همدان از نگاه سفرنامه نویسان خارجی

همدان عنوان‌های منحصر به فردی دارد. هگمتانه یا همدان از اولین پایتخت‌های ایران بوده و به خاطر مقبره‌هایی که به استر و مردخای منسوب هستند نزد یهودی‌ها و البته خارجی‌هایی که به عهد عتیق توجه دارند محبوبیت دارد. اگر غار علیصدر، کتیبه‌های گنجنامه، آرامگاه ابن سینا و بسیاری جاذبه‌های دیگر همدان را در کنار هم قرار دهیم خواهیم دید که همدان همه‌ی آنچه لازم است تا گردشگران خارجی را به خود جذب کند دارد.

در این مقاله پس از مرور دو نمونه از سفرنامه‌های مسافران خارجی دوره‌ی قاجار درباره‌ی همدان، آخرین نظرات توریست‌ها درباره‌ی همدان و جاذبه‌هایش را می‌خوانیم.

ویلز انگلیسی در زمان ناصرالدین شاه در سفرنامه‌اش مطالبی درباره آرامگاه استر و مردخای دارد:

«همدان هیچ‌گونه محل تئاتر و تماشاخانه یا جاهای دیدنی دیگری از این قبیل ندارد. یکی از محل‌های تماشایی آن مقبره «استر و مردخای» با گنبد آبی رنگ و رو رفته به ارتفاع حدود پنج متر از سطح زمین است. بقیه‌ی سالن یا ساختمان داخل مقبره از آجر قرمز کهنه‌ای است که دیوار‌ه‌ی آن اغلب پوسیده و فرو ریخته است. روی هم رفته، مقبره‌ای کوچک و کم‌وسعت است. در ورودی ضخیم و کوتاهی دارد.

_{نقشه همدان قرن ۱۶}

ورودی به راه‌پله‌ای تنگ و باریک منتهی می‌شود که داخل شدن از طریق این دهلیز به میان مقبره جز با خم شدن زیاد و با حالتی شبیه به چهار دست و پا امکان ندارد. کف دهلیز باریک با کاشی ‌آبی‌ رنگ و رو رفته‌ای مفروش شده است. پس از عبور از این کانال تنگ و پایین رفتن از پله‌ها، در ابتدا به‌علت تاریکی شدید محیط هیچ چیز دیده نمی‌شود. بعد از عادت کردن چشم به تاریکی و نگاه به مقبره، داخل آن کاملاً ساده و فاقد هر نوع تزئین یا آثار هنری باستانی قابل‌توجه است.

_{نقاشی آدولف لورن ژوان (Adolph Laurent Joanne) فرانسوی از همدان، سال ۱۸۵۰}

در یک گوشه از مقبره‌ی گود و تاریک، یک عدد چراغ موشی دوده‌گرفته دیده می‌شود که فتیله‌ای از پنبه دارد. خادم مقبره، که یهودی بدقیافه و کثیفی بود، گفت در سراسر سال تنها دو بار اینجا روشن و چراغانی می‌شود.

در وسط زیرزمین مقبره، دو عدد ضریح چوبی به چشم می‌خورد که به خاطر قدمت و کهنگی چوب آن زرد و رنگ و رو رفته است. روی هر ضریح، چند برگ کاغذ قدیمی دیده می‌شود که جملاتی به زبان عبری روی آن‌ها نقش شده. با همه‌ی این احوال، حتی یهودی قدیمی و خادم مقبره هم مطمئن نیست که کدام‌یک از قبرها متعلق به استر و کدام‌یک مربوط به مردخای است. داخل مقبره و روی ضریح هیچ پیرایه‌ای ندارد. تنها یک جلد تورات مقدس در کنار این دو مزار دیده می‌شود که کاملاً نو و مربوط به سال‌های اخیر است.

