بادگیرهای یزد؛ معجزه سرمایش مطبوع در کویر داغ

شقایق  وحیدی
شقایق وحیدی یکشنبه، ۲۸ خرداد ۱۴۰۲ ساعت ۱۴:۰۶
بادگیرهای یزد؛ معجزه سرمایش مطبوع در کویر داغ

بادگیرهای یزد یکی از شاهکارهای مهندسی ایرانی است که بدون مصرف هیچ نوعی انرژی، نقش مهمی در تهویه فضای داخلی خانه‌ها داشته است. 

یزد به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی ایران به بادگیرهای خود شهرت دارد. بادگیر در گذشته به‌عنوان راهکاری برای تحمل شرایط طاقت‌فرسای آب‌وهوای گرم و خشک در چنین منطقه‌هایی اختراع شد.

معروف ترین بادگیر یزد کدام است؟

بادگیر باغ دولت آباد با ارتفاع ۳۳٫۸ متر و قدمت دوره زندیه، معروف ترین بادگیر یزد و بلندترین بادگیر ایران است..

بافت تاریخی شهر یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد؛ اگرچه بادگیرهای این شهر به‌شکل مجزا در این فهرست قرار نگرفته است. بادگیر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر معماری شهر یزد شناخته می‌شود. در معماری و طراحی خانه‌های این شهر به‌طور معمول بخش تابستان‌نشینی برای خانه تعبیه می‌شد که بسته به شرایط اقتصادی خانواده، می‌توانست اتاقی کوچک یا تالاری مجلل باشد؛ بادگیر‌ها بر فراز بام این بخش از خانه ساخته می‌شدند. با ما همراه باشید تا با یزد، شهر بادگیرها بیشتر آشنا شوید. 

همه آنچه که باید درباره بادگیرهای یزد بدانید:

بادگیر چیست؟

بادگیر را می‌توان با نام‌های دیگر همچون بادهنج، واتغر، بادتخان، خیشخان و خیشود در متن‌ها و اسناد تاریخی یافت.

معماری هر منطقه و شهر متاثر از شرایط آب‌و‌هوایی و جغرافیای آن منطقه است؛ معماری یزد نیز به‌واسطه تابستان‌های بسیار گرم و خشک، زمستان‌های سرد و اختلاف دمای بین روز و شب، ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به دیوارهای بلند، استفاده از خشت خام، پوشش کاهگل، طاق‌ها گنبدی، زیرزمین و بادگیرها اشاره کرد. از میان تمام موارد مطرح شده، بادگیر به‌خصوص در گذشته نقش بسیار مهمی در بهبود شرایط آب‌وهوایی خانه‌های این شهر داشته است. 

بادگیر‌ها عملکردی مشابه کولر دارند و به‌عنوان یک سیستم تهویه و خنک‌کننده هوا عمل می‌کنند. در واقع آن‌ها هوای پاک و خنک را به ساختمان وارد و هوای گرم و نامطبوع را از آن خارج می‌کنند.

فرم تیغه‌های موجود در ستون بادگیر به‌صورتی طراحی می‌شد که هوای مطبوع به درون و قسمت‌های زیرین هدایت و از جهت دیگر هوای گرم از درون خانه مکش شود.

بادگیرهای شهر یزد

منبع: irangashttour

قدمت بادگیرهای یزد

بادگیر به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی از هزاران سال پیش در شهرها و کشورهایی که دارای آب‌وهوایی گرم و خشک بودند، مورد استفاده قرار می‌گرفت. شهرهای جنوبی ایران و شهر یزد نیز از این قاعده مستثنی نبودند و از سالیان دور، ساخت بادگیر در بسیاری از خانه‌ها رواج داشت. 

در مورد قدمت بادگیر و شکل‌گیری آن روایت‌‌های تاریخی متعددی وجود دارد. برخی از مورخان و باستان‌شناسان در طی کشف ویرانه آتشکده‌های ایرانی که به ۳,۰۰۰ سال قبل از میلاد تعلق داشتند، از وجود دودکش‌هایی خبر دادند که در آن‌ها اثری از خاکستر نبود و به بادگیر شباهت داشتند. به همین جهت برخی، ایرانیان را مخترع این پدیده می‌دانند. 

به باور برخی مورخان نخستین بادگیرها را می‌توان در ویرانه آتشکده‌های ایرانی یافت که به ۳,۰۰۰ سال پیش تعلق داشتند

گروهی دیگر از پژوهشگران تاریخی نیز بر این باور هستند که بادگیر نخستین بار در صحراهای شمال آفریقا و به‌ویژه مصر ساخته شده است؛ زیرا در نقاشی‌هایی متعلق به ۱,۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح عناصر مثلثی روی بام محل سکونت فرعون دیده می‌شود که به عقیده این مورخان، بادگیر بودند.

منابع دقیقی برای تعیین زمان شکل‌گیری و ساخت بادگیر در ایران وجود ندارد. برخی اسناد قدیمی‌ترین بادگیر به‌جامانده در ایران را بادگیر مدرسه غیاثیه خرگرد خراسان می‌دانند که به دوره تیموریان و قرن نهم هجری شمسی تعلق دارد؛ در حالی که در برخی دیگر از منابع، بادگیر‌های مسجد جامع یزد را قدیمی‌ترین می‌دانند. این مسجد در دوره‌های مختلفی بازسازی و بادگیرهای آن در طی این بازسازی‌ها به آن اضافه شده است و قدمت آن نیز به قرن نهم هجری شمسی می‌رسد.

