ابوحامد غزالی که بود؟ | زندگی‌نامه و آثار امام محمد غزالی

زهرا آذرنیوش یکشنبه، ۱۵ آبان ۱۴۰۱ ساعت ۱۰:۰۲

ابوحامد غزالی که بود؟ | زندگی‌نامه و آثار امام محمد غزالی

ابوحامد غزالی واعظ، فیلسوف، عارف، صوفی و فقیه بزرگ دوره سلجوقیان بود که تحول عظیمی در علم فلسفه ایجاد کرد.

ابوحامد غزالی معروف به «امام محمد» از بزرگ‌ترین فیلسوفان قرن‌ پنجم هجری، در عصری می‌زیست که به‌علت پیشرفت علوم اسلامی به «دوره طلایی تمدن اسلام» شهرت داشت. او در زمینه علومی چون کلام، فقه، فلسفه، عرفان، اخلاق و اصول، تبحر فوق‌العاده‌ای یافت؛ همچنین آثار ارزشمندی را در زمینه‌های مختلف به رشته تحریر درآورد که «تهافت‌الفلاسفه»، «احیای علوم‌الدین» و «کیمیای سعادت» از مشهورترین این مکتوبات هستند. موضع‌گیری غزالی در برابر آرای فلاسفه سنتی در آثارش، همراه با ارائه نظریات جدید در فلسفه، سبب شکل‌گیری مخالفت‌های شدید علیه وی شد.

غزالی توسط خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر دولت سلجوقی، به‌سمت استادی مدرسه منصوب شد و شاگردان بسیاری را در آن تربیت کرد.

ابوحامد غزالی کیست؟

_{منبع عکس: oll.libertyfund.org}

ابو حامد امام محمد غزالی طوسی، فیلسوف، فقیه و عارف بزرگ دوره سلطنت سلجوقیان در عصر طلایی تمدن اسلامی، هم‌زمان با فعالیت شیعیان اسماعیلی می‌زیست. فلاسفه دوره زندگی ۵۵ ساله او را به دو دوره کسب علم (تقلید) و دوره اجتهاد تقسیم‌بندی کرده‌اند. غزالی که قسمت اعظم دانش خود را در محضر امام‌الحرمین جوینی، از سرشناس‌ترین چهره‌های مذهب کلام اشعری کسب کرد، مذهب شافعی را برای خود برگزید.

غزالی با وجود اینکه فقیه و فیلسوف بود، به تصوف توجه فوق‌العاده‌ای داشت. تمایل او به عرفان و تصوف سبب شهرت او در بین علمای اهل سنت شد. غزالی ابتدا فقیه، متکلم و فیلسوف بود؛ اما بعد از مدتی عرفان را به فلسفه ترجیح داد و نقدهایی را به فلسفه مشاء ارسطو وارد کرد. او در طی این نقدها، نظریات جدیدی را ارائه داد که بعدها سبب شد به سرشناس‌ترین فیلسوف اسلامی در سرزمین‌های روم و غرب تبدیل شود. غزالی که آرای خود را در کتاب «تهافت الفلاسفة» آورد، به‌علت جای دادن تصوف در بطن علوم اسلامی، توسط ابن تیمیه و برخی صاحبان تفکر سلفی نقد شد؛ حتی برخی از فلاسفه او را به‌علت نقد ارسطو، فارابی و ابن سینا، به خردستیزی محکوم کردند.

آرای مبتنی بر عرفان غزالی، در بین فلاسفه، منتقدان و مخالفان زیادی داشت

غزالی پای عرفان را به فلسفه باز کرد و با ارائه نظریات جدید، ضد و نقیض‌هایی در گفتار و رفتار او ایجاد شد که توانایی درک آن حتی برای فلاسفه نیز ناممکن بود. فلاسفه از تفکرات غزالی تفسیرهای متفاوتی ارائه کردند. برخی با نگاهی اغراق‌آمیز او را ستودند؛ چنان‌که عقیده داشتند اگر قرار بود پیامبری دیگر مبعوث شود، غزالی چنین رسولی بود؛ اما برخی دیگر از معاصران غزالی در نقطه مقابل گروه پیشین، به ارادت و صداقت او شک کردند و با عقیده پایمال کردن حقیقت توسط غزالی، به او هجوم آوردند.

