آرشیوهای مردمی: قبرستان خاموش اسناد ملی

اسناد ملی بخش مهمی از حافظه تاریخی و مدارکی اصیل و قابل استناد برای روشن شدن زوایای مختلف تاریخ هستند. این اسناد امروزه به دلیل ناشناخته بودن برای مردم و عدم آگاهی آن‌ها از تعریف سند و ارزش تاریخی آن، در بسیاری از گنجه‌های شخصی مانده و به ندرت نابود می‌شوند. نگاهی به تاریخ ایران نشان می‌دهد که از دوره هخامنشی آرشیو کردن اسناد وجود داشته و به دست آمدن الواح گلی، آن را اثبات کرده است. اما به‌صورت رسمی از دوره قاجاریه است که با تشکیل وزارت خارجه، اسناد سیاسی در وزارت خارجه و اسناد مالی در وزارت مالیه نگهداری شدند.

در سال ۱۲۷۸ وزارت خارجه ایران مانند کشورهای اروپایی، بایگانی خود را با رعایت اصول صحیح حفظ و نگهداری اسناد را نظم داد. در سال ۱۳۴۹ مجلس شورای اسلامی لایحه تاسیس سازمان اسناد ملی را تصویب کرد و به این شکل آرشیو ملی ایران به‌صورت رسمی گشایش یافت. از جمله وظایف آرشیو ملی ایران، فرایند شناسایی، فراهم آوری، نگهداری، سازماندهی و اطلاع‌رسانی اسناد ملی ایران را عهده‌دار شد.

نگهداری از اسناد، نیازمند دانش خاص و ایجاد شرایط خاص است و سازمان اسناد، بهترین جایی است که می‌تواند از اسناد محافظت کرده و مانع از بین رفتن آن‌ها شود. اسناد، مهم‌ترین و دست اول‌ترین منابع تاریخی برای پژوهش محسوب می‌شوند، سازمان اسناد می‌تواند مرجعی مطمئن برای گذاشتن اسناد در اختیار پژوهشگران باشد.

به گزارش معاونت سازمان اسناد ملی، برخی از اسناد نزد دستگاه‌های دولتی است که باید به سازمان واگذار شود و برخی دیگر در دست مردم است. در گذشته، مردم سندها را در اختیار سازمان اسناد می‌گذاشتند و در زمینه وقف آن‌ها اقبال بهتری نشان می‌دادند. به احتمال بسیار اسنادی که در دست مردم است، مربوط به خاندان‌ها یا طوایف است که خود می‌تواند گوشه‌هایی از تاریخ محلی یا ملی را روشن کند.

به گفته معاونت سازمان اسناد ملی، سالانه ۱۰ تا ۱۵ مجموعه سند که ممکن است تا ۱۰۰ برگ را شامل شود، از سوی خاندان‌ها در اختیار سازمان اسناد قرار می‌گیرد. قدیمی‌ترین این اسناد اهدایی، سندی مربوط به دوره ایلخانی است، حکم و فرمان دیوانی، عقدنامه، مبایعه نامه، استعلام و در کنار آن، دستنوشته یا تمبر از مصادیق سند است.

رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی می‌گوید:

در حال حاضر ۹ میلیون برگ سند در مرکز اسناد ملی است که بازخوانی شده است و تعداد بسیاری سند نیز وجود دارد که هنوز بازخوانی نشده و در مورد آن‌ها تصمیمی اتخاذ نشده است. سازمان اسناد برای حفظ اسناد ملی، در ۱۲ استان شعبه دارد و در سایر استان‌ها نیز در دفاتر استانداری، مکان‌هایی به این مهم اختصاص داده شده تا اسناد را جمع‌آوری و به سازمان اسناد تهران تحویل دهند.

طبق قانون، باید سندی که به سازمان اسناد ملی اهدا شد قابل بازگرداندن نیست، اما در صورتی که کسی بخواهد سند را نزد خود نگه دارد، می‌تواند با توافق با سازمان اسناد آن را در اختیار سازمان قرار دهد و پس از اسکن سند و دیجیتال‌سازی، برای داشتن یک نسخه از سند، اصل آن تحویل صاحب سند داده شود.

بروجردی با اشاره به تخمین میلیون‌ها سند در آرشیوهای مردمی، گفت:

در زمینه اسنادی که پیش خانواده‌ها است، بیشتر تشویق و ترغیب صورت گرفته تا این اسناد در قالب اهدا، خرید یا به‌صورت امانی در اختیار مرکز قرار گیرد. سازمان اسناد تصمیم دارد که در اواخر بهمن ماه، برای تشویق مردم، روی تندیسی که توسط استاد تناولی ساخته شده، نام اهداکنندگان اسناد را حک کند.