بادگیرهای سنتی شهر یزد

منبع: irangashttour

معماری بادگیرهای یزد

در گذشته برای طراحی بادگیرها، تعیین جهت وزش باد و ارتفاع آن‌ها با کمک نردبان به بام خانه‌ها می‌رفتند و تنها با کمک حساسیت لاله گوش، نه اصول علمی مدرنی همچون مکانیک سیالات، انتقال حرارت یا ترمودینامیک، طراحی خود را کامل می‌کردند. بادگیرهای یزد از چند بخش ستون، تیغه‌ها، دهانه و سقف تشکیل می‌شوند.

  • ستون: ستون، بدنه، کانال، ساقه یا تنوره به‌شکل مکعب، مکعب مستطیل یا منشور است که میان دهانه بادگیر و بام ساختمان قرار دارد. 
  • تیغه‌ها: تیغه‌ها فضای داخلی بادگیر را به چند کانال تقسیم می‌کنند و از آجر و خشت ساخته می‌شوند. در طراحی بادگیرها عرض میان تیغه‌ها که از آن‌ها با نام چشمه نیز یاد می‌شود، بین ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و تعداد چشمه‌ها متاثر از عرض اتاق است. برای نمونه در طراحی بادگیر برای اتاق‌های سه، پنج و هفت متری، به‌ترتیب پنج، هفت و ۱۱ چشمه در نظر گرفته می‌شود.
  • دهانه: دهانه، قفسه یا هواکش بادگیر فضایی است که برای عبور جریان هوا در قسمت بالای بادگیر تعبیه شده است و سقف آخرین بخش و بالاترین قسمت آن محسوب می‌شود. برخی برای زیبایی بیشتر روی دهانه گچ‌بری انجام می‌دهند. 
  • سقف: برای ساخت سقف بادگیر، روی دو پایه، دو آجر را به‌صورت مایل و به‌سمت بالا نگه می‌دارند و آجر سومی را میان آن‌ها قرار می‌دهند. به این نوع سقف «چپیله» می‌گویند.

بام بادگیر را به‌صورت خرپشته طراحی می‌کنند تا به تهویه هوای داخل خانه کمک کند. به‌طور معمول روی بام را با «نیمچه کاه» می‌پوشانند. نیمچه کاه ملاطی است که کاه کمتری به آن اضافه شده باشد. برای آن که باران به دیواره اصلی بادگیر آسیبی نرساند، روی «نیمچه کاه»، چند ردیف آجر می‌گذارند. آجرها در هر ردیف به‌اندازه سه تا پنج سانتی‌متر بیرون‌تر قرار می‌گیرد. این چیدمان به استحکام بادگیر و زیبایی آن کمک می‌کند.

معماری بادگیرهای سنتی

منبع: archdaily

به‌طور معمول در فصل‌های پاییز و زمستان که احتیاجی به بادگیر نیست، چشمه‌های بادگیر را با آجر و خشت تیغه می‌کشند یا در صورت طراحی دریچه، آن را می‌بندند. 

بادگیرها را با توجه به کاربرد آن‌ها در بخش‌های تابستان‌نشین خانه‌ تعبیه می‌کردند؛ اما جای آن‌ها در گذر زمان با توجه به معماری آن دوره تاریخی عوض می‌شد. در دوره‌های ایلخانی و تیموری خانه‌ها ایوان‌هایی بزرگ داشتند و در پشت آن اتاقی به نام «طنبی» وجود داشت که به ایوان متصل بود و بادگیر را روی آن اتاق بنا می‌کردند؛ اما در برخی دیگر که این اتاق وجود نداشت، بادگیر روی ایوان و گاهی روی راهروهای جانبی منتهی به آن یا زیرزمین ساخته می‌شد. 

برخی از اهالی خانه در فصل گرم برای استراحت به اتاق طنبی می‌رفتند. چون این امکان وجود داشت که پرندگان در چشمه‌های بادگیر آشیانه‌ای تعبیه کنند و فضولات آن‌ها اهالی را آزار دهد، روی چشمه‌های بادگیر توری‌های سیمی یا نرده‌هایی چوبی نصب می‌کردند. 

بادگیرهای یک طرفه

منبع: archdaily

 بادگیرهای یزد به‌طور معمول مرتفع ساخته می‌شدند و با توجه به جهت وزش باد و متناسب با نور خورشید معماری متفاوتی داشتند.

انواع بادگیرها در معماری ایرانی

بادگیرهای ایرانی را می‌توان به سه دسته یزدی، اردکانی و کرمانی تقسیم کرد. در گذشته تنها معماران بومی و باتجربه می‌توانستند محل قرارگیری بادگیر، تعداد تیغه‌ها و ارتفاع ستون را متناسب با فضا تعیین کنند و اگر اشتباهی در هرکدام از این جزییات رخ می‌داد، به‌جای هوای خنک، هوای گرم و گردوغبار به درون خانه وارد می‌شد. انواع بادگیرها را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:

بادگیرهای اردکانی/ یک‌طرفه: این بادگیرها بسیار اقتصادی هستند و به‌طور معمول در جغرافیاهایی ساخته می‌شوند که باد از یک جهت می‌وزد.

بادگیرهای اردکانی کوتاه‌تر طراحی می‌شوند و در شهرهای میبد و طبس رایج‌تر هستند. در برخی شهرهای حاشیه دریا نیز از این بادگیرها استفاده می‌کنند؛ تا با کمک باد خنک دریا هوای داخل ساختمان‌ها را بهبود بخشند. در طراحی مدل اردکانی، چشمه‌های بادگير رو به باد اصفهانی (بادی که از سمت اصفهان می‌وزد) قرار می‌گیرد و امکان نفوذ باد از غرب به شرق و جنوب وجود ندارد. قیمت پایین بادگیرهای یک‌طرفه این امکان را فراهم می‌کند که در هر اتاق یکی از آن‌ها قرار دهند. 

