جشن میانه زمستان چیست؟

گاهنبار میانه زمستان یا جشن میانه زمستان از جمله جشن های ایران باستان است که امروزه مانند گذشته به آن بها داده نمی‌شود؛ جشنی که تاریخ برگزاری آن، ۱۵ بهمن است و کماکان در برخی از نقاط ایران، بازمانده‌ای از آن به چشم می‌خورد.

در گذشته ایران باستان، رویدادهای بزرگ و جشن‌های متعددی برای هر مناسبت برگزار می‌شده است؛ این جشن‌ها برای مردم، محفلی دل‌نشین و شاد بود و همه، بهانه‌ای برای زندگی بهتر محسوب می‌شد. در این‌ میان فصل‌ها و احترام به طبیعت نیز برای آن‌ها بسیار حائز اهمیت بود و احترامی خاص برای تغییر فصل و دگرگونی زمین و طبیعت قائل می‌شدند؛ ولی متاسفانه سالیان درازی از فراموش شدن این رسوم و آیین می‌گذرد.

در میان جشن‌های باستانی و تاریخی کشور ایران، تعدادی مانند نوروز و شب یلدا یا چله و همچنین چهارشنبه سوری، هنوز زنده هستند و مردم برای برگزاری آن‌ها شور و شعف دارند؛ برای احیای تعدادی دیگر تلاش می‌شود و با تغییراتی کم یا زیاد اجرا می‌شوند؛ در حالی که بسیاری نیز به دست فراموشی سپرده شدند؛ تا جایی که چنانچه شخصی اهل مطالعه یا بررسی موضوعات تاریخی نباشد، قطعا از وجود آن‌ها بی‌اطلاع خواهد بود.

_{منبع عکس: وب‌سایت Gate-of-nations.org. عکاس: نامشخص}

درباره جشن میانه زمستان:

• جشن میانه زمستان و پیشینه آن
• تاریخ جشن میانه زمستان
• آیین جشن میانه زمستان
• جشن میانه زمستان کجا برگزار می‌شود؟

جشن میانه زمستان و پیشینه آن

جشن میانه زمستان، بخشی از جشن‌های تقسیم‌شده فصلی سال (ورشیم یا فرشیم) است. ایرانیان در روز ۱۵ بهمن برای پشت سر گذاشتن نیمی از زمستان سخت و نزدیک شدن به بهاری دل‌انگیز و پربار پایکوبی می‌کردند. در گذشته‌های دور که گاه‌شماری برای تشخیص روزها و ماه‌ها نبود، ایرانیان باستان برای بخش‌بندی سال، آن را به چهار ورشیم قسمت می‌کردند و هر ورشیم با برگزاری جشن و آیین مخصوص همان دوره، به دو بخش تقسیم می‌شد.

تقسیم‌بندی سالانه اگرچه به‌ظاهر ساده، ولی اقدامی زیرکانه و هوشمندانه‌ برای شمارش روزها بود. همچنین مردم با استناد به آن می‌توانستند آغاز و پایان سال را نیز تخمین بزنند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Samseir.com. عکاس: نامشخص}

یکی از انگیزه‌های برگزاری جشن‌ نیمه بهار، جشن نیمه تابستان، جشن نیمه پاییز و جشن نیمه زمستان این بود که دامداران و کشاورزان بتوانند برای کشت‌وکار و امور مربوط به مشاغل خود برنامه‌ریزی داشته باشند. 

در ایران باستان، جشن‌های فصلی با نام دیگر «گاهنباری» نیز شناخته می‌شدند. باور پژوهشگران بر این است که جشن‌های گاهنباری شامل هشت جشن بودند که «موبدان» (نام بزرگترین پیشوای روحانی آیین زرتشتی) ساسانی با تحریف آیین‌های کهن، دو جشن از آن‌ها را حذف کردند. این حذف نیز با این قصد انجام شد که گاهنبارها تبدیل به ۶ گاه شوند و با ۶ گام آفرینش در تقویم مزدیسنا (مزدا پرستی) و برخی باورهای دینی موبدان هماهنگ باشد؛ علاوه بر این تلاش می‌کردند که به جشن‌های فصلی، ریشه دینی بدهند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Cafesour.ir. عکاس: نامشخص}

«گاهنبار»، «گاهبار»، «گَهَنبار»، «گاسان بار» یا جشن‌های فصلی بر اساس نوشته‌های تاریخی توسط اسطوره‌های آریایی و زرتشتی اشاره به ۶ روزی دارد که خداوند دنیا را خلق کرد. در کتاب زند به نقل از زرتشت مکتوب شده است که اهورامزدا دنیا را در ۶ گاه به‌وجود آورد. اول هرگاه، یک نام وجود دارد و برای هرکدام نیز جشنی برگزار می‌شود. می‌گویند همان‌گونه که در دین سامی، خداوند جهان هستی را طی ۶ روز خلق می‌کند، در دین زرتشتی نیز اهورامزدا در طول ۶ گاهنبار، دنیای مادی را آفریده است.

