قزوین از نگاه سفرنامه نویسان خارجی
قزوین، که زمانی عنوان پایتختی ایران را یدک میکشیده، از سدهها پیش به خاطر خیابانهای پهن و مغازههای ویتریندار و میوههای بیهمتایش با شهرهای اروپایی مقایسه میشده است.
از اوایل دوران صفوی که قزوین پایتخت و یکی از مراکز مهم سیاسی ایران به شمار میرفت، سفیران و جهانگردان خارجی پایشان به این شهر باز شد. به همین دلیل از همان عصر تابهحال توصیفهای متنوعی از شهر قزوین در اختیار داریم که اغلب از زیبایی و گستردگی آن سخن گفتهاند. در این مقاله از سفرنامههای کلاسیک زمان صفویه تا آخرین نظرات توریستها دربارهی این شهر را مرور میکنیم.
ژان شاردن فرانسوی در دوران صفوی از گستردگی شهر و جاذبههای آن سخن گفته است:
«قزوین شهر بزرگی است که در دشتی سرسبز و در فاصلهی ۲۰ کیلومتری کوه الوند واقع شده. گسترش قزوین شمالی-جنوبی بوده و قبلا دیوار و بارویی هم داشته که حالا فقط خرابههایش باقی است. ۱۲ هزار خانهی باغدار در این شهر قرار دارد. محیط شهر حدود ۱۰ کیلومتر است و جمعیتی بالغ بر ۱۰۰ هزار نفر را در خود جای داده. از این جمعیت، چهل خانواده مسیحی و صد خانواده یهودی هستند.
مسجد جامع و بام خانههای قزوین، نقاشی از اوژن فلاندن
زیباترین نقاط قزوین عبارتاند از: میدان شاه که میدان اسبدوانی است و بهشکل میدان شاه اصفهان ساخته شده. کاخ همایونی که هفت در دارد و در اصل عالی قاپی، بهمعنای باب همایون، خوانده میشود. لوحی با حروف طلایی بالای در کاخ همایونی نصب شده که در آن چنین نوشته شده است: «به عنایت کلمه لا اله الا الله که عقیده و ایمان ما است. این باب همایون همیشه مظفر و مفتوح باد».
باغهای کاخ شطرنجیشکل، زیبا و باصفا هستند. شاه طهماسب، بر اساس طرحی که یک معمار ترک داده بود، کاخ را ساخت. ابتدا کوچک بود تا آنکه شاه عباس آمد و آن را گسترش داد.
در قزوین مسجد کم هست. مسجد جامع قزوین هم کوچک است. مسجد را هارونالرشید، خلیفهی بغداد، در سال ۱۷۰ هجری (۷۸۶ میلادی) بنا کرد. مسجد شاه قزوین یکی از بناهای عالی و عمارتهای باشکوه و عظیم ایران به شمار میرود. این بنای بسیار بزرگ در انتهای خیابان وسیع باباهمایون واقع شده و درختان بزرگ اطراف آن را احاطه کردهاند. شاه اسماعیل، پدر شاه طهماسب، ساخت بنا را آغاز کرد اما عمرش کفاف نداد. بعد تقریبا تمام بنای مسجد به خرج شاه طهماسب و در دوران او ساخته شد.
نقاشی اوژن فلاندن از مقبره امامزاده شازده حسین
بعد از مسجدها، مدرسهها از جمله بناهای قابلتوجه قزوین هستند. مهمترین مدرسهی قزوین خلیفه سلطان نام دارد. خلیفه سلطان صدراعظم ایران بوده که این مدرسه را ساخته است. بنایش پنجاه سال پیش به اتمام رسید.
کاروانسراها نیز شایان توجه هستند که در میانشان عمارتهای باشکوه و عالی هم دیده میشود. کاروانسرای شاهی دارای ۲۵۰ حجره، یک حوض بزرگ و درختان عظیمی است که در حیاطش کاشتهاند. دو راسته مغازه، که اجناس بسیار گرانبهایی هم دارند، به دو در ورودی کاروانسرا منتهی میشوند. اما شکوه و جلال قزوین به بازار، کاروانسرا، گرمابه یا قهوهخانههایش نیست بلکه این کاخها و قصرهای عظیم شاهان صفوی هستند که به شهر عظمت بخشیدهاند».
نقاشی اوژن فلاندن از کاروانسرای شاهی قزوین
گاسپار دروویل فرانسوی سال ۱۱۹۱-۱۱۹۲ شمسی دیگر آن عظمت پیشین قزوین را ندیده است: «شهر قزوین پایتخت و مقر سابق پادشاهان ایران بوده است. با توجه به بقایای حصار عظیم آن، بیگفتوگو شهری بزرگ و با جمعیتی بالغ بر ۱۰۰ هزار تن بوده است. اما اکنون تعداد ساکنان آن از ۱۰ هزار نفر بیشتر نمیشود».