در طراحی بادگیرهای یک‌طرفه، تنوره‌ای با مقطع مستطیل می‌سازند و ارتفاع آن را تا حد معینی با چیدن آجر بالا می‌برند؛ سپس بالای این تنوره مستطیلی دو چوب متقاطع قرار می‌دهند و دیوارهای شرق، غرب و جنوب را به‌اندازه دو متر بالا می‌برند؛ در نهایت ارتفاع دیواره سمت شمال که مشرف به باد اصفهان است، با نیمه خشت و به عرض ۶ سانتی‌متر تا حد مشخصی بالا برده می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره شمالی ۴۰ سانتی‌متر از باقی دیوارها بالاتر است و به این تیغه‌ها پایه نیز می‌گویند. 

بادگیرهای یزد را به‌صورت مرتفع می‌سازند و معماری متفاوتی با توجه به جهت وزش باد و متناسب با نور خورشید دارند

بادگیرهای‌های کرمانی/ دوطرفه: بادگیرهای کرمانی به بادگیرهای دوقلو نیز شهرت دارند. این بادگیرها نسبت به مدل اردکانی کارایی بهتر و دقیق‌تری دارند و به‌طور معمول در آب انبارها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

بادگیرهای کرمانی بیشتر از خشت و گل ساخته می‌شوند و به خانه‌های طبقات متوسط رو به پایین اختصاص پیدا می‌کنند. ویژگی مثبت آن ورود پر فشار باد از یک جهت و خروج گرما و آلودگی از طرف دیگر است.

بادگیرهای سه‌طرفه: این بادگیرها که با نام «اشکم دریده» (شکم دریده)، بادگیر مثلثی، بادگیر کروی و بادگیر بالشی شناخته می‌شوند، انواع مختلفی دارند؛ به‌طور مثال، بادگیرهای سه‌طرفه مثلثی به‌صورت یک مخروط باز با سه بالش مثلثی روبه‌روی هم و بادگیرهای شکم‌دریده به‌صورت یک پوسته کروی با دریدگی در مرکز طراحی می‌شوند. در مدل اول باد از طریق سه بالش و در مدل دوم از طریقی دریدگی موجود در مرکز، درون بادگیر می‌رود و در داخل آن به‌صورت گردابی حرکت می‌کند. بادگیرهای سه‌طرفه توان بسیار بالایی در جذب و کنترل باد دارند. 

بادگیرهای یزدی/ چهارطرفه: این بادگیرها که معمولا به‌صورت چهارطرفه ساخته می‌شدند، ارتفاع بیشتری نسبت به سایر مدل‌ها داشتند. این ارتفاع متاثر از شرایط آب‌وهوایی منطقه بود. بادگیرهای یزدی از نظر معماری فرمی پیچیده‌تر و زیباتر دارند. این نوع بادگیرها به‌طور معمول در خانه افراد ثروتمند ساخته می‌شد.

بادگیرهای چند وجهی: به‌مرور زمان با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه و کاربری بادگیرها، آن‌ها را به‌صورت ۶ و هشت وجهی و گاهی مدور نیز طراحی می‌کردند. 

بادگیرهای چپقی: این بادگیرها به‌جای فضای مکعبی‌شکل در بیرون، از کنار هم قرار گرفتن لوله‌هایی خمیده شکل می‌گیرند؛ اما فضای داخلی آن‌ها همچون بادگیرهای چند وجهی است. یکی از نمونه‌های این بادگیر در ایران را می‌توان در خانه سیدعلی اصغر رضوی در سیرجان دید که توسط «سید محمد شجاعی» و با الهام از هواکش‌های کشتی طراحی شده است. این بادگیر به دوره پهلوی تعلق دارد. 

بادگیرهای چند وجهی

 منبع: archdaily

نحوه عملکرد بادگیرهای یزد

بادگیرها عملکرد بسیار ساده‌ای دارند و معمولا به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که فشار هوا پس از ورود از دهانه به‌واسطه برخورد با تیغه‌ها کاهش می‌یابد؛ به این ترتیب، هوا از دهانه‌ها خارج نمی‌شود و به‌سمت پایین و درون خانه حرکت می‌کند. مجرای ورودی هوا به فضای داخلی ساختمان دریچه‌ای دارد که در فصل سرد برای جلوگیری از ورود حیوانات موذی و هوای سرد بسته می‌شود.

در برخی خانه‌های اشرافی قدیمی، در اتاق پایین بادگیر حوضی قرار دارد که با برخورد هوای خشک به سطح آب گردوغبار آن زدوده و هوای خنک و مرطوبی در فضا ایجاد می‌شود. در خانه‌هایی که امکان احداث حوض در همکف وجود نداشت، آب قنات را به زیر زمین هدایت می‌کردند و کانال بادگیر تا روی آب آن ادامه پیدا می‌کرد. این اتاق‌ها در تابستان محلی برای دروهمی خانواده‌ها بود.

«مرحوم محمد کریم پیرنیا»، استاد دانشگاه، محقق، نویسنده و نظریه‌پرداز معماری ایرانی (۱۲۹۹ تا ۱۳۷۶ خورشیدی)، در کتاب آشنایی با معماری اسلامی ایران درباره عملکرد بادگیرها این توضیح را مطرح می‌کند:

طرز کار بادگیر اصولا بر این پایه نهاده شده است که از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس‌العمل نیروی آن، یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده می‌شود. شاید این توضیح لازم نباشد که چون باد به مانع یا دیواره پره‌های درونی بادگیر برخورد می‌کند، ناچار به فرود آمدن می‌شود؛ ولی عرض این نکته لازم است که شکاف‌های دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند، هوای آلوده و گرم را به دست باد می‌سپارند و کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می‌دهند.

