مساجد خشتی آفریقا، همانند دژهای جنگی
زمانی که اعراب اسلام را با خودشان به همه جای دنیا میبردند، فرهنگ و معماریشان نیز همپای آنها در جهان گسترش یافت، اما در برخی از نقاط دنیا این فرهنگ و معماری با المانهای بومی همان منطقه آمیخته و فرهنگی و معماری نو ساخته است.
در سراسر دنیای اسلام، مسجدها معماری مشابه و متداولی دارند که از مناره، گنبد، طاق در معماری داخلی، موزاییکهای منقش به آیات قرآن و دکورهای گچکاری تشکیل شده است. معماری و فرهنگ اعراب با مهاجرت یا تسخیر مناطق خارج از مرزهای عربستان آن زمان، در دیگر نقاط دنیا هم گسترش یافته است؛ اما در مواردی که این آیینها و فرهنگها به وسیله مهاجرت ترویج پیدا میکرد، زمان بیشتری میبرد و در گذر زمان، عوامل بومی همان منطقه نیز با فرهنگ و معماری اعراب آمیخته میشد. همواره در معماریهای این مناطق، رد پایی از معماری بومیان نیز دیده میشود. از جمله مناطقی که این پدیده در آن رخ داده، غرب آفریقا است. ساختمانی بدون سقف، با تزیینات مخصوص بومیان غرب آفریقا، تبدیل به مسجدی شده است که مردم برای عبادت و انجام مناسک روزانه در آنجا جمع میشوند.
در مراتع شهرهای ساحارا و سودان، واقع در غرب آفریقا، نوعی معماری خاص برای مساجد گسترش یافته است. در منطقه گستردهای از غرب آفریقا، از سنگال تا سودان که کشورهای غنا، ساحلعاج را شامل میشود؛ اینگونه مساجد با مصالح بومی مناطق محل احداث ساخته شدهاند. مصالحی که در ساخت مساجد بکار رفته است، عبارتاند از چوب، اجرهای سنگی، مصالح ساختمانی معمولی، همچنین تیرهای چوبی که از دیوارها بیرون زدهاند
این تکه چوبهای بیرونزده، مسجد را بیشتر شبیه دژهای جنگی میکند. این چوبهای بیرونزده در ساخت بنا، به عنوان داربست استفاده میشوند و با هر بار بالا رفتن یک طبقه از مسجد، الوار بین دیوارها مدفون میشوند. مساجد معمولا دارای سقف، حیاط و برج هستند. درون مسجد از شن و ماسه پر شده است که نمازگزاران، در آنجا مشغول له عبادت میشوند و جانماز خودشان را پهن میکنند. تنها روشنایی مسجد حاصل از نورهایی است که از روزنههای دیوار به داخل مسجد میتابند. هیچ تزیین خاصی برای حواسپرتی عبادتکنندگان در داخل مسجد به کار نرفته است و تنها طاقها و ستونهای بزرگ هستند که شاید طراحی ساده داخلی خشت و گلی آن را از یکنواختی درمیآورند.
معروفترین مسجد که الهام گرفته از این معماری است، مسجد بزرگ دجینه (Djene) در مالی است. ارتفاع این مسجد، ۳ متر است و در داخل آن بازارچه کوچکی هم قرار گرفته است. این مسجد که سازه ترمیم شده است، در حدود صدسال قدمت دارد و بنای اصلی که زیر همین ساحتمان است به قرن ۱۳ ام باز میگردد. در اوایل قرن نوزدهم به صورت کامل تخریب شد و در اواخر همان قرن به عنوان گورستان بکار گرفته شد. بعد از آنکه فرانسویها بر این منطقه حاکم شدند، دولت جدید تصمیم گرفت که بدون دخالت فرانسویها اقدام به بازسازی مسجد کنند.
فیلیکس دوبوی، روزنامهنگار فرانسوی که پس از احداث مسجد از آن دیدار کرده است، با نگرانی بسیار میگوید:
مسجد از حالت خودش تبدیل به یک ساختمان تیغدار و کاربری کلیسا شده است.
در عوض تاریخنگار آمریکایی، ژان لوئیس بورژوازی استدلال میکند که این طراحی کاملا آفریقایی است و فرانسویها اندکی فقط در طراحیهای قوسهای داخلی دخالت داشتهاند.
صرفنظر از اصیل بودن این سازه، مسجد دژنه تبدیل به یک مکان بینظیر در غرب آفریقا شده است. برای ساختن مساجد بسیار زیادی در این منطقه از آن تقلید و همانند آن ساخته شده است. هیچکدام از نمونههای مشابه به بزرگی و عظیمت این مسجد نیست. مسجد دژنه کاراکتری خاص در غرب آفریقا است.
دیدگاه