سفر مشهد ازجمله سفرهایی است که نمی‌توان دست‌خالی از آن بازگشت و حتما باید سوغاتی، هرچند کوچک ولی متبرک برای نزدیکان خریداری کرد. در سفر مشهد می‌توان سوغاتی‌های متنوعی خریداری کرد، از سوغاتی‌های خوراکی گرفته تا صنایع‌دستی نفیس.

مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. سفر مشهد از سفرهای دوست‌داشتنی است که به قول ما ایرانی‌ها امام رضا (ع) باید ما را بطلبد تا توفیق حضور در بارگاه آن حضرت و شهر مشهد را داشته باشیم. سوغاتی مشهد یکی از واجبات سفر به مشهد است که نباید آن را فراموش کرد. در فرهنگ ما سوغاتی از این شهر مقدس متبرک به نام امام رضا (ع) است و در نظر ما مقدس است. قبل از بررسی و شناخت سوغاتی‌های مشهد، به بررسی تاریخچه شهر مشهد می‌پردازیم.

شهر مشهد در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است، مشهد در زمان افشاریان، پایتخت ایران بوده است. واژه مشهد، به معنی محل شهود و محل شهادت است. به باور شیعیان، علی ابن موسی‌الرضا پس از قتل به دست مامون، خلیفه عباسی، در سال ۲۰۳ هجری قمری در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. ازآن‌پس «سناباد نوغان» به نام «مشهد الرضا» خوانده شد و کم‌کم بر پهنه آن به‌ویژه زمان شاه‌تهماسب صفوی، افزوده شد و مردم توس به مشهد کوچ کردند و به‌مرورزمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.

سوغاتی‌ها

نوبتی هم که باشد نوبت به سوغاتی‌های خوشمزه شهر مشهد می‌رسد! سوغاتی‌های مشهد هم خوراکی هستند و هم غیرخوراکی و سوغاتی‌های خوراکی مشهد مقدس کم نیست. در کنار سوغاتی‌های خوراکی، صنایع‌دستی این شهر نیز بسیار نفیس و گران‌بها است. تنوع سوغاتی‌های مشهد بسیار زیاد است و یک سوغاتی در انواع و اقسام مختلف بسته‌بندی پیدا می‌شود و هر فردی با هر سلیقه‌ای می‌تواند خرید خوب و مناسبی داشته باشد.

زعفران

زعفران این طلای سرخ به‌عنوان یکی از گران‌بهاترین سوغاتی‌های مشهد شناخته می‌شود. ایرانیان ضمن صدور زعفران به بسیاری از نقاط جهان باستان، خواص آن را به یونانی‌ها، رومی‌ها، چینی‌ها و اقوام سامی ازجمله عرب‌ها معرفی کردند و شیوه زراعت آن را در سده‌های اول تا چهارم هجری به امت‌های اسلامی اطراف مدیترانه آموختند.

زعفران از قدیم به‌عنوان یکی از کالاهای مهم صادراتی و کشاورزی ایران بوده است و امروز هم زعفران ایران به بسیاری از کشورهای دنیا صادر می‌شود. در کشور ایران، خراسان بیشترین سهم را در تولید زعفران دارد، این محصول در بخش‌های مرکز و جنوب استان خراسان کشت می‌شود. مشهد یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران در عرضه زعفران است و زعفران نیمی از کشور از مشهد تامین می‌شود.

زعفران درواقع گلی است با گلبرگ‌های ارغوانی و کلاله‌ای قرمزرنگ که درواقع کلاله خشک‌شده مورداستفاده قرار می‌گیرد. زعفران نه‌تنها در صنایع غذایی بلکه در رنگ‌سازی، نساجی و صنایع چرم هم کاربرد دارد. این محصول مهم دارای خواص دارویی بسیاری زیاد ازجمله ضد سرطان بودن، جوان‌سازی پوست، شادابی تقویت حافظه و بسیاری از خواص دیگر، است.