هوای گرم و نامطبوع درون خانه به‌سمت بالا می‌رود و از دهانه‌هایی که همسو با وزش باد هستند، به بیرون مکش می‌شوند. در واقع زمانی که باد در جهت بادگیر می‌وزد، منافذی که رو به آن باشند، دارای فشار مثبت و منافذی که پشت به باد هستند، دارای فشار منفی خواهند بود؛ پس می‌توان گفت اختلاف فشار و اختلاف دما دو پارامتر موثر در نحوه عملکرد بادگیرها هستند.

عملکرد بادگیرها

منبع:archdaily

در برخی بادگیرها به جهت بهبود کیفیت هوای ورودی، روی دهانه بادگیر حصیری مرطوب یا بوته خاری مرطوب قرار می‌دهند تا هوا در برخورد با آن‌ها خنک و مرطوب شود. 

بادگیرها علاوه بر تهویه هوا، به‌عنوان سرداب و برای حفظ و خنک نگه‌داشتن مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گرفتند

بادگیرها در خانه‌های سنتی یزد علاوه بر خنک کردن بخش‌های تابستان‌نشین خانه‌ها کاربری‌های دیگری نیز داشتند. در خانه ثروتمندان آب‌انباری نیز تعبیه می‌شد تا با استفاده از بادگیر آب آن خنک باقی بماند. بادگیر‌ها به‌واسطه شکل ظاهری، تزیینات و ارتفاع بیشتر، مشخص‌کننده طبقه هر خانواده‌ای بودند. 

افزون بر این از فضای خنکی که بادگیرها ایجاد می‌کردند، به‌عنوان سرداب و برای حفظ و نگهداری مواد غذایی استفاده می‌شد. یکی از روش‌ها برای انجام این کار قرقره‌ای بود که به چوب روی قفسه بادگیر متصل می‌کردند و از روی آن طناب محکمی را عبور می‌دادند. در سمت دیگر، طناب را چهار رشته و هر طرف آن را به چهار طرف چوبی به طول و عرض ۷۵ سانتی‌متر متصل می‌کردند. روی این چوب یا تخته که از آن با نام «چووش» نیز یاد می‌کنند، موادی مثل پنیر، گوشت، غذاهای دیگر قرار می‌دادند. این کار علاوه بر حفظ کیفیت مواد غذایی، آن‌ها را از معرض حیوانات نیز دور می‌کرد. 

طراحی فضای داخلی بادگیرها

منبع: archdaily

مشهورترین بادگیرهای یزد

بادگیرهای یزد از مشهورترین جاهای دیدنی یزد هستند؛ جاذبه‌هایی که لوکیشن فوق‌العاده‌ای برای عکاسی به شمار می‌روند و با بازدید از آن‌ها می‌توانید به گذشته سفر کنید.

بادگیر باغ دولت آباد

  • آدرس: شهر یزد، محله چهار منار، خیابان معلم، کوچه شرافت (مشاهده روی نقشه)
  • شماره تماس: ۰۳۵۳۶۲۷۰۷۸۱ 
  • ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت هفت تا ۲۲:۳۰
  • هزینه بازدید در سال ۱۴۰۲: ۴,۰۰۰ تومان

یکی از مشهورترین بادگیرهای یزد، در باغ دولت آباد یزد قرار دارد. این برج بلندترین بادگیر موجود در ایران محسوب می‌شود که به قرن دوازدهم شمسی تعلق دارد. این بنا در دوره زندیه و در سال ۱۱۲۵ خورشید توسط «محمدتقی خان»، مشهور به «خان بزرگ»، بنا شد و در دوره قاجار توسعه پیدا کرد.

بادگیر باغ دولت‌آباد با ارتفاع ۳۳٫۸ متر، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های باغ دولت آباد به حساب می‌آید؛ بادگیری که در برخی منابع از آن به‌عنوان بلندترین بادگیر خشتی شناخته‌شده در جهان یاد می‌شود. این باغ در اسفند سال ۱۳۴۶ خورشیدی با شماره ۷۷۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

باغ دولت آباد

منبع: rahbal.com

در فضای زیرین بادگیر دولت‌آباد حوضی نیز تعبیه شده است که با وزیدن باد به سطح آن و تبادل حرارت، هوای خنک و مطبوع‌تری را به‌سمت داخل ساختمان و قسمت‌های شاه‌نشین و تالار‌ها انتقال می‌دهد. به این بخش از بنای باغ دولت‌آباد، بخش تابستانی نیز گفته می‌شود. 

بادگیر باغ دولت آباد بلندترین بادگیر ایران است

بادگیر باغ دولت آباد به‌صورت هشت‌وجهی طراحی شده است؛ به همین دلیل باد از جهت‌های مختلف وارد آن و با سرعت بیشتری به فضای زیرین منتقل می‌شود. باغ دولت‌آباد یکی از ۹ باغ مطرح ایرانی محسوب می‌شود که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. 

بادگیر خانه دکتر امامی

بادگیر خانه دکتر امامی یکی از عریض‌ترین بادگیرهای یک‌طرفه ایران در شهر اردکان یزد است. این بادگیر ۱۹ دهانه و ۱۵ متر عرض دارد و قدمت آن به دوره پهلوی می‌رسد. این خانه که وجه تسمیه آن به نام مالک آن مربوط است، در سال ۱۳۸۳ خورشیدی با شماره ۱۱۶۲۱ به ثبت رسید. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این خانه تاریخی چهارطرفه ساخته شدن آن است؛ به همین جهت خانه دکتر امامی بخش‌های مختلفی همچون تابستان‌خانه، زمستان‌خانه، بهارخواب و پاییزخواب دارد.

