خانه لاجوردی، عمارت باغی فراموش شده در کاشان
کاشان پر است از خانه‌ها و بناهای قدیمی که بسیاری از آن‌ها به دست فراموشی سپرده شده‌اند. خانه‌باغ لاجوردی که متعلق به یکی از خاندان‌های متمول کاشان بود، یکی از معدود عمارت‌هایی است که کم و بیش دست‌نخورده باقی مانده است.
مقاله‌های مرتبط:
باغ‌های تاریخی و عمارت‌های باغی در ایران، سابقه‌ای چند هزار ساله دارند. از باغ‌های باشکوه و افسانه‌ای هخامنشی گرفته تا باغ‌های شکوهمند قاجاری، همگی کرد ذوق و هنر ایرانی و خلاقیت ایرانیان در باغ‌‌آرایی و معماری هستند.
شهر کاشان در شمال استان اصفهان، در میان کوه‌های کرکس نطنز و کویر مرکزی ایران واقع شده، جایی که از لحاظ پوشش گیاهی تقریبا فقیر است. کاشان آب و هوای گرم، بیابانی و خشکی دارد و خانه‌باغ‌هایش بناهایی هستند که متناسب با آب و هوای این اقلیم ساخته شده‌اند؛ خانه‌باغ عمارتی بوده که در ضلع روبه‌روی آن باغی با درختان میوه یا زینتی قرار داشته و آب قنات از میان آن گذر می‌کرد و به میان باغ می‌رفت. در دهه‌های اخیر، بسیاری از این‌گونه خانه‌باغ‌ها از میان رفته‌اند یا در گوشه و کنار شهر خالی از سکنه و نیمه مخروبه رها شده‌اند، اما خانه‌باغ لاجوردی یکی از نادر عمارت‌هایی است که هنوز سرپا است و می‌توان آن را تنها خانه‌باغ موجود در کاشان دانست که از آسیب‌های اساسی سازه‌ای مصون مانده است. این خانه‌باغ که اکنون متعلق به شهرداری است بنایی است که به‌رغم تغییراتی در بنا و باغ آرایی، هنوز ساختار اصلی خود را حفظ کرده است.
خانه‌باغ لاجوردی در خیابان اسلامی تبار کاشان، در کنار قبرستان فیض قرار دارد و هم‌اکنون به‌عنوان فرهنگسرای علامه فیض کاشانی شناخته می‌شود. این خانه در نزدیکی خانه‌های غفاری، بلال‌زاده و … واقع شده است.
خانه‌باغ لاجوردی در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی به دست معمار کاشانی به نام علیجان حاجی‌زاده ساخته شد، او و خانواده‌اش مدتی در این منزل ساکن بودند، اما پس از چندی آن را به حاج سید محمد لاجوردی می‌فروشند. خاندان لاجوردی‌ها از اواخر دوره ناصرالدین شاه تا آخر دوره پهلوی دوم در تجارت و صنایع فعال بودند. آن‌ها را می‌توان یکی از پایه‌گذاران بخش خصوصی نوین در ایران دانست. اکبر لاجوردیان بنای مذکور را در سال ۱۳۵۳ به فرح دیبا پیشکش کرده و او آن را شهرداری واگذار می‌کند.
خانه‌باغ لاجوردی حدودا ۴ هزار متر مربع مساحت دارد. مساحت خود عمارت ۲۲۰ متر مربع است. شکل پلان عمارت در گذشته شش ضلعی بوده است. عمارت دارای اتاقی بزرگ به‌عنوان فضای مرکزی با کاربری حوضخانه است که در پشت آن اتاقی قرار گرفته که آب قنات مورد استفاده برای آبیاری باغ ابتدا به آن وارد و سپس از آنجا به حوضخانه می‌رفته است. در دو گوشه حوضخانه دو اتاق پشت سر هم قرار گرفته‌اند. ارتفاع حوضخانه در بلندترین نقطه از کف تا طاق حدود هفت متر و در اتاق‌های دیگر سه متر است.
منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: مجید درختی)
روی هم رفته، عمارت شش اتاق دارد: فضایی میانی که حوضخانه است و پنج اتاقی که اطراف آن قرار گرفته‌اند. دو اتاق به حوضخانه و دو اتاق دیگر به اتاق انتهایی می‌رسند. چهار اتاقی که در دو گوشه حوضخانه قرار گرفته‌اند، یک پله از کف اتاق بلندتر هستند و همگی با یکدیگر هم‌اندازه و قرینه‌اند. روبه‌روی حوضخانه، ایوانی دارای هشت ستون و روبه‌روی اتاق‌های واقع در گوشه‌ها، ایوانی دارای چهار ستون وجود دارد، ستون‌ها به‌صورت جفتی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
در ضلع جنوبی عمارت یک بادگیر وجود دارد که از خشت ساخته شده و شکل آن چهار وجهی مکعب مستطیل است، این بادگیر عمل تهویه حوضخانه و اتاق‌های اطراف آن را به عهده دارد.
در ساخت این عمارت از مصالحی همچون آجر، خشت، سنگ، گچ و کاهگل استفاده شده و سازه بنا از خشت است.
بنا نسبت به سطح کوچه و معبر پایین‌تر قرار دارد تا ساکنانش از گرمای تابستان و بادهای همراه با گردوغبار پاییزی در امان باشند، تمامی ساختار خانه‌باغ طوری طراحی شده است که آن را در اقلیم گرم و خشک منطقه کاشان سکنی‌پذیر کند؛ حیاط عمیق و پرسایه خانه، حوض‌های آب و باغ پردرخت، به کارگیری مصالح بوم‌آورد و هماهنگ با شرایط اقلیمی همگی در خدمت این هدف هستند. ضخیم بودن جرزها و طاق‌ها هم آن‌ها را به عایق خوبی برای گرما در فصل تابستان تبدیل می‌کند.
بنا گرچه وسیع و بزرگ است، ارتفاع خود را نسبت به بناهای همجوار حفظ کرده است و همچون بسیاری از بناهای قدیمی کاشان، اصل قرینگی در فضاها رعایت شده است.
منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: مجید درختی)
باغ خانه لاجوردی پر از درختان انار، آلوچه، قیسی، زردآلو و بادام بوده است. در سال ۱۳۵۶ شهرداری درخت‌‌های میوه بنا را قطع می‌کند و به‌جای آن درختان سایه‌دار می‌کارد، در حال حاضر تنها تنه بریده شده درختان میوه در باغ به چشم می‌خورد، فضا چمن‌کاری شده و جز تعدادی بوته گل، چند درخت کاج و چند درخت غیر مثمر دیگر چیزی باقی نمانده است. برای آبیاری درختان از قنات حکیم استفاده می‌شد. سرچشمه این قنات، دشت صفی‌آباد در جاده قمصر بود که از اتاق قرار گرفته در پشت حوضخانه وارد حوض شده و از طریق جویی از کنار درختان گذر می‌کرد، سپس از باغ خارج شده و به‌سمت پل دشت چال جاری می‌شد. متاسفانه هم‌اکنون هر دو حوض‌خانه‌باغ ویران شده است.
شهرداری در همان سال بخشی از دیوار خشتی مشرف به خیابان تا دیوار ضلع غربی را تخریب می‌کند و به جایش دیوارهای آجری با طرح‌های روزنه‌دار می‌سازد. اوایل سال ۱۳۵۷ این مکان به پارک تغییر کاربری داد و تا سال ۱۳۶۰ به همین شکل باقی ماند. سپس ۳ سال به بهداری تبدیل شد، چند سالی هم محل اسکان دو مامور شهرداری و خانواده‌هایشان بود و چند سالی هم انبار وسایل شهرداری بود تا اینکه در نهایت در اختیار سازمان فرهنگی ورزشی قرار گرفت و به فرهنگسرا تبدیل شد. این خانه‌باغ قدیمی در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
اگر گذارتان به شهر کاشان رسید، علاوه بر بازدید از خانه بروجردی‌ها، خانه طباطبایی، خانه عباسیان و سایر جاذبه‌های گردشگری این شهر، فراموش نکنید که سری هم به خانه‌باغ لاجوردی بزنید.
منبع عکس کاور: ویکی پدیا (عکاس: مجید درختی)
دیدگاه