت غزنویان می‌زیست، تدبیر و خردورزی خود را وسیله‌ای برای رشد ایران در این عصر قرار داد. از زندگی و عملکرد سیاسی بوذرجمهر اطلاعات چندانی در دست نیست. به گفته منابع، او از قریحه شاعری برخوردار بود؛ همچنین در علم عروض، فنون بیان و معانی ابتکارات ویژه‌ای داشت.

آنچه باید درباره بزرگهمر قاینی بدانید:

• بوذرجمهر قاینی کیست؟
• درباره بوذرجمهر قاینی
• سخنان بوذرجمهر قاینی
• آرامگاه بوذرجمهر قائنی

بوذرجمهر قاینی کیست؟

_{منبع عکس: خبرگزاری مهر}

قسیم بن ابراهیم بن منصور مشهور به بزرگمهر قائنی (معرب ابوذرجمهر یا بوذرجمهر)، عارف، ادیب، سیاستمدار، حکیم و شاعر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری بود. او را شاعر دربار دو پادشاه غزنوی، سلطان محمود و سلطان مسعود می‌دانند که به زبان عربی و فارسی تسلط داشت. از بوذرجمهر چندین قصیده‌ به‌جای مانده که «قصیده بهاریه» او از همه مشهورتر است.

بوذرجمهر علاوه بر اینکه شاعری توانا بود، بر فلسفه، حکمت، ریاضیات، سیاست و طب نیز احاطه داشت. او را یکی از مشاوران سلاطین بزرگ غزنوی می‌دانند و اطلاق‌ لقب‌ بزرگمهر به وی، موید سطح تدبیر، آگاهی و دانش وی است. استعداد، قدرت فکری و توانایی سیاسی و ادبی بوذرجمهر سبب شد که هم ارباب سیاست به او نیازمند باشد و هم اهل دانش و ادب.

بوذرجمهر قاینی بعد از مرگ سلطان محمود، به پسرش سلطان مسعود پیوست و تا پایان حکومت او در دربار غزنه ماند؛ سپس در اواخر حکومت غزنویان از غزنه به زادگاه خود، قاین رفت.

درباره بوذرجمهر قاینی

«ابومنصور قسیم بن ابراهیم» در خاندان منصوریه در شهر قاین به دنیا آمد و در همان شهر نیز دیده از جهان فروبست؛ خاندان منصوریه یکی از خاندان‌های بزرگ و نام‌دار بود. درباره سال تولد، زندگی، دانش‌اندوزی و عملکرد او اطلاعات چندانی در دست نیست. نوشته‌هایی درباره او به‌طور پراکنده در آثار دیگران وجود دارد که گوشه‌هایی از شخصیت وارسته او را عیان می‌کند.

ابومنصور را علاوه بر تسلط بر شاعری، دارای مقام حکومتی امیر لشکر دانسته‌اند. به نظر می‌رسد به سبب برخورداری از درایت و سیاست، او را بزرگمهر (بوذرجمهر) نامیدند؛ همچنین در آثار تذکره‌نویسان با توصیفاتی چون «مفلق و مبدع باللسانین» او را ستوده‌اند. با وجود شهرت او در شاعری، سیاست و امارت، اطلاعات مشخصی از نوع عملکرد یا درایت او در دستگاه غزنوی در دست نیست. گویی سهم او از زندگی، مانند بسیاری از انسان‌های وارسته، گمنامی بوده است. محمد بن ابراهیم قاینی، برادر بوذرجمهر از سیاستمداران دوره غزنوی محسوب می‌شد که تا دوره بهرام‌شاه در قید حیات بود.

نظر شاعران و نویسندگان درباره بوذرجمهر

_{منبع عکس: saednews.com}

بوذرجمهر شاعر دربار محمود غزنوی و پسرش مسعود به دو زبان عربی و پارسی شعر می‌سرود. تذکره‌نویسان عربی و پارسی، در آثار خود نظرات مختلفی درباره بوذرجمهر داده‌اند. ابومنصور ثعالبی که کاتب و تاریخ‌نگار هم‌عصر او بود، ابیاتی که به زبان عربی از سروده‌های بوذرجمهر به‌جای مانده بود را در کتاب «یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر» آورد.

