کاروانسرای شیخ علیخان، منزلگاه پادشاهان صفوی
کاروانسراهای ایران مکان‌هایی امن بودند با بناهایی زیبا که خوابی آسوده و غذایی گرم برای مسافران مهیا می‌کردند.کاروانسرای شیخ علیخان یکی از کاروانسراهای اصفهان، پایتخت ایران در دوران صفوی و مکان اتراق گروه‌های سیاسی بوده است.
مقاله‌های مرتبط:
سال‌ها پیش از این را تصور کنید: زمانی که خبری از خودروها، اتوبوس‌ها، قطارها و هواپیماها نبود، مردم همراه با کاروان‌ها به سفر می‌رفتند و شب‌ها را در منزلگاهی بین‌راهی اتراق می‌کردند.
از آنجایی که ایران در شاه‌راه بازرگانی شرقی‌‌غربی قرار دارد و کشوری بسیار پهناور به حساب می‌آید از گذشته راه‌ها در سراسر خاک ایران گسترش پیدا کردند و بناهای بین‌راهی بسیاری برای استراحت مسافران ساخته شدند، بناهایی همچون کاروان‌سراها و رباط‌ها.
برخوار واقع در شمال اصفهان، دشتی وسیع است که دارای پیشینه‌ای تاریخی و فرهنگی است و از مهم‌ترین مناطق حاشیه‌ای اصفهان به شمار می‌آید، از وجود کاروانسراهایی مربوط به اوایل اسلام و دوره ایلخانی می‌توان به اهمیت برخوار پی برد. احداث کاروانسراهای فراوان نشانگر عبور خطوط ارتباطی متعدد در این منطقه است.
در دوره صفوی از یک سو اهمیت بسیاری که راه و راهداری و تاسیسات مرتبط با آن داشت و از سوی دیگر پایتخت بودن اصفهان موجب شکوفایی و رونق منطقه برخوار شد و در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در این نقطه بنا شدند.
کاروانسراهای برخوار نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی، تجاری و ارتباطی این ناحیه هستند و همچنین ویژگی‌های معماری جالب توجهی دارند. این بناها از لحاظ نوع پلان جزء کاروانسراهای چهار ایوانی دسته‌بندی می‌شوند. نزدیکی موقعیت مکانی به پایتخت صفویان موجب شده ساختمان و نوع معماری این کاروان‌سراها از عظمت و شکوه ویژه‌ای برخوردار باشد.
اصفهان از چندین راه با مناطق غربی مرتبط می‌شده، یکی از این راه‌ها مسیری است که از برخوار گذر می‌کرده است. این مسیر اصفهان را به بروجرد، گلپایگان، کرمانشاه، بغداد، نجف، کربلا و... متصل می‌کرده است. اولین منزلگاه در این مسیر کاروانسرای شیخ علیخان بوده، سپس کاروانسراهای صفوی حسنیچه و کاروانسرای مادر شاه وجود داشتند و در ادامه مسیر به گلپایگان و بروجرد رسیده و از این نقاط به نواحی غربی امتداد پیدا می‌کرده است.
شیخ علیخان، کاروانسرایی مجلل به حساب می‌آمد که در روستای چاله‌سیاه (جهاد آباد) در ۴۰ کیلومتری شمال غرب اصفهان قرار دارد. این کاروان‌سرا محلی بوده است برای پذیرایی و اسکان هیئت‌های سیاسی و رسمی کشورهای اروپایی و میهمانان خارجی پیش از ورود آن‌ها به پایتخت.
در سفرنامه‌ها و کتب محققان، جهانگردان و سفرای خارجی، توصیفاتی از این کارونسرا به چشم می‌خورد، کاروانسرایی که در زمان خود جلال و عظمت خیره‌کننده‌ای داشته است. ماکسیم سیرو، یک استاد معماری اهل فرانسه که بنای فعلی آرامگاه حافظ شیرازی نیز اثر او است، در کتابی که در مورد راه‌های باستانی اصفهان نگاشته، اشاره می‌کند که در نتیجه خشک‌تر شدن فلات ایران، منزلگاه چاه‌سیاه قدیم یا چهار برج کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ بنابراین کاروانسرای چاه‌سیاه نو یا شیخ علیخان با دو رشته قنات در یک فرسنگی آن بنا شده و مورد استفاده مسافران قرار گرفته است. اوژن اوبن دسکو، سفیر فرانسه نیز که در زمان مشروطیت به ایران آمده بود، در مسیر سفر خود از اصفهان به بغداد در این کاروان‌سرا ساکن شده و در کتاب خود خاطر نشان کرده است که در این منزلگاه بیشتر کاروان‌های زیارتی اقامت می‌کنند و کمتر مورد استفاده کاروان‌های باری قرار می‌گیرد.
محل دقیق این کارونسرا را می‌توانید در نقشه گوگل مشاهده کنید:
کاروانسرای شیخ علیخان در زمینی به وسعت ۸۲ در ۸۲ متر قرار گرفته است. طول صحن آن از مشرق به مغرب حدودا ۵۰ متر و عرضش از شمال به جنوب تقریبا ۳۸ متر است، سر در کاروان‌سرا در سمت جنوب قرار گرفته و از کتیبه سردر بنا که با خط نستعلیق نگاشته شده، چنین بر می‌آید که سال ساخت آن ۱۰۹۸ هجری قمری بوده است. این بنا به دستور شیخ علیخان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی پایه‌گذاری شده و معمار سازنده آن استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی بوده است.