گروهی از پژوهشگران بر این عقیده هستند که سال گاهنباری از هنگام دگرگونی تابستانی یا به زبان ساده نخستین روز تابستان (بلندترین روز سال) آغاز می‌شده است و پس از طی هفت بازه زمانی (شامل سه پایان فصل و چهار میانه فصل: سه پایان ورشیم و چهار میانه) به آغاز سال بعدی یا جدید می‌رسید. در این بین پایان فصل بهار که مصادف با ابتدای سال گاهنباری بود، برخلاف دیگر تقسیم‌بندی‌ها، مراسمی نداشت و آن زمان آغاز سال نو به حساب می‌آمد. موبدان زرتشتی همچنین آیین جشن میانه زمستان را به جشن سده شباهت می‌دهند.

جشن‌های فصلی یا گاهنباری با رای شورای عالی سیاست‌گذاری ثبت میراث معنوی در لیست آیین‌های ملی ایران به ثبت رسیده است.

_{منبع عکس: وب‌سایت Arinatravel.ir. عکاس: نامشخص}

شناخت گاهنبارها

• میدیوزَرِیم (Maidh-Yo-Zarem) یا  در زبان اوستایی مئیذیوئی زرمیه: این عبارت به‌معنای میانه فصل سبز یا میانه بهار است که در گاهنبار ابتدایی قرار دارد. این گاهنبار یا جشن پس از طی ۴۵ روز از اول سال و به عبارتی در روز ۱۵ اردیبهشت ماه برگزار می‌شود. زرتشتیان اعتقاد دارند که آفریدگار آسمان را در ابتدای سال خلق کرده است.
• میدیوشِیم (Maidh-Yo-Shema) یا  در زبان اوستایی مئیذیوشمه: این کلمه به معنی میانه تابستان است. گاهنبار میدیوشیم، بعد از گذشت ۱۴۵ روز از ابتدای سال و دقیقا در روز ۱۵ تیر ماه برگزار می‌شود. گفته شده که در این گاهنبار خداوند آب را خلق کرده است.
• پَیته‌شَهیم (Paiti-Shahem) یا در زبان اوستایی پئیتیش ههیه: این واژه به معنی پایان فصل تابستان است. این گاه که رتبه سوم را دارد پس از طی ۱۸۰ روز از اولین روز سال برگزار می‌شود. در واقع گاهنبار پیته‌شهیم برابر با روز ۳۰ شهریور ماه است. زرتشتیان بر این عقیده هستند که در این خداوند زمین را خلق کرده است.

_{منبع عکس: وب‌سایت Ghoghnos.net. عکاس: نامشخص}

• اَیاسرِم (Aya-Threm) یا در زبان اوستایی یاسرمه: چهارمین گاهنبار به معنی آغاز سرما و میانه پاییز است. این آیین در روز ۲۱۲ام از آغاز سال برگزار می‌شود. زرتشتیان اعتقاد دارند در این گاهنبار تمامی گیاهان روی زمین آفریده شدند.
• میدیارِم (Maidh-ya-Rem) یا  در زبان اوستایی مئیذیاتیریه: گاهنبار پنجم معنی میانه سال و انتهای پاییز را دارد. این گاهنبار مصادف با گذشت ۲۹۰ روز از شروع سال است. در روز ۲۰ دی ماه، هم‌زمان با کامل شدن آفرینش جهان، آفریدگار، جانوران را برای زیستن در این جهان خلق کرد.
• هَمَسپَتمَدُم (Hamas-Path-Maedem) یا در زبان اوستایی همسپت مدم: گاهنبار ۶ و آخر به‌معنای برابری روز و شب، برابری سرما و گرما و مصادف با پایان زمستان و آغاز سال جدید است. این آخرین گاهنبار در سیصدوشصت‌وپنجمین روز سال برگزار می‌شود. این گاهنبار با نام دیگر «وهیشتواشت» نیز نام‌گذاری شده است و دلالت بر این دارد که در این روز انسان خلق شده است و خداوند کل جهان را آفرید.