نظامی عروضی، از بزرگان و شعرای نیمه اول قرن ۶ هجری قمری، بوذرجمهر را در ردیف فرخی، عنصری، منوچهری دامغانی، مسعود سعد سلمان و ابوالفرج رونی دانسته و هرکدام از آن‌ها را مایه فخر زبان پارسی و فضل و ادب ایرانی ذکر کرده است.

شمس قیس رازی، شاعر، نویسنده و منتقد ادبی، بوذرجمهر را مبتکر معانی، بیان و نوآوری در شعر و ادب پارسی می‌داند؛ همچنین تخلص او را «قسیمی» ذکر می‌کند. رضاقلی خان هدایت، مورخ مشهور دوره ناصری، بوذرجمهر را از امرای سلطان محمود غزنوی دانسته است که به تازی و پارسی شعر می‌گفت.

ذبیح‌الله صفا نویسنده معاصر تاریخ ادبیات ایران درباره بوذرجمهر قاینی گفته است:

منظور از قسیمی، همان قسیم بن ابراهیم‌القاینی است که در علم عروض استاد بود و مبتکر و در این زمینه نوآوری‌هایی داشت.

آنچه از متن تذکره‌نویسان برمی‌آید چنین است که بوذرجمهر شاعری توانا بود و بر اصول شعر و قواعد آن تسلط داشت، همچنین استعداد شاعری او سبب شد که نسبت به هم‌عصرانش به جایگاه والاتری دست یابد. به گفته ثعالبی، سلطان محمود و فرزند او، بوذرجمهر را به امارت (برخی امیر لشکر می‌دانند) آل‌ناصر (غزنویان) برگزیدند و از تدبیر او برای رشد و تعالی فرهنگ ایرانی بهره بردند. نکته قابل تامل در سخن ثعالبی، ملقب بودن ابومنصور قسیم به بوذرجمهر است که نشان از وجود درایت و دانش عظیم او دارد؛ زیرا این نام از بزرگمهر بختگان، وزیر دانشمند دوره ساسانی عصر انوشیروان گرفته شده است که از درایت بالایی برخوردار بود.

برخی از پژوهشگران و اساتید زبان و ادبیات فارسی، بوذرجمهر قاینی را همانند فردوسی، پاسبان زبان و ادب پارسی دانسته‌اند. به نظر این پژوهشگران، او با نفوذ در دربار، شعر و ادبیات فارسی را مانند بسیاری از شاعران معاصر خود از آسیب نجات داد.

تاریخ دقیق فوت بوذرجمهر قاینی مشخص نیست؛ اما طبق آثار تذکره‌نویسان او تا پایان عهد سلطنت سلطان مسعود غزنوی، یعنی سال ۴۳۲ هجری قمری، زنده بود. به نظر می‌رسد بوذرجمهر با مرگ سلطان محمود و شروع درگیری‌ها بین فرزندان او در عهد جانشینی مسعود غزنوی، در غزنه احساس ناامنی کرد و برای گریز از خشونت، راه وطن را پیش گرفت و به قاین بازگشت. مدتی در آنجا ماند، سپس بر دامنه کوه ابوذر آرام گرفت.

سخنان بوذرجمهر قاینی

بوذرجمهر قاینی شاعر معروف دوره غزنوی، اشعاری به دو زبان عربی و پارسی می‌سرود؛ اما دیوان شعر مستقلی از او به‌جای نماند. اگر او مانند بزرگمهر بختگان، وزیر انوشیروان در دوره ساسانی، سخنان و ضرب‌المثل‌هایی داشته، چیزی از آن‌ها باقی نمانده است و در آثار دیگر نویسندگان معاصر او نیز چیزی دراین‌باره دیده نمی‌شود.

برخی از اشعار بوذرجمهر در تذکره‌های شاعران پارسی زبان ذکر شده است؛ در ادامه چند بیت از مهم‌ترین قصیده بوذرجمهر درباره فصل بهار را می‌آوریم:

بهار آمد گلی از وی به بار است / کنار اندر کنار اندر کنار است

جهان از طلعت سلطان اعظم / نگار اندر نگار اندر نگار است

زلاله کوه را وزگل چمن را / عذار اندر عذار اندر عذار است

ز بس آهوی دشتی و سرابی / شمار اندر شمار اندر شمار است

ز دست ساقی او از لب و چشم / خمار اندر خمار اندر خمار است

ز دست شاه با دو شاخ و گلبن / نثار اندر نثار اندر نثار است

ز بوی بزمش امشب تا بخارا / بخار اندر بخار اندر بخار است

...