خانه دکتر امامی از سه اتاق تودرتو با هفت در ورودی تشکیل شده است که رو به حیاط باز می‌شوند. این خانه یک ایوان مسقف تک‌ستونه در ضلع شمالی، اتاقی سه‌دری در سمت شرق، تالاری در بخش جنوبی و یک بادگیر دارد. از مصالح به‌کار رفته در این بنا می‌توان به خشت و گل و آجر و گچ اشاره کرد؛ البته در دخل و تصرفات بعدی از موزاییک و سیمان نیز استفاده شده است.

پروژه مرمت و بازسازی خانه امامی اردکان، در شهریور سال ۱۳۹۴ خورشیدی آغاز شده است و تا سال ۱۴۰۲ کماکان ادامه دارد؛ بنابراین بازدید از آن میسر نیست. قرار است بعد از مرمت و بازسازی در راستای فعالیت‌های جهانگردی از این بنا استفاده شود.

مرمت بادگیر خانه امام، بخشی از فصل اول پروژه نجات دادن بناهای در حال تخریب و بازسازی خانه‌های ایرانی است؛ در این راستا می‌توان از اندود پشت‌بام خانه و دیوارهای حیاط، آماده‌سازی نمای بدنه دیوار رو به حیاط، ازاره‌های دیوارهای حیاط، موزاییک كف اتاق‌ها و حیاط و همچنین تیغه ورودی سه‌دری ضلع شرقی خانه نام برد.

بادگیر خانه دکتر امامی

منبع: gotoyazd.com

خانه تقدیری (گنجینه قنات اردکان)

  • آدرس: شهر اردکان، بلوار خامنه‌ای، خیابان آیت‌الله فکور، خیابان حائری (نمایش روی نقشه)
  • شماره تماس: ۰۹۱۳۰۹۸۲۷۵۳  
  • ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۲۱ 
  • هزینه بازدید در سال ۱۴۰۲: برای گردشگر ایرانی، ۱۵,۰۰۰ تومان و برای گردشگر خارجی، ۱۵۰,۰۰۰

خانه تقدیری یا خانه تقدیریان را با نام گنجینه قنات اردکان نیز می‌شناسند. این مجموعه به دوره قاجار تعلق دارد و صاحب آن تاجری به همین نام است. در خانه تقدیری با توجه آب‌وهوای منطقه، بادگیری زیبا و بلند وجود دارد که هوا در انتهای اتاق زیرین آن از طربق منافذ به پایاب می‌رسد و هوا در تماس با سطح آب خنک و مرطوب می‌شود. وجود این موقعیت در زمستان‌ها نیز کارایی دارد و رطوبت مجموعه را حفظ می‌کند. این بادگیر در محدوده تابستان‌نشین خانه و بخش جنوبی عمارت قرار دارد. 

بادگیر خانه تقدیری

منبع: gotoyazd.com

خانه تقدیری مطابق با معماری رایج در یزد و به‌صورت چهاروجهی با حیاطی در مرکز و اتاق‌هایی دور آن طراحی شده است. این خانه در زیرزمین تالاری بزرگ دارد که بسیاری از اعضای خانواده در فصل گرم زمان خود را در این فضا سپری می‌کردند.

گنجینه قنات اردکان در دی ماه ۱۳۷۷ خورشیدی با شماره ۱۲۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. اداره میراث فرنگی شهر اردکان در این بنا قرار دارد و امکان بازدید از آن به‌عنوان موزه فراهم است.

بادگیر خانه آقازاده 

  • آدرس: شهر ابرکوه، محله نظامیه، خیابان نسفی، خیابان منزلگاه، خیابان فردوسی (نمایش روی نقشه)
  • شماره تماس: ۰۳۵۳۲۸۲۷۶۷۷ 
  • صفحه اینستاگرام: aghazadeh.mansion
  • ساعت بازدید: هرروز از ساعت هشت تا ۲۱
  • هزینه بازدید در سال ۱۴۰۲: هزینه بازدید برای گردشگر داخلی، ۱۵,۰۰۰ تومان و هزینه بازدید برای گردشگر خارجی، ۵۰,۰۰۰ تومان

مجموعه تاریخی آقازاده شامل پنج خانه تاریخی به نام‌های «حسینی دوست»، «موسوی»، «گبری»، «سید علی آقا» و خانه آقازاده می‌شود. این خانه‌ها در مجاورت همدیگر و در یک کوچه قرار گرفته‌اند؛ از میان آن‌ها دو خانه موسوی و حسینی دوست کاربری اقامتگاه دارند و دو خانه سید علی آقا و گبری نیز پس از پایان فرایند مرمت و بازسازی کاربری مشابهی پیدا خواهند کرد؛ اما خانه آقازاده علاوه بر کاربری هتل و رستوران، امکان بازدید عمومی را نیز فراهم کرده است.

خانه آقازاده از طریق تونل‌هایی طاق‌دار که به «ساباط» شهرت دارند، به خانه سیدعلی آقا متصل است. این راه‌های ارتباطی نشان از ارتباط نزدیک اهالی این خانه‌های سنتی به یکدیگر دارد. 