_{شیرسنگی همدان}

ویلز همچنین درباره‌ی وضع ارمنی‌های همدان می‌نویسد: «ارمنی‌های همدان نسبت به هم‌کیشان خود در جلفای اصفهان متمدن‌ترند و پوستی سفیدتر دارند. ارمنی‌ها در این شهر هم مثل اصفهان نه اینکه مسلمان بلکه ارمنی هستند».

ابراهام جکسن آمریکایی در سال ۱۲۸۲ به همدان سفر کرد. او همدان را به‌عنوان یکی از اولین پایتخت‌های باستانی می‌شناخت و انتظار داشت نشانه‌ای از فر و شکوه آن دوران را در این شهر ببیند اما خیلی زود ناامید شد:

«هیچ‌ نشانه‌ای از فر و شکوه باستانی هگمتانه، که روزگاری سرای شاهان بود، در این شهر به چشم نمی‌خورد. همچنین اثری از آن عظمت و ابهت تخت جمشید و پاسارگاد، که در عین ویرانی فخیم و عالی هستند، در آن دیده نمی‌شد. در عوض آنچه دیدم عبارت بود از کوچه‌های پرپیچ‌وخم و پس کوچه‌هایی که جوی‌های آب کثیف در آن‌ها جاری بود. همچنین ردیف خانه‌هایی کهنه و خراب که بام‌های مسطح گلی داشت. در هیچ‌جا منظره‌ای از زیبایی به چشم نمی‌خورد.

_{آرامگاه ابن سینا، دهه ۱۳۴۰}

کوچه‌های پیچاپیچی که از آن عبور می‌کردم از میان گورستان کم‌عمق مسلمانان، که در قلب همدان قرار دارد، می‌گذشت. چیزی به‌جز شدت سرمای زمستان‌ها و موقعیت بهداشتی همدان مانع از بروز طاعون و وبا نمی‌شود.

به نظر می‌رسد مقرراتی برای نظافت کوچه‌ها وجود ندارد و چنین می‌کند که متأسفانه رفتگران طبیعت یعنی لاشخورها و مرغان شکاری هم از انجام دادن وظیفه‌ی خود غافل مانده‌اند».

البته همدان امروز از لحاظ بهداشت و رسیدگی به بناهای تاریخی و جاذبه‌هایش تفاوت فاحشی با آن دوران دارد. در ادامه، آخرین نظرات توریست‌ها در سایت tripadvisor درباره‌ی جاذبه‌های همدان را مرور می‌کنیم.

سنگ‌نبشته‌های گنج‌نامه

مسافر آمریکایی در فروردین ۹۶ گنج‌نامه را برخلاف دیگر محوطه‌های تاریخی دارای محیطی زنده دیده:

«وقتی از پله‌ها بالا می‌رفتم آب‌هایی که از آبشار جاری شده بودند نیز برخلاف جهتم در جریان بودند. در سمت چپ و نزدیک آبشار، این سنگ‌نبشته‌های سه‌زبانه (فارسی باستان، عیلامی و بابلی) یافت می‌شوند. سنگ‌نبشته‌ها متعلق به داریوش بزرگ و خشایارشا هستند و برای مسافرانی که در جاده‌ی شاهی حرکت می‌کردند نوشته شده بودند. اهمیت این سه زبان در آن است که الان دیگر صحبت نمی‌شوند؛ بنابراین مثل سنگ روزتا برای زبان‌شناسان سودمند هستند.

وقتی داشتم از سراشیبی کوه پایین می‌آمدم، مجسمه‌ای مردی اسکی‌باز را دیدم. در آن هوا قابل تصور نبود که آن‌قدر آنجا برف بیاید که بتوان اسکی کرد اما وجود مجسمه شاهدی بر تأیید آن قضیه بود. از اینجا می‌توان چشم‌انداز خوبی هم بر شهر همدان داشت».