_{منبع عکس: وب‌سایت Sepandarmaz.ir. عکاس: نامشخص}

برخی دانشمندان و پژوهشگران از آتش به‌عنوان آخرین و هفتمین مرحله یاد کردند که نماد انرژی، نیرو و توان جنبش در جهان هستی است. ۶ جشن به پاس آفریده شدن آسمان، آب، زمین، گیاهان، جانوران و انسان‌ها برگزار می‌شود. نوروز را نیز جشن آفرینش آتش و بزرگداشت آن می‌دانند. 

از لحاظ زمانی طول هرکدام از جشن‌های فصلی از جمله جشن میانه زمستان، پنج روز بود و آخرین روز از این مراسم‌ اهمیت خاصی داشت. این پنج روز (گات‌های پنج‌گانه)، به زرتشتی «اهنود»، «اشتود»، «سپنت مد»، «وهوخشتر» و «وهیشتوایشت» نام دارند.

تاریخچه گاهنبارها

گاهنبارها آیین و جشن‌هایی را شامل می‌شود که از دوران باستان ایران شکل گرفتند و در همه جای ایران برپا می‌شدند. متون به‌جامانده، بنیان‌گذار گاهنبارها را «شاه جمشید» (یکی از پادشاهان کیانی) عنوان می‌کنند. این جشن‌ها از جمله میانه زمستان، با پیشینه باستانی و دیرینه زندگی ایرانیان و زرتشتیان ارتباط تنگاتنگ داشتند. همچنین هموطنان زرتشتی به مناسبت این ۶ گاهنبار جشن‌های بزرگ و مفصلی می‌گیرند و در مراسم خود به ستایش اهورامزدا و شکر نعمت‌های بی‌پایان آفریدگار می‌پردازند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Gate-of-nations.org. عکاس: نامشخص}

با توجه به اینکه در هر گاهنبار از سوی خداوند آفرینشی صورت گرفته است، این آفریده‌ها به‌نوعی برای کشاورزان و کشاورزی مفید بودند و همچنین به زندگی آن‌ها رونق می بخشید، مردم بر این باور بودند که هرکدام از این رویدادها آغاز جشن کشاورزی است؛ به همین دلیل پنج روز متمادی آیین‌ها و مراسم را به جا می‌آوردند.

علت فراموش شدن جشن میانه زمستان

آقای «رضا مرادی غیث‌آبادی»، پژوهشگر، باستان‌شناس و نویسنده کتاب‌های تاریخی و گاه‌شماری کوناگونی است. وی معتقد است که یکی از علل فراموشی جشن میانه زمستان می‌تواند نیامدن اسم آن در ۶ مرحله گاهنبارها باشد. بر اساس گفته‌های او جای دو تاریخ و مرحله زمانی در میان گاهنبارها خالی است؛ اول، جشن نوروز و دوم، جشن میانه زمستان. آقای غیث‌آبادی همچنین اعتقاد دارد که فراموشی گاهنبار میانه زمستان به‌دلیل تصرف «موبدان» دوره ساسانی بوده است و امکان دارد در جهت حفظ ترتیب و تطبیق تعداد گاهنبارها با ۶ مرحله آفرینش برنامه‌ریزی شده باشد.

_{منبع عکس: وب‌سایت Ajammc.com. عکاس: بهراد نفیسی}

تاریخ جشن میانه زمستان

جشن میانه زمستان در ۱۵ بهمن ماه هر سال برگزار می‌شود؛ به عبارتی پس از طی شدن ۴۵ روز از ابتدای زمستان و ۴۵ روز مانده به اولین روز بهار.

جالب است بدانید که تاکنون چندین تقویم آفتابی باستانی در ایران یافت شده است که بر اساس قانون و نظام گاه‌شماری و گاهنباری و در واقع بر مبنای آغاز و میانه و پایان فصل‌ها طراحی و ساخته شدند؛ همچنین نیمه زمستان در بعضی از گاه‌شمارهای بومی مانند گاه‌شمار «وهار کردی» در تقویم‌های محلی لرستان، کردستان و قوم بختیاری و «آغاز سال نو» در تقویم‌های شمال غربی هندوکش یا افغانستان امروزی نیز آمده است.

