بیرجند در یک نگاه

چه اندازه‌ای با شهر بیرجند آشنایی دارید؟ آیا می‌دانید که بیرجند اولین شهر در ایران است که از سیستم آب‌رسانی برخوردار بوده است، حتی قبل از تهران! بیرجند یکی از شهرهای تاریخی سرزمین ایران است که بسیاری از ما اطلاعات کامل و درستی در رابطه با آن نداریم.

بیرجند شهری در شرق ایران و مرکز استان خراسان جنوبی است. بیرجند زیبا بناهای تاریخی زیادی دارد که حتی در میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده است. با ما همراه باشید تا بیرجند را در یک نگاه کوتاه بررسی کنیم.

جغرافیا

بیرجند با ۱۴۰ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان، در جنوب استان خراسان قرار دارد. بیرجند از شمال به شهرستان قاین، از شرق به کشور افغانستان، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از مغرب به شهرستان‌‏هاى فردوس و طبس محدود شده است. فاصله شهر بیرجند تا مرکز استان خراسان ۴۸۱ کیلومتر تا مرکز استان سیستان و بلوچستان ۴۵۸ کیلومتر و تا مرکز استان کرمان ۵۸۶ کیلومتر است. بیرجند شهری کوهستانى است و در آن‏ کوه‌ها و دره‌‏هاى عمیق و حاصلخیزى وجود دارد.

معروف‌ترین کوه‌های بیرجند عبارت‌اند از: رشته‌کوه باقران در جنوب کوه شاه در غرب، رشته‌کوه مومن‌آباد. آب و هوای بیرجند بیابانى و نیمه بیابانى است. در این شهر رودخانه بزرگ و اصلی وجود ندارد و رودهای بیرجند که به «کال» معروف هستند، بیشتر فصلی به شمار می‌روند.

تاریخچه

بر اساس روایات در اواخر عصر ساسانی، بیرجند توسط زرتشتیان ساخته شده است. در کتب زیادی از جمله کتاب شعر حکیم نزاری، به بیرجند اشاره شده، نام بیرجند با عناوین مختلفی از جمله «گبرآباد» ذکر شده است.

یاقوت حموی در نوشته‌های خود به وجود بیرجند به‌عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان اشاره کرده و حمدالله مستوفی هم بیرجند را از ولایت‌های قهستان به شمار آورده است.

بیرجند در طول تاریخ با زلزله ویران‌شده و نمی‌توان تاریخ دقیق و مستندی از بیرجند قدیم به‌صورت دقیق ارائه دهیم، ولی بیرجند امروزی از عصر صفویه به بعد ساخته شده است.

در عصر صفوی و بعد از قتل نادرشاه افشار، خاندان خزیمه عرب در منطقه حکومت کردن و بیرجند به مرکز قهستان تبدیل شد. بیرجند در نابودی دولت صفوی به یکی از مهم‌ترین شهرهای منطقه تبدیل شد، دلیل آن هم قرار داشتن این شهر بر سر راه بیشتر جهانگردان بود.

در دولت پهلوی بیرجند به مرکز نظامی تبدیل شد و در سال ۱۳۰۲ بیرجند لوله‌کشی شد. نکته جالب اینجا است که لوله‌کشی آب بیرجند قبل از تهران انجام شد و این شهر به‌عنوان اولین شهر دارای لوله‌کشی شناخته می‌شود.

بیرجند در سال ۱۳۸۳ در تقسیم خراسان به سه استان، به زیرمجموعه خراسان جنوبی اضافه شد.

فرهنگ و مردم‌شناسی

زبان

در بیرجند زبان ویژه‌ای رواج ندارد و تنها گویش مردم این شهر با سایر مناطق متفاوت است. گویش بیرجندی از گویش‌های فارسی نو به شمار می‌رود، بسیاری از ویژگی‌های زبان فارسی کهن در این گویش دیده می‌شود. دکتر محمود رفیعی در کتاب خود به دست‌نخورده بودن گویش بیرجند اشاره می‌کند، چون این شهر در کویر و نزدیک به منطقه کوهستانی بوده و حمله و درگیری زیادی در آن رخ نداده است.