کاروانسرای شیخ علیخان که به دست هنرمندان بزرگ و با حمایت‌های شاهانه ساخته شده، یکی از عالی‌ترین نمونه‌های کاروانسراهای دوره صفوی است. امکانات رفاهی و تجملاتی در همه قسمت‌های کاروان‌سرا مهیا است. در بنا قسمت‌هایی مختلف با کاربردهای خاص طراحی شده است، قسمت‌هایی همچون حیاط‌هایی مختص بانوان، دو تالار پذیرایی در پشت ایوان شمالی، تالارهای هشت‌ضلعی، نانوایی، خوار و بارفروشی، آشپزخانه، حجره‌هایی متعدد برای اسکان نگهبانان و قافله‌داران و... .
تمامی این قسمت‌ها با طاقچه‌ها، رف‌ها، بخاری‌ها و هواکش‌های متعدد مجهز شده بودند که چنین امکاناتی را در کمتر کاروانسرایی می‌شد دید.
علاوه بر میهمانان خارجی و سفیران، پادشاهان صفوی نیز گاهی در این کاروان‌سرا اقامت می‌کردند؛ بر این اساس شیخ علیخان را باید کاروانسرایی سلطنتی به‌شمار آورد.
سردر ورودی کاروان‌سرا در ضلع جنوبی واقع است و در دو طرفش دوازده طاق‌نما وجود دارد. درگاه ورودی از راهرویی به حیاط داخلی وصل می‌شود. در دو طرف سرسرای ورودی در نزدیکی کناره‌های بنا، دو حیاط هشت‌ضلعی کوچک قرار دارد که از نظر ظاهری شبیه یکدیگر هستند و تنها تفاوت‌شان این است که حیاط جنوبی به سرسرا راه دارد. این دو حیاط مرکزی کوچک که دورتادورشان را حجره‌ها و ایوانچه‌ها فرا گرفته‌اند، به احتمال زیاد مختص استفاده زنان بوده‌اند؛ این احتمال از این منظر قوت می‌یابد که کارونسرای شیخ علیخان در مسیر کاروان‌های زیارتی قرار داشته و نیز شاه و زنان حرم‌سرا در آن اقامت می‌کرده‌اند. هر یک از حجره‌های مختص استفاده یک خانوار بوده است.
حیاط بزرگ داخلی بنا چهار گوشه پخ دارد و اطرافش را اتاق‌هایی با ایوانی در جلو فرا گرفته‌اند. دو تالار پشت ایوان بزرگ شمالی قرار دارد. تالار جلویی مستطیل‌شکل بوده که در سه طرف کمرپوش شده و به حالت دو طبقه درآمده است. سه درگاه این تالار را به تالار پشتی وصل می‌کنند. تالار پشتی نیز مستطیل‌شکل است. احتمالا تالار جلویی محل برگزاری مجالس جشن و بزم بوده که مردان در طبقه پایین و زنان در طبقه بالا به تماشای آن می‌نشستند. تالار پشتی احتمالا محل اسکان شاه بوده است که مسافران ویژه، سفرا و اغنیا در مواقعی که شاه حضور نداشته، در آنجا اقامت می‌کردند.
اصطبل‌های سراسری که به‌شکل مستطیلی ساخته شده‌اند، پشت حجره‌های ضلع‌های شمالی، غربی و شرقی قرار گرفته‌اند، ورودی آن‌ها در چهار گوشه پخ حیاط قرار دارد و در اطراف آن‌ها فضاهایی صفه‌مانند وجود دارد که هرکدام دارای بخاری و دو طاقچه هستند. وسایل و متعلقات میهمانان در این محل‌ها قرار داده می‌شد. در فصل‌های سرد و مواقع شلوغی کاروان‌سرا، عده‌ای هم می‌توانستند در این مکان اقامت داشته باشند.
در محل تلاقی اصطبل‌ها در گوشه‌های شمال شرقی و شمال غربی، به دو فضای بزرگ هشت ضلعی برمی‌خوریم که گنبدی آن‌ها را پوشانده است، در چهار طرف این فضاها چهار حجره بزرگ قرار گرفته که دارای بخاری و طاقچه‌های متعددی است و برای اسکان مسافران مناسب بوده است.
آب آشامیدنی مورد نیاز ساکنان کاروان‌سرا از قناتی در همان حوالی تأمین می‌شد. تزییناتی که هم‌اکنون از بنای این کاروان‌سرا باقی مانده، آجرکاری است که می‌توان آن را با آجرکاری‌های کاروانسرای مهیار و بعضی از خانه‌های سنتی واقع در جلفای اصفهان مقایسه کرد، این نوع تزیین از مشخصات اواخر دوران صفوی بوده است.
گفتنی است کاروانسرای شیخ علیخان در تاریخ ۲۵ اسفند سال ۱۳۶۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دیدگاه