_{منبع عکس: وب‌سایت Sepandarmaz.ir. عکاس: نامشخص}

آیین جشن میانه زمستان

مهم‌ترین ویژگی جشن میانه زمستان، مانند دیگر جشن‌های باستانی ایران، ریشه در احترام و بزرگداشت طبیعت دارد. آیین دیگر این مراسم همچنین شامل دف‌زنی، خوردن آش مخصوص، یسنا خوانی، دعا کردن، شب‌نشینی و در نهایت رقص و پایکوبی تا شب است.

همه مردم اعم از دارا و ندار علاوه بر شرکت در جشن میانه زمستان، بر اساس توانایی مالی، خوراکی یا غذایی نیز به‌همراه می‌آوردند. شرکت‌کنندگان در ابتدا برای شکرگزاری نعمت‌های الهی به نیایش می‌پرداختند، سفره گسترده‌ای پهن می‌کردند و همه مردم بر سر یک سفره غذا می‌خوردند؛ سپس با بیرون آوردن وسایل کشاورزی خود از انبارها، آن‌ها را تعمیر و تمیز می‌کردند و برای شروع سال جدید و کشت‌وکاری بهتر آماده می‌شدند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Berasad.com. عکاس: نامشخص}

از آخرین آیین‌هایی که در جشن میانه زمستان انجام می‌شده است، می‌توان به اهدا یا بخشش قسمتی از درآمد مردم متمول به افراد بی‌بضاعت و کم‌بضاعت اشاره کرد؛ افراد توانا و خیر بخشی از اموال خود اعم از باغ، مزرعه، زمین، خانه و پول نقد را به نیازمندان می‌بخشیدند.

_{منابع عکس‌های گالری (از راست به چپ): وب‌سایت Ajammc.com. عکاس: بهراد نفیسی}

جشن میانه زمستان کجا برگزار می‌شود؟

در حال حاضر در کشور ایران جشنی با نام جشن میانه زمستان برگزار نمی‌شود؛ با این وجود، اهالی برخی مناطق سعی بر زنده نگه داشتن و احیای آن دارند.

مردم برخی استان‌ها و روستاها با برگزاری مراسم مربوط به جشن میانه زمستان، مانند پایکوبی، نواختن ساز، آوازخوانی، نیایش، شب‌نشینی و پختن و خوردن آش، آیین‌های جشن میانه زمستان را کمی حفظ کرده‌اند. در ادامه جشن‌های دیگری که در میانه زمستان در مناطق مختلف ایران برگزار می‌شوند و از نظر زمانی به جشن میانه زمستان شباهت دارند را به شما معرفی خواهیم کرد.

_{منبع عکس: وب‌سایت Mehrnews.com. عکاس: خسرو پرخیده}

از میان جشن‌هایی که به جشن میانه زمستان، از نظر زمان برگزاری شباهت دارند، می‌توان به مراسم «پیر شالیار» (نیمه بهمن ماه) در بخش اورامانات کردستان و جشن «میرما» (مصادف با ۳۰ دی تا ۲۹ بهمن در تقویم طبری) در استان مازندران اشاره کرد.

همچنین با عنایت به نظر زرتشتیان، می‌توان جشن سده (زمان برگزاری در ۱۰ بهمن) را که در شهرهای مختلف ایران از جمله تهران، شیراز، کرج، یزد، رضوانیه و کرمان برگزار می‌شود را نیز به جشن میانه زمستان شباهت داد.

اگر علاقه‌مند به دیدن جشن‌هایی شبیه به جشن میانه زمستان هستید، کافی است به منطقه اورامانات کردستان یا شهرهایی که برگزار کننده آیین سده هستند، سفر کنید و از جذابیت طبیعت سفیدپوش و زیبای این‌ شهرها و روستاهای زیبا و همچنین این جشن بهره کافی را ببرید.

_{منبع عکس: وب‌سایت Panartmag.com. عکاس: نامشخص}

آیا تاکنون در جشن میانه زمستان یا مراسمی از این نوع با حال‌وهوایی زمستانی شرکت کرده‌اید؟ لطفا اگر تجربه یا اطلاعاتی در این زمینه دارید، با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: وب‌سایت theyulelog.wordpress.com. عکاس: نامشخص}