اوژن فلاندن فرانسوی حدود سال ۱۲۲۰ از خیابانها و بناهای شهر نوشته است:
«خیابانی که به در بزرگ کاخ منتهی میشود از هر حیث قابلتوجه است. طول خیابان ۷۰۰-۸۰۰ قدم و پهنای آن ۷۰ قدم با درختکاریهایی است که آن را زینت داده. درختها بر مغازههای دو طرف خیابان سایه انداختهاند. از بناهای این شهر دانستم که شهری زیبا و پراهمیت است.
در بین بناهای قزوین، بازارها با کاروانسراها و بهویژه آبانبارها قابلتوجهاند. جمعیت شهر حدود ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر است. صنعت آنان شمشیرسازی است که به سبک خراسانی میسازند».
لیوت استیوارت، افسر انگلیسی در سال ۱۲۲۹ فراوانی تاکستانهای آن بیشتر به چشمش آمد: «پیرامون شهر قزوین را کیلومترها تاکستان فرا گرفته است. تاکها با شیاری آبگیر از هم جدا شدهاند و هیچکدام حصار ندارند. من گنبد میناکاری و گلدستههای آبیرنگ مسجد قزوین را تحسین میکنم».
مسجد کوچیک شازده حسین، ۱۹۲۱
کنت دو گوبینوی فرانسوی در سال ۱۲۳۳-۱۲۳۴ از شکوه گذشتهی شهر نوشت:
«قزوین، که قبلا پایتخت ایران بوده، هنوز مقداری از شکوه و بزرگی سابق را حفظ کرده است. عمارتی بزرگ از زمان صفویه در این شهر هست که اکنون روبهویرانی رفته؛ با این حال معلوم است که شکوه و عظمت داشته بهخصوص دروازهای بزرگ دارد که در حقیقت دروازهای سلطنتی است.
انگور در فصل پاییز قزوین آنقدر ارزان و فراوان است که ۱۰۰ کیلوگرم آن حتی یک فرانک فرانسه هم نمیشود. بهطور کلی، انگورهای ایران خیلی شیرینتر از انگورهای فرانسه هستند. خشکی آفتاب و گرمای تابستان انگورهای این سرزمین را بهقدری شیرین میکند که بدون اغراق از قند شیرینترند».
نقاشی اوژن فلاندن از ورودی مسجد و بازار قزوین
ارنست اورسل بلژیکی در سالهای ۱۲۶۱-۱۲۶۳ کوچهها و بافت شهری قزوین را مد نظر قرار داد:
«قزوین از دور با قبههایی، که احتمالاً برای قبر ملایی ساخته بودند، دیده شد. کوچههای قزوین شباهتی تمام به کوچههای ایروان دارند. این کوچهها از میان دیوارهای گلی بلند، که باغها و خانهها را در بر میگیرند، امتداد مییابند. در بالای سردر خانهها تصاویری از مشهد، کربلا و مکه، که توسط صاحبخانه زیارت شده، گچبری کردهاند. قزوینیها از لحاظ مذهبی متعصبترین مردم ایران به شمار میروند، در ضمن خیلی هم شجاع هستند».
نقاشی اوژن فلاندن از درون خانه قزوینیها
مامونتوف روس در سال ۱۲۸۸ نوشت:
«قزوین از لحاظ شهری چیز مهمی ندارد. پیرامون شهر با دیوار حصارکشی شده و پشتش خندق کندهاند. دو خیابان بزرگ درختدار سیمای خاصی به شهر داده است. جدا از آن، صدها کوچهی تنگ و پر از گردوخاک دارد. اگر قزوین بیشتر از این آب داشت شهر خوبی میشد. زمینهای اطراف شهر حاصلخیزند و در کنار قناتهایش گیاه بسیار روییده. باغهای میوه و انگور پیرامون قزوین مقداری زیادی بار و بر زردآلو، پسته، هلو و دیگر میوهها دارند».
راولینسن انگلیسی در سال ۱۲۹۷ از اوضاع و احوال شهر گفت:
«قزوین شهری بزرگ و بهاندازهی همدان است؛ با این تفاوت که نما و جلوهی بیشتری دارد. بعضی خیابانهایش پهن، با جویبارها و مغازههای ویتریندار هستند که از این لحاظ کموبیش اروپایی به نظر میرسند. در این دوران، که در ایران قحطی شده، آثار قحطی در قزوین کمتر از جاهای دیگر به چشم میخورد. اگرچه جسد بعضی از خانوادههای فقیر، که از گرسنگی درگذشتهاند، اینجا و آنجا به چشم میخورد».
