روزشمار: ۱ اسفند؛ سالروز امضای عهدنامه ترکمانچای

در زمان فتحعلی شاه، دو دوره جنگ بين ايران و روسيه درگرفت كه هر دو جنگ با شكست ايران به پايان رسيد. پس از شكست دوم، اول اسفند ۱۲۰۶ شمسی، عهدنامه‌‏ای بين ايران و روسیه در قريه تركمانچای به امضا رسيد كه به مراتب از قرارداد گلستان شوم‌‏تر بود.

این معاهده بعد از عهدنامه گلستان و به‌دنبال شکست ایران در جنگ قفقاز جنوبی و آذربایجان امضا شد و طی آن برخی قلمروهای دولت قاجار در قفقاز شامل خانات ایروان و نخجوان از حکومت ایران سلب و به روسیه واگذار شد. ایران حق کشتیرانی در دریای خزر را از دست داد و ملزم به پرداخت ۱۰ کرور تومان به‌عنوان غرامت به روسیه شد. این معاهده به جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار پایان داد و دولت روسیه متعهد شد که از پادشاهی ولیعهد وقت عباس میرزا حمایت کند.

علاوه بر غرامتی كه ايران پرداخت كرد، حق كشتيرانی در دريای خزر مجدداً برای روس‌‏ها تأييد شد. به‌علاوه، اتباع روسيه در ايران از حقوق كاپيتولاسيون و مصونيت قضايی برخوردار شدند.

اين امر، حق اجرای مجازات نسبت به اتباع روس را هم كه در ايران مرتكب جرم می‌‏شدند از دولت ايران گرفت و بعدها كم كم به جایی رسيد كه تقريباً اختيار محاكمه از دست دولت ايران سلب شد و استقلال قضایی كشور محدود شد. دولت روسيه در برابر آن همه منافع، تنها وليعهدی عباس ميرزا و رساندن او را به تخت سلطنت تأييد كرد.

مفاد عهدنامه ترکمانچای

• واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه
• پرداخت ده کرور تومان (پنج میلیون تومان) به‌طور اقساط از طرف ایران به روسیه به‌عنوان غرامت جنگی
• اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای خزر و انحصار عبور و مرور کشتی‌های جنگی به روسیه
• رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری برای هر دو طرف به هر منطقه از مناطق طرفین که دولت متبوعه لازم بداند.
• حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه
• استرداد اسرای طرفین
• اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه
• علاوه بر امضای معاهده ترکمانچای زیر فشار روس‌ها یک عهدنامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روس‌ها قرار می‌داد.

پس از اینکه انقلاب اکتبر در روسیه به پیروزی رسید، لنین برای اثبات حسن نیت خود نسبت به ملل ضعیف جهان الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین را اعلام کرد. دولت «نجفقلی صمصام‌السلطنه» نیز از این فرصت استفاده کرد و در ۴ مرداد سال ۱۲۹۷ شمسی در مصوبه‌ای الغای معاهده ترکمانچای و دیگر امتیازات واگذار شده به دولت روسیه تزاری را اعلام کرد که این اقدام شامل لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای اتباع روسیه نیز می‌شد. دولت ایران چند روز بعد مصوبه‌ای برای لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای کشورهای دیگر نیز صادر کرد چراکه چند کشور دیگر نیز پیش از این بر اساس معاهده‌هایی تحت عنوان دولت کامله الوداد از امتیاز کاپیتولاسیون مطابق قرار داد ترکمانچای برخوردار شده بودند. با لغو عهدنامه ترکمانچای منطقاً این بخش از این معاهده‌ها نیز باید ملغی می‌شد. مصوبه دوم همان طور که انتظار می‌رفت توسط دولت بریتانیا رد شد.

پس از فروپاشی روسیه تزاری و در پایان جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸، در هنگام برگزاری کنفرانس صلح پاریس، تلگرام‌های زیادی از سوی مردم مناطق جداشده در عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای به تهران و پاریس فرستاده شد. مردم در تلگرام‌ها به دولت ایران و کنفرانس صلح پاریس، تقاضا کردند که دو قرارداد گلستان و ترکمانچای لغو بشود و آن سرزمین‌ها و مردمانشان به مالکیت ایران بازگردند.

عباس جوادی معتقد است که روایت رسمی این عهدنامه در دوره اتحاد جماهیر شوروی و پس از فروپاشی، با روایت تاریخ رسمی پیش از فروپاشی روسیه تزاری متفاوت بود. او می‌گوید:

در زمان شوروی این‌گونه روایت می‌شد که مردم منطقه قفقاز از سیستم فئودالی و خانی‌گری و همچنین از عقب‌ماندگی و تعصب مذهبی حاکمیت ایران خسته شده بودند و خودشان خواهان پیوستن به روسیه بودند؛ بنابراین وقتی روس‌ها آمدند، آن‌ها هم استقبال کردند و به روسیه پیوستند.

در حالی که در ایران این عهدنامه «ننگین» تلقی می‌شود اما روس‌ها از آن استقبال می‌کنند. به‌طوری که در ۱۷۵مین سالگرد امضای این معاهده، با همکاری سازمان دوستی ارمنستان و روسیه بر فراز «تپه پاسکویچ» در ایروان مجسمه ژنرال «ایوان پاسکویچ» فرمانده سپاه قفقازی ارتش روس و یکی از تدوین‌کنندگان این معاهده سرنوشت‌ساز برای مردم ارمنی که محاصره و تصرف قلعه ایروان را فرماندهی می‌کرد، نصب شد. در ایران نیز سفارت‌خانه روسیه تندیسی از وی را نصب کرده و در سالگرد جنگ ارج می‌نهد.

در همین روز:

• اختراع گرامافون (۱۸۷۸ میلادی)