خانه آقازاده در دوره قاجار و در سال ۱۱۵۷ خورشیدی توسط یکی از ثروتمندان یزد به نام «آیت‌الله حاج سید میرزا محمد حسین مجتهد ابرقویی» بنا شد. این عمارت با مساحت ۸۲۰ متر مربع و در زمینی به مساحت ۱,۵۰۰ متر مربع در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ خورشیدی با شماره ۱۸۳۸ در فهرست آثار ملی قرار گرفت. تصویر خانه آقازاده که از هر سوی شهر دیده می‌شود، روی اسکناس‌های ۲۰۰۰ تومانی چاپ شده است.

مجموعه آقازاده از سال ۱۳۸۵ به‌مدت ۱۰ سال مرمت و بازسازی شد و خانه آقازاده در سال ۱۳۹۶ خورشیدی پس از دو سال مرمت فعالیت خود را به‌عنوان بوتیک هتل آغاز کرد. این هتل ظرفیت پذیریش ۶۰ مهمان و رستوران مجموعه ظرفیت پذیرایی از ۱۰۰ نفر را دارد. شما همچنین می‌توانید با هماهنگی و پرداخت هزینه، برای عکاسی مراسم‌های خاص و گرفتن عکس‌های اختصاصی به این خانه بروید. 

بادگیر خانه آقازاده در مجاورت عمارت کلاه فرنگی این بنا است که دقیقا بالای بام تالار اصلی خانه قرار دارد. قرار گرفتن عمارت کلاه فرنگی در مجاورت بادگیر روی تهویه هوا و نوررسانی تالار اصلی، تاثیر بسزایی دارد. این بخش از خانه آقازاده به‌صورت هشت‌پر و با پنجره‌های رنگی طراحی شده است. 

بادگیر خانه آقازاده

منبع: dadhotel.com

بادگیر خانه آقازاده دو طبقه و چهار کانال برای جابه‌جایی هوا دارد. چهارطرفه بودن این بادگیر امکان تهویه و جابه‌جایی هوا را در صورت نبود باد نیز فراهم کرده است.

بادگیر عمارت آقازاده با ۱۹ دریچه و ۱۸ متر ارتفاع از کف حیاط، مقطع مستطیل‌شکل دارد. بادگیر طبقه دوم با حفظ پلان مستطیلی کمی کوچک‌تر از دیگری طراحی شده است. هر دو آن‌ها صلیبی شکل هستند و طبقه اولی ۱۳ دریچه و ۶ منفذ و طبقه دومی ۶ دریچه و دو منفذ دارد. این دریچه‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که بر اثر شدت باد یا سرمای زمستان می‌توان آن‌ها را باز یا بسته گذاشت. 

به‌طور کلی خانه آقازاده از بخش‌های مختلفی همچون ورودی خانه، حیاط، بادگیری دوطبقه و اتاق‌های متعددی با نام‌های اتاق تابستان‌نشین، اتاق خیشخان (دارآفرین)، اتاق‌های پنج‌دری، اتاق‌های سه‌دری، اتاق شکم‌دریده، کلاه‌فرنگی و زیرزمین تشکیل می‌شود. در این خانه تزیینات رایج در معماری سنتی ایرانی مانند مقرنس، ارسی، شیشه رنگی، گچ‌بری و قطاربندی را می‌توان دید. 

آب‌انبار شش بادگیر

  • آدرس: شهر یزد، میدان شهید باستانی، خیابان دهم فروردین، محله تل یزد، خیابان دروازه قصاب، کوچه شش بادگیر (مشاهده روی نقشه)
  • ساعت بازدید: محدودیتی ندارد، فقط امکان بازدید از بیرون بنا وجود دارد.

آب‌انبار شش بادگیر یزد که در بافت تاریخی و در محله تل یزد قرار گرفته است، به دوره قاجار تعلق دارد. این بنا در چهارم فروردین سال ۱۳۵۷ خورشیدی  با شماره ۱۶۰۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آب‌انبار شش بادگیر دو ورودی در شمال و جنوب مخزن خود و ۵۵ پله دارد که حدفاصل دو پله ۲۵ و ۲۶ آن، طاقی هشتی با سنگ‌فرش آجری دیده می‌شود.

آب‌انبار شش بادگیر مخزنی با ارتفاع ۱۲٫۶ متر و گنجایش ۲,۰۰۰ مترمکعب و دو عدد شیر برای دسترسی مسلمانان و اقلیت‌های زرتشتی دارد؛ آب‌انباری که از جمله تاسیسات مهم ذخیره‌سازی آب در زمستان و تابستان در این منطقه بوده است. این آب‌انبار همچون بناهای مشابه خود از چهار عنصر و بخش اصلی خزینه، گنبد، پاشیر و بادگیر تشکیل می‌شود. بادگیرها به خنک نگه داشتن و تهویه فضای داخلی آب‌انبارها کمک می‌کردند. 

آب انبار شش بادگیری یزد

منبع: منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد محمدی)

یکی از دلایل شهرت آب‌انبار شش بادگیر، بادگیرهای مرتفع هشت‌وجهی و گنبد تخم‌مرغی منحصربه‌فرد آن است. بادگیرهای این بنا ارتفاعی در حدود ۱۰ متر دارند؛ سه بادگیر آن در نقشه اولیه ساخت بنا وجود داشتند و سه بادگیر دیگر در دوره‌ای دیگری به بنا اضافه شده‌اند. این تفاوت در طراحی آن‌ها مشهود است.  

آب‌انبار هفت بادگيری عصر‌آباد

  • آدرس: شهر اشکذر، دهستان رستاق، جاده حسن آباد، روستای عصر آباد (مشاهده روی نقشه)
  • ساعت بازدید: محدودیتی ندارد.