تاثیری که نظریات اندیشمندانه غزالی بر تحول علوم اسلامی گذاشت، به حدی بود که تا به امروز نیز بحث پیرامون آن ادامه دارد. استاد جلال همایی، ابوحامد غزالی را جزو نوابغ ایران دانسته است و درباره او می‌گوید:

تا چند قرن علما و دانشمندانی که آمدند، غالبا راویان آثار او بودند. نفوذ علمی و فکری غزالی در آثار و مؤلفات علمای بعد از او به‌خوبی آشکار است.

زندگی‌نامه امام محمد غزالی

_{منبع عکس: islamiceconomics.net}

ابوحامد محمد بن محمد طوسی سال ۴۳۷ هجری قمری در طوس از شهرهای خراسان دیده به جهان گشود. پدر او شغل پشم‌ریسی داشت و از افراد صالح و متقی زمانه خود بود که هنگام فراغت از کار به پای مجلس فقیهان می‌نشست. ابوحامد غزالی که از کودکی به باهوشی و تند ذهنی شهرت داشت، توسط پدر به احمد رادکانی سپرده شد تا نزد او علوم ادبی و دینی را فراگیرد. بعد از محضر رادکانی به یکی از مدارس طوس رفت تا در آنجا به تحصیل ادامه دهد.

ابوحامد غزالی بعد از اتمام مدرسه، مدتی به جرجان رفت و سپس دوباره به طوس بازگشت. او سه سال دیگر در طوس به مطالعه دروس دینی پرداخت، سپس در سال ۴۷۰ هجری قمری به نیشابور رفت تا به محضر ابوالمعالی عبدالملک جوینی، متکلم، فقیه و استاد نظامیه نیشابور، معروف به امام‌الحرمین، برسد. غزالی حتی زمانی که در علم به درجه اجتهاد رسیده بود، از محضر علم جوینی دست نکشید.

غزالی علاوه بر تحصیل در فقه، در زمینه منطق، فلسفه، کلام، جدل و علم اختلاف مذاهب دانش آموخت. او پس از تسلط بر همه علوم اسلامی، در سال ۴۸۳ هجری قمری وارد بغداد شد، به حضور خواجه نظام‌الملک طوسی رسید و مورد استقبال و احترام او قرار گرفت. غزالی در کلاس‌های نظامیه بغداد به منازعه با بزرگان پرداخت و با ارائه دانش علمی وافر خود بر آن‌ها غلبه کرد، همچنین مورد اقبال دانش‌پژوهان عصر قرار گرفت. خواجه نظام‌الملک طوسی او را به منصب استادی مدرسه نظامیه بغداد گذاشت. حلقه درس او هر بار در نظامیه بغداد گسترده‌تر می‌شد، دانش‌پژوهان بیشتری اطراف او را می‌گرفتند و هر روز بر اعتبار و شهرت فتواهای شرعی او افزوده می‌شد.

غزالی بیشتر علم خود را در محضر امام‌الحرمین جوینی آموخت

امام‌الحرمین جوینی، قاضی ابوالفتح حاکم طوسی، محمد بن احمد خواری و ابوسهیل محمد بن عبدالله حفصی، از اساتید امام محمد غزالی بودند. همچنین ابوالخطاب و ابن‌عقیل از بزرگان فرقه حنبلیه از شاگردان وی محسوب می‌شدند.

ابوحامد غزالی تمام اوقات عمر خود را به تحصیل، تدریس و تالیف گذراند. او در سال ۴۸۸ هجری قمری به شام رفت و نزدیک به دو سال در آنجا ماند. غزالی مدتی معتکف مسجد دمشق بود؛ سپس راهی بیت‌المقدس شد؛ اما علاقه به وطن، وی را دوباره به طوس بازگردانید. او به‌مدت ۱۰ سال در طوس ماند تا کتاب «احیاء علوم‌الدین» را که مشهورترین اثرش بود در عزلت تالیف کند؛ سپس در سال ۴۹۹ هجری قمری از گوشه عزلت بیرون آمد و به شهر نیشابور رفت تا در نظامیه این شهر مشغول تدریس شود. ۶ سال بعد از آن در حالی که ۵۵ سال بیشتر از عمر او نگذشته بود، در سال ۵۰۵ هجری قمری در زادگاه خود شهر طوس درگذشت و در طابران (تابران) به خاک سپرده شد.