زعفران مرغوب دارای رنگ قرمز تیره است و در صورت قرار گرفتن در آب، دیر رنگ است. اشکال عرضه این محصول به‌صورت درشت (پوشال)، ریز (سرگل)، دسته (دارای ریشه) است.

اسپانیا حتی یک تن تولید زعفران ندارد ولی در حدود ۱۰۰ تن در سال ۱۳۹۳ زعفران صادر کرده است. امارات حتی یک مزرعه زعفران ندارد ولی جز کشورهای عمده صادرکننده زعفران جهان است. افغانستان در سال ۱۳۷۰ حتی یک کیلو تولید زعفران نداشت، ولی اکنون سخن از تولید ۱۴ تن تولید می‌زند!

زرشک

زرشک در شهرهای قاین، ازجمله روستای کلاته بالا و دیگر روستاها کشت و زراعت می‌شود و فاصله آن تا مرکز استان خراسان حدود ۱۰۰ الی ۱۱۰ کیلومتر است. استان خراسان مقام اول کشوری را در تولید این محصول دارد و پس‌ازآن مازندران با تولید زرشک‌های زیبا به‌ویژه در تنکابن مقام دوم را دارد.

در اکثر مغازه‌های فروش خوراکی در مشهد، زرشک پیدا می‌شود و بسیاری از زائران زعفران و زرشک را باهم خریداری می‌کنند. زرشک در دو نوع رایج اناری و پفکی (مجلسی) وجود دارد. زرشک خواص درمانی زیادی دارد و در کنار خواص درمانی یکی از اقلام پرمصرف ما ایرانی‌ها به‌خصوص در مهمانی‌ها است.

خشکبار

یکی از محبوب‌ترین سوغاتی‌های مشهد خشکبار است. از کنار مغازه‌های فروش سوغاتی در بازارهای مشهد که بگذرید، ظرف پر از خشکبار وجود دارد که شمارا وسوسه می‌کند به داخل مغازه بروید و کمی خشکبار خریداری کنید، حتی اگر قصد خرید سوغاتی نداشته باشید، مقداری خشکبار برای مصرف شخصی خریداری خواهید کرد! آلوچه، میوه خشک، نخود، کشمش، گردو و پسته ازجمله خشکبارهای محبوب مشهد است که بسیاری از زائران از سایر اقلام لیست خشکبار فاکتور می‌گیرند و فقط نخود و کشمش خریداری می‌کنند و برای سوغات به شهر خود می‌برند.

برگه‌های خشک‌شده زردآلو و هلو هم از محبوب‌ترین خشکبارهای مشهد است که دل بسیاری از ما را می‌برد!

ادویه هفت‌قلم

یکی از محبوب‌ترین سوغاتی‌های مشهد که برای خانم‌های خانه‌دار بسیار جذاب است، ادویه هفتم قلم است. این ادویه محبوب با ظاهری عجیب بیشتر در آبگوشت، خورشت و دیگر غذاهای ایرانی مصرف می‌شود. ادویه هفت‌قلم مخلوطی است از دارچین، سماق، گلپر، زنجبیل، فلفل سیاه، فلفل قرمز و زردچوبه. این ادویه به شکل زیبا و عجیبی عرضه می‌شود، این ادویه‌ها بارنگ‌های مختلف در کنار هم به‌صورت تفکیک‌شده قرار دارند و به همین صورت دربسته بندی‌های کارخانه‌ای هم عرضه می‌شوند.

از دیگر ادویه‌های محبوب مشهد می‌توان به ادویه پلویی و ادویه ۱۸ رنگ هم اشاره کرد.

نبات و نقل

نبات خوراکی است که همه ما ایرانی‌ها با آن آشنا هستیم و به یکی از خوراکی‌های محبوب ما تبدیل‌شده است و برای شیرین کردن چای و دم‌نوش‌ها از آن استفاده می‌شود. نبات کریستال‌های زیبایی است که از تبلور آب و شکر به دست می‌آید. نبات هم به‌صورت شاخه‌ای برای تزئین سفره عقد و هم به‌صورت چوبی برای مصرف خوراکی به فروش می‌رسد.