آب‌انبار هفت بادگیر در شهرستان اشکذر و روستای عصر آباد قرار دارد؛ روستایی که روزگاری رونق بسیاری داشت؛ اما امروز به‌دلیل خشکسالی ۵۰ خانوار ساکن در آن مهاجرت کرده‌اند و روستا متروکه و خالی از سکنه به حیات خود ادامه می‌دهد.

آب‌انبار هفت بادگیر به دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار تعلق دارد و با باغ ۳۰۰۰ مترمربعی مجاور خود، از آثار وقفی «جهانگیر رستم ایزدی ملقب به ارباب كیخسرو مهربان»، بانی مدرسه كیخسروی یزد و از زرتشتیان دهشمند شهر است که در سال ۱۳۱۹ خورشیدی توسط «استاد عباس اشکذری» و روی قنات «حسن‌آباد» بنا شد. این آب‌انبار در ۱۷ اسفند سال ۱۳۸۱ با شماره ۷۷۵۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

آب انبار هفت بادگیری عصرآباد

منبع: gotoyazd.com

آنچه آب‌انبار هفت بادگیر را منحصربه‌فرد می‌کند، تعداد بادگیرها است که در میان سایر آب‌انبارها از بیشترین تعداد برخوردار است. بادگیرهای این بنا به‌صورت چهار طرفه و با تریینات دندان‌موشی زیگزاگی طراحی شده‌اند و ۶ متر ارتفاع دارند. در ساخت این آب‌انبار از مصالحی همچون خشت، آجر و گچ استفاده شده است. نکته جالب‌توجه اینکه از دوردست، هر هفت بادگیر در یک ردیف به نظر می‌آیند؛ شاخصه‌ای که می‌توان آن را شاهكار معماری دانست.

آب‌انبار هفت بادگیری عصرآباد رو به قبله ساخته نشده و به همین جهت مخصوص زرتشتیان بوده است. این آب‌انبار دو مخزن دارد که ارتفاع هرکدام از سطح زمین در حدود ۳٫۵ متر است. 

بادگیر سه طبقه باغ صدری (نمیر) تفت

  • آدرس: شهر تفت، میدان شاه ولی، خیابان امام خمینی، خیابان شهدا (مشاهده روی نقشه)
  • شماره تماس: ۰۳۵۳۲۶۲۴۸۵۹ 
  • ساعت بازدید از باغ و عمارت صدر: ۱۲:۳۰ تا ۱۶ و ۱۹ تا ۲۴
  • هزینه بازدیددر سال ۱۴۰۲: برای گردشگران داخلی، ۵,۰۰۰ تومان برای گردشگران خارجی، ۵۰,۰۰۰ تومان
  • ساعت کار رستوران باغ صدر: همه‌روزه از ساعت ۱۲ تا ۲۳

باغ صدر هم‌زمان با مسجد شاه ولی تفت شکل گرفته است و قدمت آن با حدود ۴۰۰ سال عمر، به دوره زندیه می‌رسد. وسعت این باغ ۱۳,۰۰۰ متر مربع است و تالاری به ابعاد ۱۰ در ۱۲ متر در بنای اصلی وجود دارد. 

عمارت باغ صدری تفت در دو طبقه و در دو بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین طراحی شده است. در حیاط این عمارت، استخر وسیعی به مساحت ۵۰۰ متر مربع و از جنس سنگ با ۹۵ فواره وجود دارد. در این باغ هیچ پمپی وجود ندارد، آب با ظرافت خاصی از کوه‌های اطراف به فضای باغ سرازیر می‌شود و بر اساس اختلاف ارتفاع جریان می‌یابد. بخشی از آب آن نیز توسط دیگر قنات‌های یزد همچون قنات اهرستان تامین می‌شود.

بادگیر باغ صدر

منبع: ویکی پدیا، عکاس: Ali Karimzadeh 1355

عمارت باغ صدر توسط صدرالعما از حاکمان دوره زندیه بنا شد و بلندترین بادگیر تفت روی بام این عمارت و بالای تالار شاه‌نشین قرار گرفت.

ارتفاع عمارت صدر تا بالاترین بخش بادگیر حدود ۲۲٫۵ متر است. چهارطرفه بودن این بادگیر به مکش باد از هر جهت و تهویه بهتر هوای داخل عمارت کمک بسزایی می‌کند. طراحی این بادگیر در سه طبقه، آن را در میان بناهای مشابه منحصربه‌فرد کرده است. 

عمارت و باغ صدر در پنج آذر سال ۱۳۷۹ خورشیدی با شماره ۲۸۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. کاربری این مجموعه به هتل و رستوران تغییر پیدا کرده است و توسط شخصی به نام «اصغر نبیل»، از هتل‌داران مطرح، مدیریت می‌شود. 

«نمیر تفتی» یکی از زرتشتیان مطرح تفت بود و پدر او به‌عنوان باغبان باغ صدر فعالیت می‌کرد. او برای کار به بمبئی هندوستان رفت و پس از جمع‌آوری پول به ایران بازگشت. نمیر تفتی با پس‌انداز خود باغ صدر را از صدرالعلما خرید تا پدرش مجبور به کار برای دیگران نباشد و او آن را به سلیقه خود بازسازی کرد؛ به همین جهت امروز این باغ را به نام «باغ نمیر» نیز می‌شناسند.

بادگیر بهاباد، تنها بادگیر گرد ایران

یکی از بادگیرهای منحصربه‌فرد شهر یزد، بادگیری واقع در شهر بهاباد است. در میانه این بنای تاریخی، استوانه‌ای گلی جلب توجه می‌کند که تنها بادگیر گرد ایران است. به باور برخی مورخان ساخت بادگیر بهاباد با توجه به جغرافیایی که در آن قرار دارد، نوعی هنجارشکنی محسوب می‌شود و ساختار آن متاثر از تفکر خلاق و حس زیبایی‌شناسی معمار آن است. 