اگرچه امروزه قزوین آن مرکزیت خود را از دست داده اما همچنان گردشگرانی از سراسر دنیا را به خود میبیند. در ادامه آخرین نظرات توریستها دربارهی چند جاذبهی قزوین در سایت tripadvisor را با هم میخوانیم.
کاروانسرای سعدالسلطنه
گردشگر هلندی، اردیبهشت ۹۷: «کاروانسرای قزوین مدرن به نظر میرسد. در واقع کاروانسرایی قدیمی بوده که به شکلی مدرن بازسازی شده و کاربری بازارش بیشتر شده است. ردیفی از طاقهای پشت سر هم با مغازهها و کافههای مختلف در سراسر آن قرار دارند».
مسافر ایتالیایی، مهر ۹۷: «کاروانسرای سعدالسطنه، که قدمت آن به دوران قاجار میرسد، به عبارتی اهمیت گذشتهی شهر قزوین را میرساند. شهری که در مسیر اصلی تجارتی بین ری و تبریز و از آن سمت به ترکیه و ارمنستان و گرجستان قرار داشت. این کاروانسرا – که نقش بازار را هم ایفا میکرده – مانند دیگر بازارهای خستهی ایران، مثل تبریز و زنجان و ارومیه، نیست. زیبایی معماری آن موجب شده تا مهمترین بنای قزوین به نظر آید».
حسینیه امینیها
گردشگر انگلیسی در شهریور ۹۴: «حسینیه امینیها معماری زیبایی دارد. آثار هنری شگفتانگیزی در آن دیده میشود. مکان آرامشبخشی دارد و تمام جزئیاتش کار دست است. تکههای کوچک آینه و شیشههای رنگی بر دیوار و سقف تزیینکنندهی بنا هستند. عالی است».
مسافر تایلندی در فروردین ۹۶: «داخل خانه، با آن سبک قاجاریاش، خیلی جذابتر از معماری بیرون آن است. اما در مقایسه با دیگر خانههای قدیمی قاجاری در کاشان، شیراز، اصفهان یا حتی تهران، فکر میکنم این خانه ظرافتهای کمتری دارد».
توریست چینی در شهریور ۹۷: «حسینیه امینیها حس حضور در رنگینکمان را به آدم میدهد. خانهای قدیمی متعلق به مردمی عادی بوده است. تمام پوشیده از آینهکاریهای رنگین و دارای سقفهای بلند است. اگر به قزوین میروید حتما از آن دیدن کنید».
مسجد جامع قزوین
مسافر استرالیایی در اسفند ۹۵: «مسجد جامع قزوین یکی از قدیمیترین مسجدهای ایران است که در زمان عباسیان احتمالاً بر بقایای یک آتشکده بنا شد. حیاطش در زمان سلجوقیان ساخته شده است. مسجد عظیمی دارد اما به خاطر ساخت و سازها بعضی از جاهایش مسدود شده. موزهی باستانشناسی کوچکی در گوشهی آن قرار داشت. وقتی ما به آنجا رفتیم، موزهدار از دیدن ما خیلی خوشحال شدم و برایمان چای آورد.
ما تنها توریستهای آنجا بودیم. میناکاری و طلاکاریهایی از دورهی ایلخانی و همچنین پیکرههایی از هزارهی دوم قبل از میلاد در آنجا وجود داشت».
توریست سوئیسی در فروردین ۹۶: «مسجد جامع قزوین محل مناسبی برای فارغ شدن از شلوغی بازار آن هم بهصورت رایگان است. محیط آرام و موقری دارد».
مسافر اتریشی در شهریور ۹۷: «مسجد جامع قزوین واقعا زیبا است. فضای شگفتانگیز و آرام و مدهوشکنندهاش حس خوبی به آدم میدهد؛ به همین دلیل یکی از مسجدهای محبوب من در ایران است».
کاخ چهلستون
مسافر انگلیسی در خرداد ۹۶: «مجموعه آثار هنری زیبایی را در ساختمانی دوستداشتنی کاخ چهلستون جای دادهاند. از پلههایش بالا بروید و از دیدن نقاشیهای دیواری لذت ببرید. هزینهی ورودی ندارد که در جای خود جالبتوجه است».
گردشگری لهستانی در فروردین ۹۷: «کاخ چهلستون جای زیبایی با آثار خطاطی قابلتوجه است. باغ زیبایی دارد که بهخصوص در فصل بهار دیدنیتر میشود. محل خوبی برای گرفتن عکسهای یادگاری است».
موزه مردمشناسی، کلیسای کانتور و امامزاده شاهزاده حسین از جمله دیگر جاذبههای توریستی قزوین به شمار میآیند.
دیدگاه