پوشش

از آنجایی که بیرجند جز استان خراسان جنوبی است، پس طبیعی بوده که افراد محلی این منطقه هم لباس محلی خراسان جنوبی را به تن کنند.

پوشاک مردان در خراسان جنوبی شامل انواع سرپوش، کلاه نمدی، شب‌کلاه، مندیل (شال سفید یا سیاه از جنس قمیس)، کلاه قرص، عرقچین کلاه، تن‌پوش، نیمه‌تنه و پاپوش می‌شود.

پوشاک زنان در این منطقه شامل سرپوش یا چارقد، روبند، کلوته، کوله، شلیته، یل، چادر و پاپوش می‌شود.

آداب‌ و رسوم

مردم بیرجند هم مانند مردم سایر نقاط ایران مهمان‌نواز هستند و احترام به بزرگ‌تر یکی از اصول اولیه در فرهنگ و آداب و رسوم آن‌ها است. بسیاری از رسوم در بیرجند شبیه سایر بخش‌های ایران انجام می‌شود. از جمله جالب‌ترین رسومات این شهر زیبا می‌توانیم مراسم درخواست باران، رمضان‌خوانی، چاووشی‌خوانی و عزاداری در محرم و صفر اشاره کنیم.

از میان رسومات زیبای بیرجند، چاووشی خوانی یکی از زیباترین مراسم‌ها است. این مراسم زمانی انجام می‌شود که فردی قصد سفر به مکه یا عتبات عالیات را دارد و چاووش‌خوان‌ها با صدای دل‌نشین آن‌ها را بدرقه می‌کنند.

رمضان‌خوانی هم یکی از رسم‌هایی است که شاید برای بسیاری از ما غریبه باشد؛ در شب‌های ماه مبارک رمضان دسته‌ای از پسرهای محله با خواندن اشعاری در کوچه و خیابان درخواست کمک می‌کنند و صاحب‌خانه‌ها هم به آن‌ها کمک می‌کنند.

صنایع دستی

سفالگری، جاجیم‌بافی، حوله‌بافی، سیاه‌چادر بافی، سفره‌بافی، گبه‌بافی، قلم‌زنی، گلیم‌بافی، نمدمالی و خراطی از صنایع‌دستی بیرجند است.

مردم استان خراسان جنوبی از دیرباز به‌واسطه هنردوستی و علاقه وافری که به موسیقی داشتند، به ساخت سازهای سنتی اشتغال داشته‌اند. از جمله سازهای تولیدشده در منطقه می‌توان به انواع تار، دوتار، سه‌تار، سنتور، نی، دف و … اشاره کرد.

سوغات

سوغاتی‌های خوراکی بیرجند عبارت‌اند از: عناب، کشک و قره قوروت، زرشک.

غذای محلی

از جمله غذاهای محلی استان خراسان جنوبی و بیرجند می‌توانیم به آش شلغم، اشکنه بلغور شیر، بلغور پلو، قوروت بادمجان و کشک سالاری اشاره کرد.

جاذبه‌های گردشگری

جاذبه‌های تاریخی

اگر روزی به بیرجند سفر کردید، به هیچ عنوان بازدید از بناهای تاریخی را از دست ندهید. ارگ بهارستان که به باغ زرشکی فهم معروف است، از آثار عصر افشاریه است که در خیابان منتظری قرار دارد. از جمله رویدادهای تاریخی این بنا پناهنده شدن لطفعلی‌خان زند و دیگر همراهان وی در این ارگ بوده است.

از دیگر بناهای زیبای بیرجند می‌توانیم به مدرسه شوکتیه، باغ اکبریه، عمارت کلاه‌فرنگی، بازار بیرجند، باغ شوکت‌آباد، بنای تاریخی خواجه خضر، قلعه فورک و برج چشمه مولید اشاره کنیم.

جاذبه‌های طبیعی

جاذبه‌های طبیعی بیرجند شامل بند عمر شاه، آبشار گیوک، بند دره، باغ امیرآباد، روستای پدمرود، منطقه گردشگری بند دره می‌شود.