وجود عبارت تکراری در این شعر به نظر برخی از خوانندگان، از جذابیت آن می‌کاهد و سبب کسالت خواننده می‌شود؛ در حالی که تکرار، از ویژگی‌های سبک نویسندگی قرن چهارم به شمار می‌رفت و در آثار نثر و نظم دوره سامانی و غزنوی به‌وفور دیده می‌شود؛ بنابراین نباید آن را به پای ناتوانی شاعر در سرودن شعر گذاشت. کاربرد تکرار در اشعار رودکی سمرقندی، پدر شعر پارسی و شاعر بزرگ دوره سامانی، مهر تاییدی بر این ویژگی است.

نمونه دیگری از شعر بوذرجمهر:

در میان سرای آن مهتر / که همه فخر مایه‌ خدمت اوست

دیگ روئین پرآب پنداری /  دیده‌ عاشق است در دل دوست

نمونه‌ای از اشعار عربی بوذرجمهر:

لقد حال دون الورد برد مطاول / کأن سعوداً غيبت في مناحس

و حجّب في الثلج الربيع وحسنه / كما اكتن في بيضٍ فراخ الطواوس

آرامگاه بوذرجمهر قائنی

• آدرس: استان خراسان جنوبی، چهار کیلومتری جنوب غرب شهر قائن، منطقه گردشگری بزرگمهر قاینی (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: salameno.com}

بوذرجمهر قاینی در شهر قاین درگذشت، او را در دامنه کوه ابوذر (معروف به کوه بوذرجمهر) در چهار کیلومتری جنوب غرب قاین، به خاک سپردند. آرامگاه بوذرجمهر که از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی است، در «منطقه گردشگری بوذرجمهر» قرار دارد. این منطقه با حدود ۵۰۰ هکتار وسعت، از سمت شرق و جنوب شرق به ارتفاعات کوه ابوذر و از سمت جنوب تا انتهای پارک جنگلی قهستان ادامه دارد.

آرامگاه بوذرجمهر قاینی از بناهای قرن ۶ و هفت هجری قمری محسوب می‌شود که آن را به فرم چلیپا ساخته‌اند. این مقبره از دور شبیه مسجدالاقصی است، وجود همین شباهت سبب شد کاشی‌های فیروزه‌ای مسجد را بردارند. آرامگاه بقعه‌ای چهار ایوانی است که بر بالای ایوان‌های آن، گنبدهایی قرار دارد. طاق ایوان‌های بنا به‌صورت کلیل اجرا شده‌اند؛ اما جرز اصلی طاق‌ها، نیمه‌بیضی باز است و در دوره‌های بعد با سقف کاذب شکل کلیل شد.

بنا را با سنگ، آجر و گچ ساخته‌اند، همچنین درخت بنه ۷۰۰ ساله‌ای در کنار مقبره او وجود دارد که بر زیبایی آن می‌افزاید.

تزیینات داخلی بنای آرامگاه بوذرجمهر قاینی از گچ است. لچکی‌های بنا به‌صورت چهار به هشت، از گچ‌بری و مقرنس‌های خفیف و هنرمندانه‌ تشکیل شده‌اند؛ همچنین نوع کاربندی پیشانی ایوان‌های آن شکل طاق نمای جناغی دارد. اتاق‌هایی نیز در آرامگاه دیده می‌شود که گنبد یکی از آن‌ها از سنگ ساخته شده است. معماری باشکوه آرامگاه در دامنه کوه بازدید از آن را برای گردشگران جذاب می‌کند.

بوذرجمهر ادیب، شاعر و فرهیخته‌ سیاسی دوره غزنویان است که هنوز پژوهش مستقلی درباره زندگی و آثار او انجام نگرفته و بسیاری از زوایای زندگی و عملکرد او تاریک مانده است. اگر درباره شعر بوذرجمهر قاینی نظری دارید یا از آرامگاه او بازدید کرده‌اید، تجربه خود را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: salameno.com}