بادگیر گرد مهاباد

منبع: ایسنا، عکاس: فاطمه رهبر

ساخت بادگیرهای گرد به نسبت بادگیرهای چندضلعی، به‌واسطه کارایی و قدرت کمتر در مکش هوا صرفه اقتصادی ندارد. بادگیر گرد شهرستان بهاباد در خانه‌ یکی از بومیان منطقه به نام «حاج علی اکبر رفیعی پور» ساخته شده است. این خانه به دوره قاجار تعلق دارد و به‌واسطه آسیب‌های طولانی، در طی چند سال گذشته مورد مرمت قرار گرفته است.

بادگیر گرد و خانه تاریخی بهاباد در گذشته به مسجد مجاور آن وقف شده بود؛ اما پس از بازسازی توسط موسسه «آبادگستر» به‌عنوان مرکزی دائمی برای تولید و فروش صنایع دستی فعال است. به همت میراث فرهنگی استان یزد، مجموعه تاریخی و فرهنگی نزدیک این بنا که شامل زورخانه، مسجد و ساباط می‌شود، نیز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند.

آب‌انبار پنج بادگیر امیر چخماق (زورخانه صاحب الزمان)

  • آدرس: شهر یزد، خیابان امام خمینی، میدان امیرچخماق، جنب بازارچه حاجی قنبر (مشاهده روی نقشه)
  • ساعت بازدید: هرروز به‌جز جمعه‌ها، از ساعت ۶ صبح تا ۲۱
  • شماره تماس: ۰۳۵۳۶۲۲۰۵۰۹

مجموعه میدان امیر چخماق در دوره تیموریان و در قرن هشتم هجری شمسی توسط «امیر جلال الدین چخماق شامی» بنا شد که بر یزد حکومت می‌کرد. او در ساخت این مجموعه از همسر خود، «بی بی فاطمه خاتون» مشهور به «ستی فاطمه» همراهی و کمک گرفته بود و در حال حاضر مقبره او در ضلع شمالی مجموعه قرار گرفته است.

مجموعه میدان امیر چخماق که به‌صورت میدان طراحی شده است، شامل بخش‌های مختلفی از جمله مسجدی باشکوه، بازار، تکیه، حمام عمومی، مدرسه، دو آب‌انبار، خانقاه، کاروانسرا، قنات خانه و چاه آب سرد می‌شود. مسجد امیرچخماق گنبدی عظیم با طراحی‌های زیبا دارد که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است. 

آب انبار پنج بادگیری امیر چخماق

منبع: صفحه اینستاگرام majid_shirkhani_tourguide

یکی دیگر از جاذبه‌های مجموعه امیرچخماق، زورخانه صاحب‌الزمان یا آب‌انبار پنج بادگیری است که در شب جلوه‌ زیبایی به این میدان بخشیده است. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این آب‌انبار، پنج بادگیر خشتی و هشت وجهی آن است. این بادگیرها وظیفه خنک کردن و تهویه فضا را به عهده داشته‌اند. آب‌انبار مجموعه با حدود ۵۰۰ سال قدمت در ضلع شمالی مجموعه امیر چخماق قرار دارد. پاشیر آب‌انبار نیز در ضلع شمالی بنا واقع شده است و برای دستیابی به آن باید ۶۵ پله ورودی را طی کرد. 

بنای آب‌انبار امیر چخماق سقفی گنبدی شکل دارد که با تغییر کاربری بنا به زورخانه و با ساخت سقفی مسطح، آن را از مخرن آب‌انبار جدا کرده‌اند. بنای آب‌انبار که با خشت، ساروج، چوب و سنگ ساخته شده بود، بعد از اتصال آب شهری کاربرد خود را از دست داد و رها شد. یکی از پهلوانان یزد به نام «علی درهمی» معروف به «محمد مشتی» بعد از ‌۲۰ سال پیگیری در سال ۱۲۸۰ خورشیدی موفق شد کاربری بنا را تغییر دهد و زورخانه صاحب‌الزمان را راه‌اندازی کند. 

بنای آب‌انبار پنج بادگیری در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ۱۷۸۹۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قسمت بالایی آب‌انبار پنج بادگیری امیرچخماق، زورخانه صاحب‌الزمان است. هرچند احداث این زورخانه، بافت تاریخی بنا را تغییر داده است، امروز افراد بسیاری برای آشنایی با ورزش‌های زورخانه‌ای به آنجا می‌روند و به‌طور معمول فضای زورخانه مملو از گردشگران ایرانی و خارجی است. 

بادگیرهای زیبای یزد

منبع: epersianhotel

شما نیز تجربه‌های خود را از سفر به شهر بادگیرها و بازدید از عمارت‌های تاریخی آن با کجارو به اشتراک بگذارید. 

منبع عکس کاور: gago.ir

پرسش‌های متداول

انواع بادگیر یزد کدامند؟

بادگیرهای اردکانی، بادگیرهای یزدی، بادگیرهای کرمانی، بادگیرهای چپقی، بادگیرهای سه‌طرفه و بادگیرهای چندوجهی.

نحوه عملکرد بادگیرهای یزد چگونه است؟

بادگیرها عملکرد بسیار ساده‌ای دارند و معمولا به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که هوا پس از ورود از دهانه به‌واسطه برخورد با تیغه‌ها فشارش کاهش می‌یابد تا از دهانه‌ها دیگر خارج نشود و به‌سمت پایین و درون خانه حرکت کند.

مطالب مرتبط:

دیدگاه