ترمینال سلام فرودگاه امام خمینی (ره) افتتاح شد؛ خالی از هویت

دیروز، ۲۸ خرداد ۹۸ ترمینال سلام فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) به طور رسمی به بهره‌برداری رسید. این ترمینال که کلنگ آن ۱۰ سال پیش زده شده بود، با حضور ریاست جمهوری، وزیر راه، مسکن و شهرسازی و برخی مقامات دیگر افتتاح شد تا به گفته مسئولین ظرفیت فرودگاه امام خمینی (ره) ۸۰ درصد افزایش یابد.

پروژه پایانه سلام از سال ۸۸ با هدف احداث یک ترمینال زیارتی کلید خورد، اما به دلیل کمبود اعتبارات تا قبل از سال ۹۵ ‌تنها حدود ۱۸ درصد پیشرفت فیزیکی داشت! ‌در همین زمان با هماهنگی وزارت راه و شهرسازی، بنیاد مستضعفان به عنوان تامین کننده منابع و سازنده وارد این پروژه شد. طی قراردادی مسئولیت طراحی، ساخت و همچنین تامین منابع همزمان به بنیاد مستضعفان واگذار‌ و مقرر شد اصل و سود سرمایه‌گذاری مذکور به صورت اقساطی در مدت ۸ سال به بنیاد مستضعفان بازپرداخت شود.

در آغاز عملیات این پروژه در سال ۸۸ گفته‌ها و شنیده‌های مسئولین حاکی از آن بود که پایانه سلام طراحی و معماری منحصر به فردی خواهد داشت و از این نظر یکی از ویژه‌ترین ترمینال‌های فرودگاهی منطقه خواهد بود، اما به مرور با کند شدن شدید فرایند ساخت پایانه سلام، گمانه‌زنی‌ها درباره آن نیز به حاشیه رفت.

اخیرا و با نزدیک شدن به اتمام پروژه دوباره حکایت‌هایی درباره طراحی ایرانی و اسلامی این فرودگاه شنیده شد و حتی از آن به عنوان «ترمینال هوشمند» یاد شد. به عنوان مثال رییس مجمع هواپیمایی ایران ایرتور در این باره گفته بود:

ترمینال سلام یکی از فاخرترین ترمینال‌های فرودگاهی در خاورمیانه است و امیدواریم هرچه زودتر به بهره‌برداری برسد.

کوروش فتاحی، عضو هیات مدیره و مجری پروژه ترمینال سلام نیز ضمن تاکید بر منحصر به فرد بودن ترمینال سلام گفته بود:

در این پروژه ملی که به دست متخصصان ایرانی طراحی و ساخته شده مجموعه ای از آثار هنری با معماری اسلامی-ایرانی به کار رفته که آن را از دیگر ترمینال های هوایی کشور متمایز کرده است.

او همچنین از «ترمینال گالری سلام» به عنوان یک دستاورد بزرگ برای تولید ملی نام برده بود.

امروزه هر کشور پیشرفته یا در حال توسعه حداقل یک فرودگاه با طراحی و معماری فاخر و ويژه دارد تا با نمایش آن به مسافران و گردشگران بتواند هم بهترین خدمات و ایده‌های نوآورانه را ارائه کند و هم گوشه‌ای از هنر معماری خود را به معرض نمایش بگذارد. از این رو این روزها ساخت فرودگاه فقط به معنای ساخت بنایی استاندارد برای ارائه خدمات حمل و نقل و سفر به شهروندان و توریست‌ها نیست، بلکه ابزاری برای ارائه خدمات نوآورانه و همچنین نمایش هویت ملی و فرهنگی آن کشور به واسطه هنر معماری است. به همین خاطر هم هست که کشوری مانند ترکیه مبلغی بالغ بر ۱۲ میلیارد دلار برای ساخت یک فرودگاه جدید در استانبول با معماری ویژه و برگرفته از سنت معماری دوران عثمانی هزینه می‌کند تا به واسطه آن بتواند فرهنگ خود را به جهانیان عرضه کند.

