روزشمار: ۱۳ اسفند؛ انعقاد «معاهده پاریس» بین ایران و انگلستان

سرزمینی که بعدها افغانستان نامیده شد بخشی از ایالت بزرگ خراسان بود که اقوام افغانی در آن ساکن و جزیی از قلمرو تاریخی و فرهنگی ایران بودند. پس از تاسیس سلسله صفوی به دست شاه اسماعیل اول در ۹۰۷ هجری قمری و استقرار اولیه آن حکومت، شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۶ هجری قمری برای سرکوب ازبکان، به خراسان رفت و قشون ازبک به رهبری شیبک خان را شکست داد، هرات، مرو و بلخ را تصرف کرد و حاکمیت خود را در هرات و قندهار تثبیت کرد.

در دوران صفوی هرات مهم‌ترین شهر و مرکز خراسان محسوب می‌شد. شاه عباس کبیر در این شهر به دنیا آمد و تا پیش از به سلطنت رسیدن در این شهر زندگی می‌کرد.

هرات همواره مورد طمع ازبکان بود حتی چندبار این شهر به دست ازبکان افتاد. اما سلطه ازبکان بر این شهر به‌صورت کوتاه‌مدت بود و آن‌ها از دوره‌های فترت در اوایل سلطنت شاه طهماسب اول و اوایل سلطنت سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول استفاده کردند و هر بار برای مدت کمی این شهر را در اشغال داشتند. گفتنی است پس از سقوط صفویان هرات مدتی در اشغال طایفه ابدالی بود و به دست نادر شاه افشار افتاد. پس از مرگ نادر، افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. در دوران معروف به بازی بزرگ ماموران بریتانیایی در هرات فعال بودند و از جدایی هرات از حکومت ایران پشتیبانی می‌کردند.

در ۱۲۴۹ هجری قمری، عباس میرزا از سوی فتح‌علی شاه قاجار مامور پس گرفتن هرات از افغان‌ها شد. مرگ عباس میرزا در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت. محمد شاه قاجار نیز کوششی برای فتح هرات کرد که ناکام ماند. در زمان ناصرالدین شاه قاجار دوست محمدخان، حاکم کابل و قندهار هرات را گرفت. نیروهای ناصرالدین شاه تحت فرمان حسام‌السلطنه هرات را محاصره کردند و در سال ۱۲۷۳ هجری قمری این شهر را گرفتند.

با مداخلات بریتانیا در جنوب ایران و بحرانی شدن روابط ایران و بریتانیا طی عهدنامه‌ای که در ۱۲۷۳ هجری قمری (۱۸۵۷ میلادی) در پاریس بین نماینده ایران و سفیر بریتانیا امضا شد قرار شد که نیروهای بریتانیا از بنادر و جزایر جنوب ایران خارج شوند و در عوض ایران نیز سپاهیان خود را از هرات فراخواند و استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت. پس از جنگ هرات بسال ۱۲۴۹ هجری قمری، قسمت‌های از شرق هریرود به بعد (شامل هرات) به افغانستان ضمیمه شد و بعدها نیز تلاشی جهت بازپس‌گیری آن نشد.

مفاد عهدنامه پاریس

• با انعقاد عهدنامه پاریس میان دولت ایران و انگلیس با وساطت دولت فرانسه قرار شد انگلیسی‌ها بنادر و جزایر ایران را خالی کنند.
• دولت ایران سپاه خود را از هرات و افغانستان بیرون ببرد و استقلال آن‌ها را بشناسد و بعدها از هرگونه ادعایی نسبت به آن‌ها صرف‌نظر کند.
• هرگونه اختلافاتی که بین ایران و افغانستان بروز کند، دولت ایران باید حکمیت انگلیس را بپذیرد.

نتایج عهدنامه پاریس

عهدنامه پاریس ضربه سختی بر استقلال سیاسی و اقتصادی ایران وارد آورد؛ مهم‌ترین مسئله نیز ایجاد محدودیت ارضی برای ایران بود. همچنین جدایی افغانستان از ایران زمینه ساز جدایی بخش های دیگری از خراسان و بلوچستان از این کشور شد. تصرف مرو به‌دست روس‌ها و انعقاد قرارداد آخال در سال ۱۲۹۹ قمری نیز از پیامدهای این معاهده محسوب می‌شود. در حقیقت دقت در مفاد و شیوه وصول معاهده پاریس، ما را به تحولات دوره عباس میرزا متوجه می‌کند.

شاید مسئله هرات و افغانستان می‌توانست با سیاستمداری و هوش سیاسی صدراعظم وقت به نفع ایران حل شود. اگرچه معاهده پاریس و قرارداد ترکمنچای در اصل ماجرا فرقی با هم نداشتند، اما در مسئله افغانستان امکان جولان بیشتری برای دولت‌مردان ایران وجود داشت تا به هر طریق غیر از حمله نظامی، آن را حفظ کنند و گزینه نظامی می‌توانست آخرین راهکار برای پیشبرد اهداف حکومت قاجار در شرق ایران بوده باشد. آنچه که عباس میرزا در شمال و شمال غرب کشور به انجام رساند، جلوگیری از خطر سقوط حکومت و افتادن کشور به دست استعمارگران بود. اما در مسئله هرات، هر چند تمامیت ارضی کشور در این قسمت به واسطه حضور انگلیسی‌ها به خطر افتاده بود، اما همچنان حکام آن را حکومت ایران تعیین می‌کرد.

در حقیقت معاهده پاریس که به جدایی دائمی افغانستان از ایران منجر شد، موجب افزایش نفوذ دولت انگلیس در ایران شد. با عقد این معاهده نفوذ سیاسی و اقتصادی و نظامی انگلیس در ایران و منطقه افزایش یافت. انگلیسی‌ها با گرفتن امتیازهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و عقد قراردادهای گوناگون استعماری با روسیه مانند قرارداد ۱۹۰۷ یا قرارداد ۱۹۱۵ زمینه وابستگی هرچه بیشتر ایران را به دولت‌های استعماری فراهم کردند.

• به موجب عهدنامه پاریس افغانستان به‌کلی از تحت تابعیت ایران خارج شد.
• دولت ایران را به عذرخواهی از سفیر انگلیس واداشت و باعث افزایش نفوذ این دولت در دربار تهران شد.
• اعتمادالدوله با خوشی تمام شرایط سفیر انگلیس را پذیرفت و از او بسیار قدردانی کرد، زیرا که دیگر انگلیسی‌ها در عزل او پافشاری نداشتند.
• دوام دولت میرزا آقاخان نوری پس از ختم جنگ با اسرائیل چندان مدتی نکشید زیرا ناصرالدین شاه که از اختلال امور در عهد صدارت اعتماد الدوله کاملاً آگاه شده بود در محرم ۱۲۷۵ او را از صدارت عزل کرد و شخصاً امور کشور را خود در دست گرفت و شروع به اصلاحات و اقداماتی در امور اداری و دیوانی کشور کرد.

در همین روز:

• تولد «الكساندر گراهام بل» دانشمند انگليسی و مخترع تلفن (۱۸۴۷ میلادی)
• امضای معاهده «سان استفانو» بين روسيه و عثمانی (۱۸۷۸ میلادی)
• درگذشت «گوتليپ دايملر» مهندس آلمانی و مخترع موتور سيكلت (۱۹۰۰ میلادی)
• امضای قرارداد صلح بين آلمان و شوروی در جريان جنگ جهانی اول (۱۹۱۸ میلادی)