امروز در سطح بازارهای مشهد گونه‌های متفاوتی از نبات با ظاهرهای متفاوتی عرضه می‌شود. نبات زعفرانی، دارچینی، زیره، لیمویی، گل محمدی، نعنایی و آویشن انواع مختلف نبات چوبی است که در بازارهای مشهد به فروش می‌رسد.

نقل فراورده دیگری از شکر است که مصرف آن در کنار چایی رایج است. امروزه نقل در طعم‌های گردویی، کاکائوی، نارگیلی، هل، گلاب و زعفران عرضه می‌شود.

جیلی بیلی

تا مدت‌ها نام جیلی بیلی معنای دقیق و خاصی نداشت، در مشهد شکلات‌های رنگی بانام جیلی بیلی عرضه می‌شود که درواقع پاستیل‌های مخصوص در رنگ‌های مختلف است. چند سالی است که جیلی بیلی به عنوان یکی از خوراکی‌ها و سوغاتی‌های محبوب مشهد شناخته می‌شود.

مهر و سجاده

مهر و سجاده بدون شک از بهترین سوغاتی‌های شهرهای زیارتی است. انواع مختلف مهر و سجاده در بازارهای مشهد به فروش می‌رسد که بسیاری از سجاده‌ها از جنس ترمه و مخمل کاشان است. مهر در مشهد دربسته بندی‌ها و اندازه‌های مختلفی عرضه می‌شود.

انگشتر و زینت‌آلات عقیق و فیروزه

فیروزه‌تراشی و عقیق‌تراشی در خراسان رضوی اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد و زینت‌آلات ساخته‌شده با نگین این سنگ‌ها از محبوب‌ترین سوغاتی‌های مشهد است. نیشابور به‌عنوان شهر فیروزه شناخته‌شده است و بسیاری از فیروزه‌های مشهد از نیشابور تامین می‌شود. مشهد به دلیل نزدیکی به نیشابور از گذشته محل تراش و عرضه فیروزه بوده است.

عطر

عکس از علیرضا اخباری

یکی دیگر از سوغاتی‌های مشهد، عطر است. زمانی که وارد بازارهای مشهد می‌شوید، بدون شک با مغازه‌هایی با ویترین‌های رنگارنگ با تنوع زیاد عطرها مواجه می‌شوید. عطر مشهد یکی از محبوب‌ترین عطرهای این شهر است که معمولا در کنار جانمازها عرضه می‌شود. عطرهای شهر مشهد با رایحه‌های گوناگون ازجمله سنجد، کبری، گل مریم، گل نرگس، بهار نارنج، زعفران، گل یخ و یاس سفید به فروش می‌رسند.

صنایع‌دستی

پوستین‌دوزی

پوستین‌دوزی و نقش اندازی روی آن در مشهد از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بنا بر شواهد فن پرورش و نمک زدن، تراش و خورش دادن و آماده کردن پوست برای جلیقه، پوستین و زیرانداز، دارای سابقه هزارساله و یا بیشتر است. پیش‌ازاین بسیاری از پوستین‌دوزها در محله نوغان در مشهد زندگی می‌کردند و اصلیت آن‌ها هم کابلی بود و به مشهد مهاجرت کرده بودند. شیوه کار آنان به‌این‌ترتیب آغاز می‌شد، ابتدا پوست تازه گوسفندان پرپشم را به دباغ‌خانه می‌برند، پشت پوست‌ها را با نمک و آرد جو آش می‌دادند، کارد می‌کشیدند، رنگ می‌زند و در آفتاب‌پهن می‌کند تا به‌صورت چرم نرم و زردرنگی درآیند، آنگاه آن را اصلاح‌کرده و مثل خیاط‌ها برای تهیه انواع پوستین آن را برش می‌دادند و با سوزن به هم می‌دوختند.

برای تزئین پوستین، از هنر سوزن‌دوزی و رنگ‌آمیزی استفاده می‌کردند، امروز پوستین‌دوزی از هنرهای مردم شاندیز محسوب می‌شود.