صد البته قصد ما مقایسه نیست، چرا که ساخت آن فرودگاه بزرگ در استانبول بنا به نیازی بود که شرکت ترکیش ایرلاین برای توسعه فعالیت‌هایش و تبدیل کردن استانبول به یک مقصد مهم برای سفر هوایی احساس می‌کرد. ساخت فرودگاه جدید استانبول منجر به افزایش ظرفیت ۲۰۰ میلیون مسافر در سال برای این شهر می‌شود، در حالی که با معضلات متعددی که در صنعت هواپیمایی ایران وجود دارد، چنین ظرفیتی نه نیاز امروز و نه فردای نزدیک ما است. اما با تمام این اوصاف می‌شد انتظار داشت که در ساخت یک ترمینال در مهم‌ترین فرودگاه بین‌المللی کشور که ساخت آن ۱۰ سال به طول انجامیده، حداقل‌هایی رعایت می‌شد تا آن را نه در منطقه، که حداقل در کشور به یک ترمینال ویژه با هویت معماری ایرانی تبدیل کند.

سوالی که پیش می‌آید این است که منظور فتاحی، مجری این پروژه از ترکیب «اسلامی-ایرانی» چیست؟ مگر معماری دوره اسلامی ایران را نمی‌توان ایرانی نامید یا مگر معماری ایرانی چیزی مجزا از معماری اسلامی ایران است. این ترکیب واژه‌ها فقط زمانی معنا (آن هم معنایی گنگ) دارد که منظور ما از بخش «اسلامی» معماری اسلامی غیرایرانی باشد. با فرض این که منظور ایشان همان هنر معماری ایرانی باشد، آنچه در این فرودگاه می‌بینیم و در تصاویر نیز مشخص است، این است که در طراحی این فرودگاه از ساده‌ترین و پیش پا افتاده‌ترین طرح‌ها و الگوها استفاده شده که نه تنها برخی از آنها اصلا ربطی به معماری ایرانی ندارند، بلکه در کنار هم قرار گرفتنشان نیز به شدن ناهمگن و بی‌معنی است. بسیای از عناصر مدرن استفاده شده در این ترمینال نیز کپی ناشیانه‌ای از برخی فرودگاه‌های کشورهای دیگر خصوصا فرودگاه دبی امارات متحده است که نشان می‌دهد حتی در کپی کردن نیز دقت کافی وجود نداشته است.

بر خلاف ادعاهای مسئولین و مدیران این پروژه، به نظر نمی‌رسد ترمینال سلام چیزی فراتر از یک ترمینال معمولی استاندارد باشد. معماری بی‌هویت و بسیار پیش پا افتاده آن نمی‌تواند این پایانه را به چیزی خاص و منحصر به فرد تبدیل کند، چون نه در مرحله طراحی و نه در مرحله اجرا به نظر نمی‌رسد دقت، نوآوری و ظرافت کافی به کار گرفته شده باشد. همچنین مشخص نیست منظور از ترکیب «ترمینال هوشمند» چیست؟ اگر مقصود برخی امکانات هوشمند برای تسهیل کار مسافران است که سال‌ها است در بسیاری از ترمینال‌های دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد و متاسفانه در فرودگاه امام نازل‌ترین سطح این امکانات فراهم بوده، که باعث نمی‌شود بتوانیم به ترمینال سلام لقب پرطمطراق «هوشمند» را اطلاق کنیم. اگر هم نوآوری فناورانه خاصی در آن به کار گرفته شده که بسیار پیشرفته و لایق لقب «هوشمند» است، جزئیاتی از آن بر ما نمایان نیست و در این باره توضیحات خاصی ارائه نشده است.

قضاوت ما درباره ترمینال سلام بر اساس ادعاهایی است که درباره آن می‌شد و می‌شود و البته زمان ۱۰ ساله برای ساخت آن که انتظارات را بالاتر هم برد. واقعیت این است که این ترمینال منجر به افزایش ظرفیت فرودگاه امام تا ۸۰ درصد می‌شود که اتفاق خوبی است ولی هم بر اساس ادعاها و هم بر اساس آنچه در فرودگاه‌های سایر کشورهای منطقه (استانبول، دوحه، دبی و...) می‌بینیم این انتظار وجود دارد که وقتی هزینه‌ای برای گسترش ظرفیت فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) صرف می‌شود، به بهینه ترین شکل انجام شود. همین ترمینال سلام با یک طراحی و معماری غنی‌تر و باارزش‌تر می‌توانست خلا کارکرد نمادین فرودگاه‌های کشور برای نمایاندن فرهنگ ایران را تا حدی جبران کند، فقط اگر کمی در صرف هزینه‌ها دقت بیشتری صورت می‌گرفت. امید است در ساخت ترمینال ایرانشهر که قرار است طی پنج سال آینده به بهره‌برداری برسد از تجربه ترمینال سلام درس گرفته شود و این بار در معماری بنای جدید حداکثر دقت و غنا به کار گرفته شود.