آثار امام محمد غزالی

_{منبع عکس: en.tandisltd.com}

امام محمد غزالی در طول عمر کوتاه خود آثار بسیاری در علوم اسلامی به‌جای گذاشت که نه‌تنها در جهان اسلام، بلکه در غرب نیز شهرت یافته‌اند؛ آثار او عبارت‌اند از:

احیای علوم‌الدین در موضوع تصوف
مقاصد‌القلاسفه در موضوع فلسفه
تهافت‌الفلاسفه در علم کلام
البسیط، الوسیط، الوجیز در علم فقه
معیارالعلم در موضوع منطق
محک‌الطنز در موضوع منطق
المستظهری در موضوع کلام
میزان‌العمل در علم منطق
حجه الحق در علم کلام
فوائد العقاید در علم کلام
القتصاد فی‌الاعتقاد در علم کلام
قواعد العقائد در علم کلام
بدایه‌الهدایه در علم اخلاق
الرساله‌القدسیه در علم کلام
کیمیای سعادت در علم تصوف
ایهاالولد در علم تصوف
المستصفی من اصول‌الفقه در علم فقه
فیصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه در علم کلام
مشکاه‌الانوار در علم تصوف

کتاب‌های «تهافت‌الفلاسفه»، «احیای علوم دین»، «کیمیای سعادت» و «المنقذ من الا‌ضلال» از مهم‌ترین آثار او هستند.

تهافت‌الفلاسفه

_{منبع عکس: mybooket.com}

کتاب «تهافت‌الفلاسفه» از مهم‌ترین و اثرگذارترین مکتوبات‌ غزالی است. او این کتاب را پس از مطالعه کامل فلسفه اسلامی در نقد و رد آرای فلاسفه مشاء نوشت. کتاب شامل چهار مقدمه، ۲۰ گفتار به‌همراه یک خاتمه است. غزالی قصد خود از نگارش کتاب تهافت‌الفلاسفه را یک انگیزه‌ دینی تعریف می‌کند؛ زیرا عقیده داشت اشتباهات فیلسوفان مکتب مشاء در قرارگیری آرای مابعدالطبیعه‌ در فلسفه است. به عقیده غزالی مابعدالطبیعه به‌علت عدم قابلیت اثبات، در علم فلسفه نمی‌گنجد.

احیاء علوم‌الدین

غزالی بعد از سال‌ها تدریس اعلام کرد که آنچه در زمانه او اساتید فلسفه به دانش‌پژوهان می‌آموزند، اسلام نیست؛ بلکه تعلیماتی است که در طول زمان ایجاد شده و آن را به اسلام نسبت داده‌اند. او بعد از اعلام این نظر از همه مناصب خود دست کشید و تمرکز خود را روی افکار جدید برای احیای علوم دینی گذاشت؛ سپس محصول نظر و فکر خود را در کتابی به نام «احیاء علوم دین» گردآوری کرد. غزالی بعد از تدوین این کتاب که مانند یک دایره‌المعارف بزرگ بود، زبانزد اعراب و ایرانیان شد. او علت نگارش کتاب احیای علوم دین را چنین نوشته است:

کار به آنجا رسید که علوم دین، مندرس و متروک شد و منار هدایت، محو و نامعلوم. آن‌ها برای مردم چنین جلوه‌گر کردند که علمی نیست جز علم فتوای قضاوت که به‌وسیله آن قاضیان بتوانند فصل خصومت کنند یا جدل که فخرفروشان با آن بر دشمن خود پیروزی یابند یا سخنانی موزون و دل فریب که واعظان عوام را با آن دلخوش کنند.

کتاب احیاء علوم‌الدین در چهار بخش عبادات، عادات، مهلکات و منجیات نوشته شده است. این کتاب در طول تاریخ بسیار مورد توجه قرار گرفت، همچنین فیض کاشانی نیز شرحی بر آن نوشت که نام آن را «المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء» گذاشت.

کیمیای سعادت

_{منبع عکس: digikala}

امام محمد غزالی کتاب کیمیای سعادت را در اواخر عمر خود تالیف کرد. این کتاب که مضمونی اخلاقی دارد، خلاصه‌ای از کتاب احیای علوم‌الدین بود که غزالی آن را به زبان ساده برای عموم نوشت. علت اهمیت کتاب کیمیای سعادت علاوه بر موضوع آن، نثر زیبای کتاب است که آن را در زمره شاهکارهای ادب فارسی قرار می‌دهد. در این کتاب بیشتر بر نوع معرفتی تاکید می‌شود که اساس آن شناخت انسان است. این نوع معرفت با محوریت انسان، با طراز عارفان همسوتر بود تا فیلسوفان؛ به این علت مورد انتقاد فیلسوفان قرار گرفت.