آرامگاه ابن سینا

گردشگر بلژیکی در مهر ۹۷ از این آرامگاه، که معماری مدرنی هم دارد، دیدن کرد:

«نام همدان یادآور ابوعلی سینا است. با آن باغ ورودی‌اش، آرامگاه دنجی دارد. می‌توان آنجا نشست و به پدر دنیای پزشکی احترام گذاشت. ابن سینا همان کسی است که جفری چاسر (شاعر انگلیسی قرن ۱۴) و قدیس توماس آکویناس ازش تعریف کرده‌اند. او یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی تمدن اسلامی بود که با ارشمیدس دنیای غرب مقایسه‌اش می‌کنند.

_{عکس از مهرداد شریفی}

کتاب قانون او تا قرن هجدهم متن استاندارد برای آموزش پزشکی در اروپا بود. موزه‌ی کوچکی در پای برج تأثیرگذارش قرار دارد که نسخه‌هایی از آثار ابن سینا را در آن نگه می‌دارند».

تپه هگمتانه

گردشگر استرالیایی در اسفند ۹۵: «تپه هگمتانه به نظرم مهم‌ترین جاذبه‌ی همدان و بهترین سایت باستان‌شناسی ایران بود. یافته‌ها بیشتر به زمان هخامنشیان برمی‌گردد. دو کلیسای ارمنی نیز در نزدیکی محوطه وجود دارد.

مسافر آلمانی در اردیبهشت ۹۶: «سقف بزرگی که روی کشفیات آمده مرا یاد لشکر سفالین شی‌آن چین انداخت. اگر چشمتان تنها همان چیزی که دوربینتان می‌بیند ببیند اینجا چیز زیادی ندارد اما اگر چشمتان به ذهن و تصورتان وصل باشد می‌توانید دریابید که در چه شهر باستانی عظیمی قرار گرفته‌اید».

توریست انگلیسی در خرداد ۹۶: «هگمتانه قدیمی‌ترین پایتخت جهان است. اگر تخیل قوی‌ای دارید و دوست دارید به پی‌های شهر نگاه کنید، این مکان مناسب شما است».

مسافر ایتالیایی در خرداد ۹۷: «در دوران راهنمایی چیزهایی درباره‌ی مادها و پارس‌ها خوانده بودم. تنها نامی از اکباتانا (هگمتانه) در ذهن داشتم و هیجان‌زده بودم که دارم به آن محل می‌روم. بیشتر کشفیات تپه زیر سقفی حصارکشی شده‌اند. آجرهای بزرگی دیوارهایش را تشکیل می‌دهند که کمتر در دیگر جاهای تاریخی دیده می‌شوند. اسرار کشف ناشده‌ی تپه‌ی هگمتانه حتی از شهر تروا هم بیشتر است».

آرامگاه استر و مردخای

مسافر سنگاپوری در خرداد ۹۶: «ما مسیحیان شرق وقتی در دل کشور مسلمان در محلی یهودی قرار گرفتیم بسیار متأثر شدیم. نوشته‌هایی به زبان‌های عبری و آرامی روی دیوارهای آرامگاه استر و مردخای نوشته شده‌اند که ده فرمان هم جزوشان است. اینجا یکی از معنوی‌ترین جاهایی بود که تابه‌حال پا گذاشته بودم».

گردشگر ایتالیایی در خرداد ۹۷: «درست در مرکز شهر اسلامی همدان وقتی نام استر را بیاورید همه آن را می‌شناسند و راهنمایی‌تان می‌کنند. آنگونه که این آرامگاه مورد مراقبت قرار می‌گیرد نشان می‌دهد که ایرانیان چقدر به جوامع یهودی احترام می‌گذارند. برخوردشان مسئولانشان با ما خیلی محترمانه بود. یهودی پیر مسئول آنجا به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی مسلط بود.

دو تابوت سنگی در آنجا بود که می‌گویند اجساد استر و مردخای را نگه می‌دارد. خاخام یهودی داستان استر و اینکه چگونه یهودیان دوره هخامنشی را نجات داد تعریف کرد».

از دیگر جاذبه‌های همدان که مورد بازدید توریست‌ها قرار می‌گیرد می‌توان از آرامگاه باباطاهر، ارتفاعات الوند، گنبد علویان و دریاچه و سد اکباتان نام برد.