قالی‌بافی

به دلیل وجود پربرکت امام رضا (ع) در شهر مشهد، بسیاری از قالی‌باف‌ها از مناطق مختلف به این شهر آمده‌اند. امروزه بسیاری از موزه‌های دنیا، قالی‌های مشهد بافته‌شده از عصر صفوی را در گنجینه خوددارند. موزه فرش آستان مقدس رضوی یکی از زیباترین موزه‌های این شهر است که ارزش دیدن دارد.

گلیم‌بافی

پیشینه این هنر به دوران تاریخی و قبل از اسلام می‌رسد اما در طول دوران اسلامی ذوق و سلیقه کویرنشینان، روستاییان و بومیان موجب بروز خلاقیت‌های هنری و شکوفایی آن با الهام از طبیعت پیرامون بود که امروزه زنان روستایی اوقاتی از زندگی روزمره خود را به بافت گلیم اختصاص می‌دهند. گلیم‌ها دارای نقوش متنوع حیوانی و طراح‌های هنری است که از انواع آن می‌توان به گلیم سوماک و گلیم سوزنی اشاره کرد.

هر کاره تراشی

دیگ‌ها و ظروف سنگی که در اصطلاح عامه مردم مشهد «هر کاره» نامیده می‌شود که از سال‌های پیش از مهم‌ترین سوغات مخصوص مشهد به شمار می‌آید. از ویژگی‌های این سنگ که نوعی سرپانتین است و نرم و مقاوم بودن آن در برابر آتش است گه به دلیل طبخ ملایم، غذا را لذیذ می‌کند. توس و بازارچه‌های کوه سنگی محلی مناسب برای خرید دیگ‌های هر کاره مرغوب است.

سماورسازی

سماور واژه روسی به معنی خودجوش است. این وسیله در عصر صفوی وارد قهوه‌خانه‌های ایران شد و در آغاز از سماور برای تهیه قهوه استفاده می‌کردند ولی بعدها برای تهیه چای به‌کاربرده شد.

برای اولین بار سماور در دوره سلطنت شاهرخ نوه نادرشاه افشار از روسیه وارد ایران شد و تا دوره قاجار نیز وارداتی بود. امروزه صنعت سماورسازی به یکی از مهم‌ترین مصنوعات دستی مشهد شناخته‌شده است. گاها دیده می‌شود که سماورها با نقش و نگارها آراسته‌شده است و با ورشو آبکاری می‌شود.

آینه‌کاری

آینه برای نخستین بار در تزئین بنای دیوان‌خانه شاه‌تهماسب صفوی در قزوین به کار گرفته‌شده و یکی از آرایه‌های معماری دوره اسلامی به شمار می‌رود. آینه‌کاری ازجمله هنرهایی است که به دلیل مذهبی بودن شهر مشهد و وجود اماکن متبرکه در این منطقه رواج دارد.

ارغوان بافی

از به هم تنیده شدن تاروپود ترکه‌های نازک حاصل از درختچه‌های ارغوان هنری سنتی و بومی ایجاد می‌شود که به ارغوان بافی معروف است. این هنر دستی با ترکه‌های ارغوان، گاهی طبیعی و خودرو از دره‌های منطقه مایان طرقبه انجام می‌شود. برداشت ترکه‌های ارغوان معمولاً در اواسط بهار آغاز و تا اواخر پاییز ادامه دارد. پس از جمع‌آوری ترکه‌ها آن‌ها را در محیطی خیس و نم‌دار می‌خوابانند و آماده کار می‌کنند و با بافتن ترکه‌های ارغوان به هم، سبدها و اقلام تزئینی تولید می‌کنند.

تولیدات نمدی

نمد از پشم گوسفند تنیده شده به دست می‌آید. نمدهای زیبا و مرغوب در شاندیز پیدا می‌شود.

تابلوهای نفیس نقره

یکی از سوغاتی‌ها و صنایع دستی نفیس و زیبای مشهد، که مردم به جهت تبرک به دوستان خود هدیه می‌دهند، تابلوهای نفیس نقره است که در اندازه‌های مختلف ساخته و عرضه می‌شود.