نصیحه‌الملوک

کتاب «نصیحه‌الملوک» بعد از کیمیای سعادت، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتاب غزالی محسوب می‌شود که آن را در قالب پند و اندرز برای وزرا و امرا نوشت. این کتاب تا به امروز دو بار توسط جلال همایی تصحیح و چاپ شده است.

المنقذ من الضلال

کتاب «المنقذ من الضلال» از کتاب‌های کم حجم غزالی است که به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. غزالی تجربه‌های عقلی و نفسی خود را که یک عمر در راه رسیدن به حق و حقیقت تجربه کرده بود، جمع‌آوری و آن‌ها را در سال‌های پایانی عمر خود در کتاب المنقذ من الضلال نوشت.

آرامگاه ابوحامد غزالی

آدرس: استان خراسان رضوی، شهر طوس، بیرون باروی طابران (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: persianv.com}

ابوحامد غزالی در سن ۵۵ سالگی چشم از جهان فرو بست و در طابران طوس به خاک سپرده شد. درباره محل آرامگاه او نظرات مختلفی وجود دارد. تحقیق در منابع تاریخی معتبر قرن‌های پنج هجری قمری نشان می‌دهد که آرامگاه امام محمد غزالی در بیرون باروی شهر طابران توس بوده است. فضل الله بن روزبهان خنجی، مولف کتاب مهمان‌نامه بخارا، در سال ۹۱۵ هجری قمری از آرامگاه ابوحامد غزالی بازدید کرده و ضمن زیارت آن، به توصیف آرامگاه پرداخته است.

دونالدسون، کشیش آمریکایی، در سال ۱۲۹۶ هجری شمسی مطالعاتی درباره آرامگاه غزالی در مشهد انجام داد، سپس گنبد هارونیه را به‌عنوان آرامگاه او معرفی کرد. بعد از آن در سال ۱۳۱۰ عیسی صدیق، کارگزار فرهنگی دوره پهلوی نیز به همین نتیجه رسید؛ اما سبک معماری هارونیه نشان می‌داد که این بنا از سازه‌های قرن هفتم و هشتم هجری قمری است. از سوی دیگر آرامگاه امام محمد غزالی که خنجی توصیف می‌کرد، در بیرون از باروی شهر طابران طوس قرار داشت، همچنین بسیار کوچک‌تر از گنبد هارونیه بود.

ویژگی‌های گنبد هارونیه با آرامگاه غزالی منطبق نیست؛ منابع تاریخی آرامگاه او را بیرون از باروی طابران توصیف می‌کنند

دونالدسن در ادامه تحقیقات خود به سنگ قبری دست یافت که آن را به امام محمد غزالی نسبت می‌داد؛ اما این سنگ قبر از نوع سنگ قبرهای صندوقی بود که در دوره ایلخانان از آن استفاده می‌شد، همچنین خطی که با آن واژه «محمد» را روی قبر نوشته‌ بودند، متعلق به دوره سلجوقی نبود. نکته حائز اهمیت دیگر این بود که طبق اعتقادات عرفانی، عرفای اسلامی عمدتا فاقد آرامگاه بودند؛ پس به احتمال زیاد غزالی از لحاظ اعتقادی مانند عرفایی چون جامی و بایزید بسطامی خارج از فضای مسقف خاکسپاری شده است.

_{منبع عکس: shoaresal.ir}

قاچاقچیان در سال ۱۳۷۴ خارج از حصار قلعه و در فاصله ۱۰۰ متری شمال غرب، در منطقه‌ای به نام «بجه خشتی» حفاری‌های غیرمجاز انجام دادند. در این حفاری‌ها زمینی پر از قطعه‌های کاشی و آجر نمایان شد که مرتفع‌تر از زمین‌های اطراف بود. حفره‌ای به قطر ۷۰ سانتی‌متر روی سقفی سنگ‌پوش در زمین مرتفع قرار داشت که نشان از یک سازه معماری داشت. ساکنان طوس معتقدند آن مکان در گذشته معروف به مزار غزالی بوده است و قطعه سنگی که روی آن به آرامگاه غزالی اشاره می‌کند را نشانی بر تایید آن می‌دانند.

پژوهشگران به احتمال ۹۰ درصد این مکان را محل آرامگاه غزالی می‌دانند؛ اما معتقدند هنوز نمی‌توان به‌طور قطع دراین‌باره نظر داد.

امام محمد غزالی در علم فلسفه و عرفان از جایگاهی والا برخوردار بود و با ارائه نظریات جدید در فلسفه، تبدیل به چهره‌ای جهانی شد؛ اگر درباره غزالی، آثار و آرامگاه او نظری دارید آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.